* محمد پیرعلی
بدیهی است اهمیت مطالعه و بررسی ابعاد هستیشناسی و معرفت شناسی مسلّط بر متون وصیتنامه و استخراج توانهای عِلّی مستتر، در قالب چارچوبهای شناختی هنجاری ایشان، در راهگشایی برای نسل کنونی و آینده اثربخش خواهد بود و شناسایی دقیقتر نظام نظری- عملی حضرت امام، چه در مقام انتزاعی و چه در مقام انضمامی و تمیز این دو مهم و پردازش رئوس کلیدی مندرج در وصیتنامه دریچه نوینی را به سوی آینده خواهد گشود. بنابراین تتبّع در جایگاه مباحث مطروحه از حیث و منظر کشفی و تجویزی و همچنین امور ترجیح داده شده در وصیتنامه که ناظر بر نگاه آیندهنگرانه به کشور و جهان اسلام منطبق بر "چارچوب شناختی هنجاری" معطوف به راهبردها، هدف اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد و ضرورت آن در روزافزونی نیاز امروز و فردای جامعه به واقعیات آشکار و پنهان منبعث از آموزهها و باورهای دینی در فضای غبارآلود کنونی و راهیابی و شناخت آینده جامعه اسلامی است.
این تحقیق از نوع توسعهای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. سوال مطروحه در این مقاله ناظر بر این است که تمرکز غالب آینده نگرانه وصیتنامه حضرت امام خمینی برکدام نوع از رویکردهای کشفی و یا تجویزی برای آینده کشور و جهان اسلام استوار است و روح حاکم بر متون، انتزاعی و یا انضمامی است؟ ودر نهایت به این مهم دست خواهیم یافت که وجه غالب نگاه آیندهنگرانه وصیتنامه امام با رویکرد تجویزی است و چارچوبهای ارزشی و رهنمونی غالبا معطوف بر آموزههای دینی و از جنس نگاه انضمامی است.
روندها در وصیتنامه
همانطور که اشاره شد وصیتنامه امام ناظر به آینده ایران و البته جهان اسلام است. از طرفی میدانیم که روندها، مهمترین مولفههای شکلدهنده آینده هستند لذا باید ابتدا به بررسی و شناسایی روندهای مطرح شده در وصیتنامه مبتنی به دادههای محیطی داخل و خارجی بپردازیم.
مهمترین سلاح نظامی در آینده؛ ایجاد اعتماد است (دریچهای به مطالعات آیندهپژوهی، 1388؛53). با پذیرش و صحه گذاردن بر این رهیافت، امام بدرستی سناریوی دشمن مبنی بر سلب اعتماد مردم از حاکمیت را با تبیین روندهای ذیل آشکار میسازند؛
- تبلیغات دامنهدار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملتها، بخصوص ملت فداکار ایران از اسلام.
- شایعههای وسیع درسطح کشور، مبنی بر اینکه جمهوری اسلامی هم کاری برای مردم انجام نداد است.
- مصرفی بار آوردن ملت ها به ترتیبی که جرأت دست زدن به هیچ ابتکاری نداشته باشند.
- نفوذ دادن افراد منحرف و تبهکار در حوزههای علمیه.
- دولتهای منطقة اسلامی بجای یاری، به عداوت با ایران و اسلام برخاستهاند.
- قدرت تبلیغاتی ما بسیار ضعیف و ناتوان است.
- هیچ یک از دوَل حاکم بر این کشورها در فکر آزادی و استقلال و رفاه ملتهای خود نبوده و نیستند؛ بلکه اکثریت قریب به اتفاق آنان خود به ستمگری و اختناق ملت خود پرداخته اند.
از دیگر روندهای معطوف به نقشههای قدرتهای بزرگ استعمار و استثمارگر، از نگاه امام به انزوا کشاندن روحانیت است. آنان با تبلیغات سوء، روحانیون و مبلّغان و متدینان را از دانشگاه و دانشگاهیان ترسانیده و همه آنها را به بیدینی و بیبند و باری و مخالفت با مظاهر اسلام و ادیان متّهم مینمودند.
چارچوب شناختی هنجاری امام در تشخیص پیشرانها و تبیین راهبردها
هر جامعه نه تنها با یک سلسله آیندههای محتمل، بلکه با آیندههای امکانپذیر و با کشمکش بر سر آیندههای ترجیحی مواجه است. (تافلر،1376؛ 473) بدیهی است که جامعه ما نیز از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین صدر تا ذیل وصیتنامه مشحون از توانهای علّی برگرفته از محیط فیزیکی و امور اجتماعی انسانی است که حضرت امام به مدد آنها آینده پیشرو را ترسیم ساخته است. احصاء دقیق توانهای علّی برشمرده شده حاکی از کثرت توانهای علّی است که منشاء نرم دارند تا منشاء سخت.
از آنجا که در جایگاه آیندهنگری در اندیشه دینی، از متون اسلامی و تجربیات تاریخی چنین برداشت میشود که اسلام بر فرا خواندن به آیندهشناسی علمی و از روی مطالعه آینده و نیز پیشبینی حوادث و اتفاقهای غیرمترقبه در برنامهریزی برای همه احتمالاتی که در آینده ممکن است رخ دهد تاکید فراوان دارد (حاجیانی، 1391؛ 98)، چارچوب شناختی هنجاری حضرت امام نیز منطبق با روح کلی حاکم بر نگاه دین به آینده، شکلگرفته و با تاکید بر ارزشها و هنجارهای انقلاب اسلامی، مجموعه ای از احکام ارائه میدهد که توجه جدّی به آنها میتواند شیوه عمل برای دستیابی به آیندهای مطلوب را برای نظام اسلامی میسّر سازد. لذا مجموعه بایدها و نبایدها چه در مقام انتزاعی و چه در مقام انضمامی برخواسته از واقعیات و ظرفیتهای موجود و آتی است که حضرت امام با عنایت کافی به آنها، وصول و دستیابی به آینده مرجّح را محتوم ارزیابی میکنند.
چونانکه قوانین الهی و منابع معرفتاسلامی و دانش بشری حکایت از آن دارند که تسلیم شدن در برابر آینده و بی تفاوتی نسبت به آن، منجر به عقبماندگی و انحطاط و بدبختیهای دردناکی میگردد و این همان چیزی است که امّت و تمدنهایی با این بینش، گرفتار آن شدند. «فَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللهِ تَبْدِیلًا» (مرکز آینده پژوهی اسلامی، روزنامه همشهری؛ 9/2/79)
در هستیشناسی امام، رمز پیروزی حال و آینده، اینگونه راهبرد پردازی میشود؛ "بیتردید رمز بقای انقلاب اسلامی همان رمز پیروزی است؛ و رمز پیروزی را ملت میداند و نسلهای آینده در تاریخ خواهند خواند که دو رکن اصلی آن:
انگیزه الهی و مقصد عالی حکومت اسلامی و اجتماع ملت در سراسر کشور با وحدت کلمه برای همان انگیزه و مقصد"(صحیفه امام،ج21،ص404) و منطبق با آموزههای دینی به همه نسلهای حاضر و آینده وصیت میکنند؛ "اگر بخواهید اسلام و حکومت الله برقرار باشد و دست استعمار و استثمارگرانِ خارج و داخل از کشورتان قطع شود، این انگیزه الهی را که خداوند تعالی در قرآن کریم بر آن سفارش فرموده است از دست ندهید".(صحیفه امام،ج21،ص404)
امام با شناسایی پیشرانهای مسلط آینده و سناریوی تدوین شده نظام سلطه تاکید میکنند؛ "امروز و در آتیه نیز آنچه برای ملت ایران و مسلمانان جهان باید مطرح باشد و اهمیت آن را در نظر گیرند، خنثی کردن تبلیغات تفرقه افکنِ خانه برانداز است" و راه نمونی این چنین تبیین مینمایند "توصیه اینجانب به مسلمین بخصوص ایرانیان بویژه درعصر حاضر، آن است که در مقابل این توطئهها عکس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود، به هر راه ممکن افزایش دهند و کفار و منافقان را مأیوس نمایند".(صحیفه امام،ج21،ص404)
همانطور که "تبییـن علی افعال انسانی از مقومات علوم اجتماعی است" (آلن راین، 1382؛ 117) حضـرت امام منـشاء حــدوث تـوانهای عـلّی بسـیاری را در مراکز آمـوزش عالی مـیبینند که واقعیات اجتماعی را میسازند "توصیه اینجانب آن است که نسل حاضر و آینده غفلت نکنند و دانشگاهیان و جوانان برومند عزیز هر چه بیشتر با روحانیان و طلاب علوم اسلامی پیوند دوستی و تفاهم را محکم تر و استوارتر سازند و از نقشهها و توطئههای دشمن غدّار غافل نباشند"(صحیفه امام،ج21،ص414) و همانـطور که راهـبرد رویارویی با این چـالش را ارائـه مـیدهـند شـیوه عمل برخورد با افرادی که با گفتار و رفتار خود درصددند بذر نفاق بین آنان بیفکند را اِعمال ارشاد و اگر تأثیر نکرد توصیه به انزوا کشاندن عوامل تفرقه میدانند. ایشان در این راستا نسخهای هم برای مسئولین تجویز مینمایند"بر دولتها و دست اندرکاران است چه در نسل حاضر و چه در نسلهای آینده که از متخصصین خود قدردانی کنند".(صحیفه امام،ج21،ص417)
در ادامه، حضرت امام سناریوی دشمن را اینگونه تبیین میکنند:
«در دانشگاه نقشه آن است که جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزشهای خودی منحرف کنند و به سوی شرق یا غرب بکشانند و دولتمردان را از بین اینان انتخاب و برسرنوشت کشورها حکومت دهند تا به دست آنها هرچه میخواهند انجام دهند». (صحیفه امام، ج21، ص418)
از آنجا که «فقط با فهم فرآیندهای سببساز و روند آفرین است که میتوان دانست تعمیم و توسعه یک پرونده به آینده تا چه حد و چرا اطمینانبردار است (آلن راین، 1382؛ 251) حضرت امام با شناخت روندهای وقت و پیش بینی چالشهای ممکنه، نسبت به ارائه راهبردهای پیشگیرانه برای سطوح مختلف مدیریت جامعه، رهنمونی میکنند. "وصیت اینجانب به ملت در حال و آتیه آن است که با اراده مصمم خود و تعهد خود به احکام اسلام و مصالح کشور در هر دوره از انتخابات وکلای دارای تعهد به اسلام و جمهوری اسلامی که غالباً بین متوسطین جامعه و محرومین میباشند و غیر منحرف از صراط مستقیم ـ به سوی غرب یا شرق ـ و بدون گرایش به مکتبهای انحرافی و اشخاص تحصیلکرده و مطلع بر مسائل روز و سیاستهای اسلامی، به مجلس بفرستند» (صحیفه امام، ج21،ص420) و از نمایندگان مجلس در آینده میخواهند"اگر خدای نخواسته عناصر منحرفی با دسیسه و بازی سیاسی وکالت خود را به مردم تحمیل نمودند، مجلس اعتبارنامه آنان را رد کنند» و از شورای نگهبان میخواهند؛ «چه در نسل حاضر و چه در نسلهای آینده، که با کمال دقت و قدرت وظایف اسلامی و ملی خود را ایفا و تحت تأثیر هیچ قدرتی واقع نشوند و از قوانین مخالف با شرع مطهر و قانون اساسی بدون هیچ ملاحظه جلوگیری نمایند».( صحیفه امام، ج21، ص421)
ایشان با شناسایی سناریوی دشمن در تهاجم ابرقدرتها و وابستگان به آنان در داخل و خارج کشور به ج.ا.ا (درحقیقت به اسلام) به رهبر و یا شورای رهبری درعصرهای آینده، وصیت میکنند؛ «خود را وقف در خدمت به اسلام و جمهوری اسلامی و محرومان و مستضعفان بنمایند؛ و گمان ننمایند که رهبری فی نفسه برای آنان تحفهای است و مقام والایی، بلکه وظیفة سنگین و خطرناکی است که لغزش در آن اگر خدای نخواسته با هوای نفس باشد، ننگ ابدی در این دنیا و آتش غضب خدای قهار درجهان دیگر در پی دارد». (صحیفه امام، ج21، ص423) و با رویکردی توصیفی و کشفی از خداوند میخواهند «ما و شما را از این امتحان خطرناک با روی سفید در حضرت خود بپذیرد و نجات دهد و این خطر قدری خفیفتر برای رؤسای جمهور حال و آینده و دولتها و دستاندرکاران، به حسب درجات در مسئولیتها نیز هست که باید خدای متعال را حاضر و ناظر و خود را درمحضر مبارک او بدانند». و همینطور به قضّات در عصر حاضر و اعصار آینده، اهمیت قضا و خطر عظیمی که قضاوت دارد گوشزد کرده و تاکید میکنند نگذارند این مقام به غیر اهلش سپرده شود. (صحیفه امام،ج21،ص423)
ایشان با ذکر نمونههایی از روند رفتاری گروههایی نظیر مجاهدخلق و فدایی خلق و تودهایها، رهنمون میشوند «همه با هوشیاری این قِسم توطئه را خنثی نمایند و از همه لازمتر حوزههای علمیه است که تنظیم و تصفیة آن با مدرسین محترم و افاضل سابقهدار است با تأیید مراجع وقت»و با افشای سناریوی تز نظم در بینظمی است آن را از القائات شوم نقشهریزان و توطئهگران دانسته و راهبردی که ارائه میدهند قیام برای نظام دادن به حوزههـا است و از علما و مدرسین میخواهند؛ «با برنامة دقیق صحیح حوزهها را و خصوصاً حوزه علمیة قم و سایر حوزههای بزرگ و با اهمیت را در این مقطع از زمان از آسیب حفظ نمایند». (صحیفه امام، ج21، ص425)
ایشان همچنین وزرای کشور در طول تاریخ آینده را به دقت در انتخاب استاندارها، دائر بر اینکه اشخاص لایق، متدین، متعهد، عاقل و سازگار با مردم باشند، فـرا میخـوانند و آنرا عامل آرامش بیشتر در کشور ارزیابی میکنند و از وزارت خارجه راجع به طاغوتزدگی سفارتخانهها و تحول آنها به سفارتخانههای مناسب با ج.ا.ا توصیه مینمایند و با توجه به اهمیت امور فرهنگی و ابزار رسانه در شکلدهی به آینده، وزارت ارشاد را خطاب قرار داده میفرمایند:
»برای تبلیغ حق مقابل باطل و ارائة چهرة حقیقی جمهوری اسلامی کوشش کنند. ما اکنون، دراین زمان که دست ابرقدرتها را از کشور خود کوتاه کردیم، مورد تهاجم تبلیغاتی تمام رسانههای گروهی وابسته به قدرتهای بزرگ هستیم. چه دروغها و تهمتها که گویندگان و نویسندگان وابسته به ابرقدرتها به این جمهوری اسلامی نوپا نزده و نمیزنند». (صحیفه امام، ج21، ص428)
چنانچه یک اندیشکده آیندهشناسی هم پیشبینی کرده «اسلامگرایان نفوذ و قدرت بیشتری خواهند داشت و از آمریکا فاصله بیشتری میگیرند» (دریچهای به مطالعات آیندهپژوهی، 1388؛ 60) در آن مقطع حضرت امام به ملتهای کشورهای اسلامی توصیه میکنند؛ «انتظار نداشته باشید که از خارج کسی به شما در رسیدن به هدف که آن اسلام و پیاده کردن احکام اسلام است کمک کند؛ خود باید به این امر حیاتی که آزادی و استقلال را تحقق میبخشد قیام کنید». (صحیفه امام، ج21، ص428-427) و آنها را به آینده مطلوب که همانا افزایش توان مسلمانان و ایستادن روی پای خود است امیدوار میسازند.
ایشان با مرور روند اداره دانشگاه ها در گذشته میفرمایند:
«دانشگاه ها اگر اسلامی ـ انسانیـ ملی بود، میتوانست صدها و هزارها مدرّس به جامعه تحویل دهد؛ لکن چه غمانگیز و اسفبار است که دانشگاه ها و دبیرستان ها به دست کسانی اداره میشد و عزیزان ما به دست کسانی تعلیم و تربیت میدیدند که جز اقلیت مظلوم محرومی همه از غرب زدگان و شرق زدگان با برنامه و نقشة دیکته شده در دانشگاهها کرسی داشتند». (صحیفه امام، ج21، ص430)
با توجه به اهمیت آتیه و کارکردهای نیروهای مسلح، امام با آیندهنگری هوشمندانه تاکید دارند؛
«قوای مسلح... میبایست مورد توجه خاص ملت و دولت و مجلس باشند. و لازم است توجه داشته باشند که در دنیا آنچه که مورد بهرهبرداری برای قدرتهای بزرگ و سیاستهای مخرب، بیشتر از هر چیز و هر گروهی است، قوای مسـلح است. قوای مسلح است که با بازیهای سیاسی، کودتـاها و تغییـر حکومتها و رژیـمها به دست آنان واقع میشود؛ و سودجویان دغل بعض سران آنان را میخرند و با دست آنان و توطئههای فرماندهان بازی خورده کشورها را به دست میگیرند، و ملت های مظلوم را تحت سلطه قرار داده و استقلال و آزادی را از کشورها سلب میکنند». (صحیفه امام، ج21، ص431)
و از طرفی با شناخت پیشرانها در محیط و فضای نظامی ادامه میدهند؛
«وصیت اکید من به قوای مسلح آن است که همانطور که از مقررات نظام، عدم دخول نظامی در احزاب و گروه ها و جبههها است به آن عمل نمایند؛ و قوای مسلح مطلقاً، چه نظامی و انتظامی و پاسدار و بسیج و غیر اینها، در هیچ حزب و گروهی وارد نشده و خود را از بازیهای سیاسی دور نگه دارند». (صحیفه امام، ج21، ص432)
ایشان در رهنگاشتی حکیمانه یادآور میشوند «مادام که در احتیاجات صنایع پیشرفته، دست خود را پیش دیگران دراز کنید و به دریوزگی عمر را بگذرانید قدرت ابتکار و پیشرفت در اختراعات در شما شکوفا نخواهد شد». (صحیفه امام، ج21، ص433)
با توجه به اینکه «کار رسانهها صرفا انعکاس آیینهوار وقایع نیست بلکه حقیقت آن است که رسانهها با اثرپذیری از یکی از طرفین، از طریق نوعی قالبدهی، واقعیت را بازسازی میکنند و به مخاطبان خود ارائه میکنند» (قهرمانپور، 1386: 8-65) حضرت امام به روند گذشته رسانهها اشاره میکنند که رادیو و تلویزیون و مطبوعات و سینماها و تئاترها از ابزارهای مؤثر تباهی و تخدیر نسل جوان بودهاند و به مسئولین اینچنین توصیه میکنند؛
«وصیت من به مجلس شورای اسلامی در حال و آینده و رئیس جمهور و رؤسای جمهور مابعد و به شورای نگهبان و شورای قضایی و دولت در هر زمان، آن است که نگذارند این دستگاه های خبری و مطبوعات و مجلهها از اسلام و مصالح کشور منحرف شوند». (صحیفه امام،ج21، ص435)
امام در فرازی دیگر، ره نگاشتی برای آینده اقتصادی کشور ارائه میدهند و از مسئولین میخواهند:
«به مالکیت و سرمایههای مشروع با حدود اسلامی احترام گذارید، و به ملت اطمینان دهید تا سرمایهها و فعالیت های سازنده به کار افتند و دولت و کشور را به خود کفایی و صنایع سبک و سنگین برسانند». (صحیفه امام، ج21، ص445)
ایشان در رهنگاشت مستتری ارزش کار را تبیین مینمایند و از ثروتمندان می خواهند؛ که ثروتهای خود را به کار اندازند و به فعالیت سازنده در مزارع، روستاها و کارخانهها برخیزند و آن را عبادتی ارزشمند بشمارند و در نهایت با آیندهنگری اکتشافی مردم را خطاب قرار داده و میفرمایند؛
«از ملت امیدوارم که عذرم را در کوتاهیها و قصور و تقصیرها بپذیرند و با قدرت و تصمیم اراده به پیش روند و بدانند که با رفتن یک خدمتگزار در سدّ آهنین ملت خللی حاصل نخواهد شد که خدمتگزاران بالا و والاتر در خدمتند، و الله نگهدار این ملت و مظلومان جهان است». (صحیفه امام، ج21، ص451-450)
ویژگیهای آیندهنگرانه وصیتنامه
1ـ رویکرد تحلیلی و نافذ کلام امام.
2ـ ارزیابی دقیق کیفیتها و منافع ناشی از تحقّق و یا عدم تحقّق توصیههای ناظر بر آینده.
3ـ ارائه و تبیین مهارت تمرکز به هنگام روبرو شدن با شرایط بحرانی و ارائه راهبرد.
4ـ وسعت نظر و اشراف به تطبیق واقعنگرانه موضوع در ایران با دیگر کشورهای جهان اسلام.
5ـ شناخت دقیق متغیرهای محیطی و شناسایی اثرات متقابل آنها بر آینده جامعه ایران و جهان اسلام.
6ـ عدم خوشبینی اغراقآمیز به آینده در عین باور به وعدههای الهی و نگاه آیندهنگارانه توصیفی.
7ـ شناخت عمیق تاریخی و وضعیت کنونی کشور، که پیشبینیهای ایشان را دقیقتر میسازد.
8ـ درک عمیق از پیشرفتهای نوظهور در حوزههای گوناگون علمی و طبیعی در آینده نزدیک و دور، برای ارائه آینده تجویزی و راهبردها و ره نگاشت های دست یافتنی.
چونانکه تافلر میگوید؛ «اگر قانونهای کلی غیرتقریبی در اختیار داشته باشیم، میتوانیم به دقت تمام اوضاعی را پیشبینی کنیم که علل اوضاع دیگری باشند که پیشبینی دراز آهنگ، ناظر به آنهاست در عوض، اگر به دقت نتوانیم حوادث نزدیک را پیشبینی کنیم، حدس ما نسبت به آینده دورتر از گمان محض فراتر نخواهد رفت». (آلن راین، 1382؛ 237)
9ـ خطاب مستقیم به حوزههای تعیین کننده آینده کشور و ارائه نکات کلیدی آیندهنگرانه در کوتاهترین جملات قصار.
نتیجه:
بررسی و مداقّه در مفاد وصیتنامه حضرت امام، حاکی از کثرت عناصر و اجزاء یک متن آیندهنگرانه، با وجوه پیشنگرانه و پسنگرانه است و زوایای شفافی از چارچوبهای شناختی و هنجاری ایشان مبتنی بر پُررنگی وجوه آموزههای دینی، ارزشی و مفاهیم بلند اسلامی است. متن وصیتنامه نشان میدهد ایشان با شناخت دقیق روندهای وقت و ارزیابی درست پیشرانهای آتی و اشاره هوشمندانه به توانهای علّی، نسبت به تبیین هوشمندانه راهبردها، در راستای دستیابی به اهداف مطلوب داخلی و خارجی و آینده روشن ایران و جهان اسلام مبادرت ورزیدند و اگرچه بخش قابل ملاحظهای از این نگاه در مقام انتزاعی است ولی تحلیل تاثیر بر روندها از سوی ایشان، دسترسی به مقام انضمامی شدن نگاه معرفت شناسانه و هستی شناسانه وی را ممکن میسازد و در نهایت اگرچه رویکرد تجویزی و هنجاری ناظر به نگاههای آیندهنگرانه بیش از رویکرد توصیفی است ولی این خروجی از اهمیت رویکردهای اکتشافی ایشان چیزی کم نمیکند.
منابع:
- صحیفه امام، دوره 22 جلدی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره)، ناشر مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول، 1378.
- تافلر، الوین، ترجمه کامرانی، (1372)، شوک آینده، چاپ سوم (1376)، تهران، رخ.
- حاجتی، میراحمدرضا (1382)، عصر امام خمینی(ره)، چاپ دوم (1390)، قم، تبیان.
- حاجیانی، ابراهیم(1391)، مبانی، اصول و روشهای آیندهپژوهی، چاپ اول (1391)؛ تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
- دانشنامه آینده پژوهی جلد اول و دوم (1389)، تهران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی.
- دشتی، محمد، (1383)، آینده و آیندهسازان، چاپ چهارم (1383)؛ قم، موسسه امیرالمومنین(ع).
- راین، آلن، ترجمه سروش،(1376)، فلسفه علوم اجتماعی، چاپ سوم (1382)، تهران، صراط.
- عنایتاله، سهیل، (1388)، پرسش از آینده، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی.
- منزوی، مسعود، (1388)، روندهای راهبردی ایران، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی.
- منزوی، مسعود، (1389)، انتخاب روشهای آیندهنگاری، چاپ اول (1389)؛ تهران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی.
- مسلمیزاده، طاهره،(1384)، پایگاه دانش آیات و روایات آیندهاندیشی، چاپ اول (1388)؛ تهران، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوری دفاعی.
- نگرش موضوعی بر وصیتنامه سیاسی و الهی امام خمینی(ره)، چاپ اول (1372)؛ تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره).
- سلطانو، آغانسا، (زمستان83)، تحلیلنامه امام به گورباچف، فصلنامه حضور، شماره51.
- شیدائیان، حسین، (بهار86)، الزامات آینده انقلاب اسلامی، نشریه حصون، شماره11.
منبع: فصلنامه حضور، شماره50.
.
انتهای پیام /*