مردم و افکار عمومی در اندیشه امام خمینی(س)

دکتر محمدحسین جمشیدی*

در نگاه امام خمینی مردم جایگاهی والا و انسانی دارند. جایگاه خلافةاللهی. برمبنای نگرش امام خمینی از اصل توحید حاکمیت الهی، برابری آدمیان و آزادی آنها نشأت می گیرد. بر  همین اساس حکومت نیز حکومت خدا و حکومت قانون خداست. با نگاهی که امام به مردم و دین اسلام به عنوان دین فطرت دارد حکومت را وابسته به مردم و آرای آنان می داند و این را مبتنی بر حق شرعی و حق قانونی و حق انسانی مردم دانسته است. حکومت مورد نظر او در عصر ما جمهوری اسلامی است. جمهوری در نگاه او در اصل هیچ معنایی جز مردمی بودن ندارد و این موضوع مورد قبول عقل و نیز عقلای عالم است. اسلام نیز دین انسان و دین مردم است. بنابراین در اندیشه سیاسی امام خمینی تعارض و دوگانگی یا غیریت بین جمهوریت و اسلامیت و بین مردم و اسلام نیست. بلکه این دو دو چهره یک وجودند و نه دو وجود متمایز.

امام خمینی حکومت را ابزاری برای تحقق عدالت ‏و سعادت مردم؛ و ولایت سیاسی و حکومت را بسته به آرای مردم می داند و می فرماید میزان رأی ملت است. او قائل به مشارکت همه جانبه مردم در دو بعد شکل گیری نظام و اداره آن است. امام خمینی برای مردم در بعد دوم مشارکت در حکومت، نقش های شورایی، نظارتی و نصح و همکاری و حمایتی را برای مردم در نظر دارد. نهایت اینکه او در چهره رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار نظام و به عنوان یک عالم دینی و فقیه شیعی برجسته، در عرصه حکومت خود را و پیروانش را تابع و دنباله رو ملت و مردم دانسته و حکم مردم را فرمانروا و حکمرانان را خدمتگزار می داند.

یکی از ارکان اساسی انقلاب اسلامی و بلکه رکن اصلی تحقق بخش آن بدون تردید مردم بودند. در اینجا نیز مردم بماهو مردم در تحقق انقلاب و آفرینش آن نقش بازی کردند. بدین معنا که این انقلاب از سوی گروهی خاص یا جناح و طبقه ای ویژه یا صنف و نحله ای مشخص صورت نگرفت و بلکه اسناد انقلاب نشان می دهد که تمام اقشار جامعه و به طورکلی به معنایی همگان در وقوع آن نقش داشتند. 

این بود که امام خمینی به عنوان ایدئولوگ، رهبرانقلاب و بنیان گذار نظام جایگاه مردم را شناخته و ارزش وافری برای آنان قائل گردید. در یک عبارت انقلاب اسلامی ایران را خود «انقلاب مردمی»[1] نامید و مردم را «ولی نعمت ما».[2] کم هستند رهبران سیاسی که حقیقتاً به مردم و خواست های واقعی آنان توجه کرده اند و با مردم تعاملی انسانی داشته اند. امام خمینی از همین رهبران اندک در جهان بشری است که مردم در جان و ذهن و اندیشه او دارای جایگاهی ارزشمند و سرنوشت ساز هستند. از همین رو یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی ایران که در اصل پیروزی این نهضت را به دنبال داشت، توجه و بها دادن به مردم و افکار عمومی آنان بود که با اعتقادی کامل و ایمانی خالص وارد مبارزات انقلابی شدند و توانستند دست استعمار و دخالت های بیگانگان در امور داخلی کشور را از بین ببرند.

 1ـ مبانی نظری و اعتقادی امام و مردم

در اندیشه امام خمینی بنیان اولیه را توحید و شناخت و عبودیت خدای واحد تشکیل می دهد که هم خدای همگان است و انحصار به گروه خاصی ندارد و همگان می توانند در دایره کمال نقش جانشینی و خلیفة اللهی او را تحقق بخشند. همه بنده و جانشین او و در این اصل جانشینی، برابرند:ریشه و اصل همه آن عقاید ـ که مهم ترین و با ارزشترین اعتقادات ماست ـ اصل توحید ‏است.‏ [3]

همچنین در نظر امام خمینی اصطلاح فلسفی ربط حادث ‏به قدیم، همان رابطة آفریننده و مخلوق است و ‏این مسأله در قرآن، در قالب معیت حق با ‏خلق آمده است. در نگاه او، این رابطه به ‏این صورت بیان می شود:همة عالم اسم  الله اند، تمام عالم. چون اسم، نشانه ‏است؛ همة موجوداتی که در عالم هستند نشانة ‏ذات مقدس حق تعالی هستند.[4]^‏

و جهان هستی محضر اوست و او در همه حال و ‏در همه جا حاضر است. پس دوری و فاصله از او ‏معنا ندارد؛ زیرا تمام هستی مظهر، محضر و ‏جلوة حق تعالی است: ‏تمام چیزهایی که در عالم واقع می شود از همان ‏جلوه هست. و چون همة امور، همة چیزها از ‏اوست و به او برمی گردد و هیچ موجودی از ‏خودش چیزی ندارد، خودی درکار نیست که کسی بایستد ]و[ بگوید من خودم هم یک چیزی دارم.[5]

‏بر مبنای نگرش امام خمینی از اصل توحید برابری آدمیان، آزادی آنها و حکومت الهی نشأت می گیرد. برهمین مبنا حکومت نیز حکومت خدا و حکومت قانون خداست و پیروی و اطاعت تنها در سایه توحید باوری و خداگرایی معنا دارد. امام خمینی در کشف اسرار می نویسد:کسی جز خدا حق حکومت بر کسی ندارد و حق قانون گذاری نیز ندارد. و خدا به حکم عقل، باید خود برای مردم حکومت تشکیل دهد و قانون وضع کند. اما قانون همان قوانین اسلام است که وضع کرده...[6]

در نتیجه انسان ها در حکومت مردم سالار دینی به واسطه زر و زور یا از روی ترس و طمع از حکومت تبعیت نمی کنند بلکه بر مبنای برابری در پیشگاه خدا و اینکه حکومت الهی و قانون او تضمین کننده حقوق و مصالح همگان است از آن پیروی می کنند. امام خمینی با وضوح در این مورد می گوید: اگر آن طوری که اسلام طرح دارد راجع به حکومت و راجع به ملت، حقوق ملت بر حکومت... اگر آن ملاحظه بشود و مردم به آن عمل بکنند همه در رفاه هستند. نه مردم از حکومت می ترسند، برای اینکه حکومت ظالم نیست که از آن بترسند، همه پشتیبانش هستند و نه حکومت فرمانفرمایی می خواهد بکند، حکومت هم خدمت می خواهد بکند.[7]

بر این مبنا و با نگاهی که امام خمینی به دین اسلام به عنوان دین فطرت و دین انسان دارد حکومت را وابسته به مردم و آرای آنان می داند. بدین معنا که در نگاه او ـ حتی به لحاظ فقهی ـ ولایت صور گوناگونی دارد که یکی از صور آن حکومت یا ولایت سیاسی است که مبتنی بر خواست و رأی مردم است. به مورد زیر دقت شود که او در جواب پرسش نمایندگانش در دبیرخانه ائمه جمعه سراسر کشور می فرماید: سؤال: ]... در چه صورت فقیه جامع الشرایط بر جامعه اسلامی ولایت دارد؟...[جواب: ولایت در جمیع صوردارد. لکن تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین، که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است، و در صدر اسلام تعبیر می شده به بیعت با ولی مسلمین.[8]

و در بیانی دیگر چنین نظامی را نظام محبت و برادری می داند: در دولت های اسلامی، محیط، محیط محبت است، محیط برادری است...[9]

پس در نگاه امام خمینی دین اسلام دین انسان وحق و فطرت اوست و در نتیجه دین مردم و مدافع حقوق و مصالح آنان است و برهمین اساس خدا آنها را بر سرنوشت خود حاکم کرده است. از همین رو بنیانگذار جمهوری اسلامی، رابطه حاکمیت و مردم را به طورکلی فراتر از حد قالب ها و چارچوب های خشک قانونی و دموکراسی غربی می دانست و آن را برگرفته از فطرت، ایمان و پیوند دینی و عاطفی مردم و حق تکوینی آنها قلمداد می کرد. در حقیقت با توجه به اینکه کشور یا سرزمین مال مردم است و آنها دارای حق تحقق حاکمیت سیاسی برآن هستند، نظام ‏سیاسی حاکم بر آن نیز از آن مردم است و توسط مردم و ‏با خواست و اراده آنان به وجود می آید و اداره می شود.‏امام از این امر به عنوان حق بشری، حق شرعی و حق قانونی یاد می ‏کند:‏ ‏و حق شرعی و حق قانونی و حق بشری ما این است که ‏سرنوشتمان دست خودمان باشد.[10]

پس بر مبنای سه گونه حق یا حقوق سرنوشت ما تنها و تنها باید در دست خودمان باشد: 1ـ حق شرعی (تشریعی) 2ـ حق قانونی (موضوعی) 3ـ حق انسانی (فطری)

2ـ جمهوریت و مردم

امام خمینی حکومت مورد نظر  خویش را در این دوران با نام «جمهوری اسلامی» تبیین کرده است. در بیانی با صراحتی آشکار می فرماید: «شکل حکومت ما جمهوری اسلامی است.»[11]

همان طور که از گزاره امام استنباط می شود، حکومت مورد قبول او در عصر غیبت (در این مورد به واژه ما توجه شود.) با دو ویژگی اساسی مشخص می گردد که عبارتند از: 1ـ جمهوری بودن یا جمهوریت، 2ـ اسلامی بودن یا اسلامیت،

عبارت عطفی جمهوری اسلامی برای نخستین بار در ۲۲ مهرماه ۱۳۵۷ در مصاحبه امام(س) با خبرنگار روزنامه فرانسوی فیگارو مطرح شد و تا آن زمان در سخنان و نوشته های ایشان چنین عبارتی مطرح نشده بود. امام خمینی(س) در بدو ورود به فرانسه، در پاسخ به این پرسش که «عمل شما دارای چه جهتی است و چه رژیمی را می خواهید جانشین رژیم شاه کنید؟» برای نخستین بار نوع حکومت مورد نظر خویش را جمهوری اسلامی معرفی کردند.[12]

این موضوع منشأ سؤالات متعددی درباره معنای جمهوری اسلامی، نقش مردم در آن، مقایسه آن با حکومت های اسلامی از قبیل عربستان و لیبی، مقایسه آن با دیگر جمهوری های دنیا از قبیل جمهوری های سوسیالیستی و جمهوری دموکراتیک، نحوه فعالیت احزاب سیاسی چپ، نقش روحانیون و علمای مذهبی در جمهوری اسلامی، نقش امام خمینی(س) و جایگاه ایشان در کادر رهبری، مقایسه قانون اساسی آن با
قانون اساسی مشروطه، میزان آزادی های مردم و رابطه آن با دیگر کشورهای جهان شد.

ایشان در پاسخ به خبرنگار فاینشنال تایمز انگلیس که پرسید، «دنیای غرب شناخت صحیحی از حکومت اسلامی شما ندارد»، می فرماید:ما خواستار جمهوری اسلامی هستیم. جمهوری، فرم و شکل حکومت را تشکیل می دهد و اسلامی، یعنی محتوای آن فرم، قوانین الهی است.[13]

در اینجا ابتدا به جمهوریت و سپس به اسلامیت می پردازیم. در صحیفه امام حدود ۳۰۰ بار عنوان جمهوری آمده است. واژه جمهوری صفت است و منتسب است به جمهور و جمهور جز بر جمع مردم یک جامعه دلالت ندارد. لذا جمهوری در اصل هیچ معنایی جز مردمی یا عمومیت مردم ندارد و این موضوع نه تنها امری عرفی و مورد قبول تمام عقلای عالم است. بلکه به لحاظ عقلی و برهانی نیز جمهوریت افاده ای جز عمومیت ندارد. حال می خواهیم ببینیم آیا در دیدگاه امام(س) مردم، مبنا و منشأ حکومت هستند یا خیر؟ پاسخ این پرسش را باید از سخنان امام خمینی(س) دریافت. ایشان می فرمایند: این جا ملت است که حکومت را در دست دارد... و تخلف از حکم ملت برای هیچ یک از ما جایز نیست و امکان ندارد.[14]

همچنین در بیانی دیگر می افزایند: مردم یکی را تعیین  کنند برای این که رئیس جمهور باشد، ما هم رأیمان را علناً به مردم اظهار می کنیم که آقا، آن که من می خواهم این است. شما میل دارید به این رأی بدهید، میل دارید هم، خودتان آزادید... آرای عمومی نمی شود خطا بکند.[15]

در حکم امام برای تشکیل دولت موقت نیز می خوانیم: برحسب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده... جنابعالی را... مأمور تشکیل دولت موقت می نمایم.[16]

علاوه بر همه اینها، عبارت مشهور امام که «میزان رأی ملت است»[17] نشان می دهد که پاسخ امام به این که آیا مردم در شکل گیری و مبنای حکومت نقش دارند مثبت است. پس با توجه به مباحث و نکات یاد شده دیدگاه امام با مبنای جمهوریت هیچ تعارضی ندارد بلکه آشکارا مؤید آن است. این است که امام خمینی در تبیین جمهوری می فرمایند:با آرای ملت می آید و ملت او را حفظ ‏می کند و هر روزی هم که برخلاف آرای ملت ‏عمل بکند... قهراً ساقط است...[18]

پس در این بیان جمهوری بودن سه خصلت تام و تمام دارد که  عبارتند از: 1ـ با آرای مردم بر سر کار می آید. 2ـ برخلاف آرای مردم عمل نمی کند. 3ـ مردم آن را حفظ می کنند.

در واقع خصلت سوم نتیجه قهری دو ویژگی دیگر است. به بیانی می توان سخن امام را این گونه تفسیر کرد که: اگر نظامی با آرای مردم بر سر کار آمد و برخلاف آرای مردم عمل نکرد آنگاه مردم آن را حفظ می کنند و در غیر این صورت سقوط خواهد کرد.

امام خمینی(س) در پاسخ این پرسش که: هدف شما فقط سرنگونی شاه نیست، بلکه از بین بردن رژیم شاهنشاهی است. اما به عقیده شما چه چیزی به جای آن بنشیند؟ یک دموکراسی پارلمانی؟ یک دموکراسی خلقی از نوع مارکسیستی آن؟ یا یک حکومت خدایی آن طور که حضرت محمد(ص) فرموده است؟ می فرماید: «تعیین نظامی سیاسی با آرای خود مردم خواهد بود.»[19]

در جایی دیگر به گونه ای بر مردم و افکار عمومی و خواست آنان تأکید دارد که قائل است: «ما نظام جمهوری را به آرای عمومی می گذاریم.»[20]

علاوه  براین که تعیین نوع حکومت جزء حقوق ملت است، جمهوری اسلامی نیز که با آرای عمومی آنان ایجاد شده است، باید در کلیه اموراتش متکی بر مردم و آرای آنان باشد. از این رو، مراد از جمهوریت در اندیشه امام خمینی(س)، تکیه بر خواست و آرای عمومی مردم است:در این جمهوری یک مجلس ملی، مرکب از منتخبین واقعی مردم، امور مملکت را اداره خواهند کرد.[21]

مهم تر این که در اندیشه امام خمینی مداخله مردم در سرنوشت خویش، در نظام جمهوری، با انتخاب رئیس جمهور و نمایندگان مجلس پایان نمی یابد و نظارت بر عملکرد آنان، و در شرایطی عزل آنها ادامه می یابد: در جمهوری، حق است و مردم می توانند بگویند نه، تو غلط کردی برو دنبال کارت.[22]

در بیانی دیگر به صراحت به عموم مردم از همه طبقات اشاره دارند: ... تلاش می کنیم که عموم ملت از همه طبقات، آگاهانه و آزادانه نمایندگان خود را انتخاب کنند...[23]

و در برخی موارد اکثریت مردم را معیار تحقق آن دانسته اند. به عنوان مثال اعلام کرده اند : جمهوری به معنای این که متکی بر آرای اکثریت است و اسلامی برای اینکه متکی به قانون اسلام است.[24]

نهایت این که امام خمینی در تعبیری با ارجاع به حقیقت موجود در جهان معاصر یعنی وجود جمهوری به معنای عمومی و مردمی، حقیقت حکومت مورد نظر خود را بیان کرده اند. پس جمهوری در اندیشه امام خمینی(س) به همان معنایی است که در همه جا وجود دارد. ایشان در پاسخ به سؤال خبرنگار لوموند که پرسیده بود: «حضرتعالی می فرمایید که بایستی در ایران جمهوری اسلامی استقرار پیدا کند و این برای ما فرانسوی ها چندان مهم نیست، زیرا که جمهوری می تواند بدون پایه مذهبی باشد، نظر شما بر پایه سوسیالیسم است؟ مشروطیت است؟ بر انتخاباتی استوار است؟ دموکراتیک است؟ چگونه است؟»

فرموده بودند:اما جمهوری، به همان معنایی است که همه جا جمهوری است... این که ما جمهوری اسلامی می گوییم، برای این است که هم شرایط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری می شود، اینها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است و طرز جمهوری هم همان جمهوری است که همه جا هست.[25]

3ـ اسلامیت و مردم

یکی از ویژگی های مهم حکومت دینی در نگاه امام خمینی توجه همه جانبه به همه مردم است. در نتیجه فرمانروایان به مردم یا نگاه برادرانه ایمانی دارند و یا نگاه برابرگرایانه انسانی.در نگاه امام خمینی نیز مردم جایگاهی والا و انسانی دارند. جایگاه خلافةاللهی. بنابراین بنوعی اسلامی بودن با مردمی بودن در عرصه حکومت در جامعه اسلامی یکسان و هم تراز می شود. پس باید توجه داشت که در این موارد مردم مسلمان و مؤمن و پیروان حقیقی اسلام مورد نظر است. زیرا بحث اسلامی بودن از تبعات و لوازم جامعه اسلامی است. بنابراین در چنین جامعه ای مردم جز دین اسلام را نمی خواهند زیرا مسلمانند. اما این قضیه یک قضیه معکوس هم دارد و آن اینکه اسلام هم جز منافع عموم مردم و خیر و صلاح آنها را نمی خواهد و نخواسته است. لذا از این منظر و از این نگاه اسلامی، مردمی است و مردمی از این منظر که پیرو اسلامند، اسلامی است. متأسفانه این موضوع کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. به گونه ای که معمولاً در بحث جمهوری اسلامی از دو وجود متغایر یا حکومتی ترکیبی بحث می شود بنام مردم و دین یا جمهوریت و اسلامیت. حال آنکه دین در فطرت مردم نهاده شده و امری تحمیلی و بیرون از وجود آدمی نیست و فطرت مردم منطبق با دین حقیقی سرشته شده است. پس در واقع امر می توانیم بگوییم یک وجود داریم با دو چهره نه دو وجود متغایر. اینجاست که اسلامی بودن در عمل با مردمی بودن در جامعه اسلامی و مؤمن یکی می شود و منافع و مصالح عموم همان مصالح دین خدا خواهد بود و تعارضی بین مردم و خدا یا مردم و دین و در نتیجه مردم و اسلام نخواهد بود.

با چنین تعبیری است که امام خمینی در تبیین حکومت اسلامی با اشاره های وصفی و توضیحی با مردم بودن و مردمی بودن حکمرانان را مطرح می سازد: حکومت اسلامی... آن کسی که در رأس است، آن هم با مردم رفیق باشد ]به بار عاطفی واژه رفیق توجه شود[. و بنشیند، و خودش را نگیرد؛ در بین مردم بنشیند با آنها صحبت بکند؛ هر کس حاجتی دارد به او بگوید... نه او از مردم وحشت کند، نه مردم از او وحشت بکنند...[26]

در بیانی دیگر از وظایف حکومت اسلامی را حفظ اسلام می داند اما دقت شود که حفظ اسلام را به چه جهت و از چه طریق بیان می کند: امروز روزی است که باید حفظ کنید شما اسلام را... حفظ اسلام به این است که اعمالتان را تعدیل کنید، با مردم رفتار خوب بکنید، برادر باشید با مردم... حکومت اسلام که از مردم جدا نیست، تو مردم است ]به بار عاطفی و دقیق واژه ها توجه شود[، از همین مردم و از همین جمعیت است... اگر مردم پشتیبان یک حکومتی باشند، این حکومت سقوط ندارد...»[27]

در پایان امام یکباره از بحث حکومت اسلامی خارج شده و یک قاعده عام عقلی و عقلایی را مطرح می کند که مورد تأیید شرع نیز هست و آن این که: اگر مردم پشتیبان یک حکومتی باشند، این حکومت سقوط ندارد.[28]

او همچنین درباره حکومت اسلامی می گوید:حکومت اسلامی... حکومت ملی است حکومت مستند به قانون الهی و به آرای ملت هست اینطور نیست که با قلدری آمده باشد که بخواهد حفظ کند خودش را، با آرای ملت می آید و ملت او را حفظ می کند و هر روزی هم که برخلاف آرای ملت عمل بکند... قهراً ساقط است و... ملت ایران هم او را کنارش می گذارند.[29]

بنابراین در اندیشه سیاسی امام خمینی تعارض و دوگانگی یا تغایر و غیریت بین جمهوریت و اسلامیت و بین مردم و اسلام نیست. بلکه این دو دو چهره یک وجودند و نه دو وجود متمایز.

4ـ ویژگی های نظام جمهوری اسلامی

با توجه به تقابل نظام مطلوب مورد نظر امام خمینی با نظام موجود یعنی سلطنتی، به نظر می رسد منظور امام(س) از حکومت «جمهوری اسلامی» رژیمی است که از تمام صفات سلطنتی به دور باشد. در واقع، اگر عیوب ذاتی و عرضی سلطنت (پهلوی) را در دو امر خلاصه کنیم که عبارت بود از:

1ـ بی اعتنایی به حقوق مردم. 2ـ بی تعهدی اش به شریعت اسلامی، نفی نظام موجود و تأسیس دولتی که به طور ایجابی واجد آن صفات باشد ترجمان نظامی تحت نام جمهوری اسلامی است.[30]

هرچند بنا به گفته امام(س)، جمهوری اسلامی نظیری در جهان سیاست امروز ندارد.[31] اما در واقع ترکیبی است که به شکل (جمهوریت) و محتوا (اسلامیت) اشاره دارد. البته اگر جمهوریت را به معنای مردمی بودن در نظر بگیریم هیچ دوگانگی بین اسلامیت و جمهوریت یعنی بین مصالح دین و مردم احساس نخواهیم کرد. حال باید دید اساس، ساختار و کارکرد جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با اسلام و مردم چیست؟ آیا جز این است که تمام ویژگی های اسلامی بودن و مردمی بودن را در خود دارد. این است که امام خمینی بر این باور بود:اساس کار یک جمهوری اسلامی، تأمین استقلال مملکت و آزادی ملت ما و... این اصلاحات با مشارکت کامل همه مردم خواهد بود.[32]

در اینجا امام خمینی از یک سو بر دو وظیفه اساسی نظام جمهوری اسلامی تأکید دارد که عبارتند از 1ـ آزادی مردم 2ـ استقلال مملکت و از سوی دیگر اصلاح در جامعه را جز با مشارکت عمومی نمی داند. باید توجه داشت که امام به ویژه بر محورهای آزادی ها و حقوق مردم، عدالت و نبودن استبداد و دیکتاتوری به عنوان خصایل بنیانی که در حکومت جمهوری باید وجود داشته باشد، تأکید دارد: آزادی از حقوق مردم است و نظام جمهوری باید مبتنی بر آن باشد. از این رو اظهار عقیده آزاد است.[33] و یا: در جمهوری اسلامی، استبداد و دیکتاتوری وجود ندارد.[34]

در بیانی دیگر نیز امام خمینی دو کارکرد اساسی جمهوریت و اسلامیت را به این صورت بیان کرده است:همه ملت از دولتند و دولت هم از ملت است. دولت و هر چه متعلق به دولت است خدمتگزار ملت است و ملت هم پشتیبان دولت، و تا این هماهنگی میان همه قشرها هست، آسیب نخواهد دید این جمهوری اسلامی[35]

این دو کارکرد عبارتند از:

1ـ خدمتگزاری ملت، این کارکرد تعلق به دولت و نظام سیاسی دارد نه به مردم یعنی دولت دربرابر مردم نقش و کارکرد خدمتی دارد و لاغیر که بیا ن ساده امام «دولت و هر چه متعلق به دولت است، خدمتگزار ملت است.» بعلا وه این بیان علاوه بر جنبه معرفتی یک بعد عاطفی هم دارد و آن این که تعلق در اینجا برای خدمت است و علاقه که اساس و محور شکل گیری دولت در درون مجموعه ای بنام ملت است به لحاظ عاطفی در جهت خدمت گزاری است. یعنی اگر ملتی دولت را می سازد برای خدمت به خودش و لذا به عنوان ابزاری در اختیار خودش است. در غیر این صورت تعلق و علاقه ای در کار نخواهد بود.

2ـ پشتیبانی دولت، کارکرد ملت در برابر دولت است و این کارکردی طبیعی است. زیرا حمایت از ابزار و پشتیبانی برای استفاده از آن طبیعی است. ورنه بتدریج کارآیی خود را از دست خواهد داد.

از این بیان می توان این نگرش آلی و ابزاری دولت و حکومت در اندیشه امام رسید که آن را ابزاری برای تحقق عدالت می داند. آری در نگاه او حکومت وسیله و ابزاری است برای تحقق عدالت ‏و سعادت بشر؛ می فرماید:پس نفس حاکم شدن و فرمانروایی، ‏وسیله ای بیش نیست، و برای مردان ‏خدا اگر این وسیله به کار خیر و تحقق ‏هدف های عالی نیاید، هیچ ارزش ندارد...[36]

5ـ مشروعیت و مردم

مشروعیت عامل اصلی به قدرت رسیدن حاکمان از مجرای صحیح و قانونی است. در نظریه حکومت مهم ترین مؤلفه که در شکل گیری و بقای حکومت مؤثر است به مشروعیت تعبیر می شود. بنابراین مراد از مشروعیت، در مباحث سیاسی، قانونی بودن است.

اما در بیانات امام مشروعیت مردمی مورد تأکید قرار گرفته است. به عنوان مثال دلیل غیرقانونی بودن دولت بختیار را مخالفت همه مردم می داند:

سؤال: ]به چه دلیل دولت بختیار را غیرقانونی می دانید؟[جواب: به دلیل مخالفت همه مردم...[37]

و در ادامه نیز با تأکیدی مهم و با صراحت قانونی بودن را به مردم و برای مردم بودن می داند: دولت قانونی باید از مردم و برای مردم باشد نه مخالف مردم.[38]

دقت شود که در اینجا عبارت سه بخش دارد، یعنی مشروع یا قانونی بودن سه ویژگی دارد:1ـ از مردم2ـ برای مردم3ـ نه مخالف مردم، یعنی موافق آنان باشد.

در عبارتی نیز که پیش از این بیان شد امام به صراحت ولایت سیاسی و حکومت را بسته به آرای اکثریت می داند:لکن تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین.[39]

توجه شود که اگر در اینجا امام واژه مسلمین و نه مردم به طور عام را می آموزد. دلیل آن روشن است زیرا پرسش کننده سخن از ولایت فقیه جامع الشرایط می آورد و طبیعی است که این نوع حکومت در جامعه مسلمین معنا دارد نه در غیر آن. لذا واژه مسلمین قرینه خاص خود را دارد و در نتیجه می توان سخن امام را این گونه تعبیر کرد که تولی امور مردم... بستگی دارد به آرای اکثریت آنان.

در جایی دیگر او اهمیت مسأله را با نتایج آن و با فحوای عاطفی ـ معرفتی خاص بیان می کند. به گونه ای که گویا نیت عام در اینجا بنوعی مصون آور است و یا مردم در گزینش خطا نمی کنند. شاید ریشه شرعی
این بحث را بتوان از روایاتی چون «لا تجتمع امتی علی الخطا» بدست آورد. امام طی عبارتی طولانی در مورد مردمی بودن انتخاب اداره کنندگان امور می فرماید: «... قهراً وقتی با انتخاب مردم پیش آمد صالح است.»[40]

در بیانی دیگر جمهوری اسلامی مورد نظر خود را این گونه وصف می کند:جمهوری اسلامی ما وضعی دارد که خود ملت یک فردی را می آورند و خود ملت یک فردی را کنار می گذارند... و خود را از دولت می دانند و دولت را از خود می دانند...[41]

6ـ مشارکت و مردم

مردم در تصمیم گیری های ولایت و حکومت در عصر غیبت دو نوع مشارکت اساسی دارند: اولی در باب تعیین و گزینش نوع و سران حکومت است و دومی در جریان استمرار حکومت در قالب ایفای نقش. این مورد نیز خود دو صورت دارد. یکی در اصل تصمیم گیری هاست که باید در قالب مشورت و شورا صورت بپذیرد و دلیل آن از قرآن کریم آیات (و شاورهم فی الامر)[42] و (امرهم شوری بینهم)[43] و آیات دیگر می باشد و همچنین روایات فراوانی است که برخی از آنها را صاحب وسائل الشیعه در جلد هشتم (چاپ جدید) آورده است.[44] البته شورا نه فقط در تصمیم گیری های سیاسی و کلان حکومتی مطرح است، بلکه در اصل انتخاب رهبران در عصر غیبت نیز مطرح است. نقش دوم مشارکت مردمی در امور حکومتی و ولایت در نظام اسلامی، مراقبت و نگهبانی در برابر حکومت در اجرای قوانین و همکاری و مشارکت در آن است. امام خمینی در مورد اهمیت مشارکت مردم و نظارت همگانی آنها به عنوان بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه می فرماید: آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگامی آنها با حکومت منتخب خودشان، خود بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود.[45]

بعلاوه مشارکت مورد نظر امام خمینی، مشارکت همه جانبه و در تمام ابعاد جامعه است که از سوی همه مردم صورت می گیرد و از آن تحت عنوان مشارکت کامل همه مردم یاد می کند: اساس کار یک جمهوری اسلامی، تأمین استقلال مملکت و آزادی ملت ما و... اصلاحات لازم... این اصلاحات با مشارکت کامل همه مردم خواهد بود...[46]

امام خمینی در جایی از بیانات خویش ابعاد مشارکت عمومی را به این صورت مورد نظر قرار داده است: آنچه مهم است ضوابطی است که در این حکومت باید حاکم باشد که مهم ترین آنها عبارت است از اینکه اولاً متکی به آرای ملت باشد، به گونه ای که تمامی آحاد ملت در انتخاب فرد و یا افرادی که باید مسئولیت و زمام امور را در دست بگیرند شرکت داشته باشند... در این حکومت به طور قطع باید زمامداران امور دائماً با نمایندگان ملت در تصمیم گیری ها مشورت کنند...[47]

در اینجا مشارکت در دو بعد شکل گیری نظام و اداره آن به وضوح بیان شده است. امام خمینی برای مردم در بعد دوم مشارکت در حکومت، نقش های شورایی، نظارتی و نصح و همکاری و حمایتی را برای مردم در ارتباط با حکومت قائل است. برای مثال در بحث نظارتی بعد سوم  امر به  معروف  و نهی  از منکر یعنی  وظیفه مردم  در برابر دولت  که  در قالب  نظارت  و مسئولیت  عمومی  تحقق  می یابد یکی  از مهم ترین  ابزارها و وسایل  تأمین  و حفظ  آزادی های  عمومی  و حقوق فطری  افراد جامعه  می باشد. امام  خمینی  این  موضوع  را هم  به  مردم  و هم  به  مسئولین  امور گوشزد می نماید که  نظارت  عمومی  و مسئولیت  در برابر دولت  وظیفة  افراد جامعه است .

به  عنوان  نمونه  می فرماید: الان  مکلّفیم  ما، مسئولیم  همه مان ، همه مان  مسئولیم ، نه  مسئول  برای  کار خودمان ؛ مسئول  کارهای  دیگران  هم  هستیم  «کُلُّکُمْ راعٍ  و کُلُّکُمْ مسؤلٌ عن  رَعِیَّته » همه  باید نسبت  به  همه  رعایت  بکنند... اگر من  پایم  را کج  گذاشتم ، شما مسئولید اگر نگویید چرا پایت  را کج  گذاشتی ؟ باید هجوم  کنید، نهی  کنید که  چرا؟... امت  باید نهی  از منکر بکند؛ امر به  معروف  بکند.[48]

و یا در بیانی  دیگر نظارت  عمومی  را نعمتی  بزرگ  می داند که  می تواند ظلم  را سرکوب  کرده  و ظالم  را سرجای  خود بنشاند: این  یک  نعمت  بزرگی  است  برای  یک  ملتی  که  یک  مقامی  نتواند ظلم  کند. البته  ظالم  را سرجای  خودش  می نشانند. با قدرت  هم  می نشانند...[49]

7ـ حکومت و مردم

به طورکلی در اندیشه سیاسی امام خمینی حکومت نه تنها از مردم جدا نیست بلکه به مثابه ابزاری پرقدرت در اختیار خواسته های آنان است. زیرا حکومت در نگاه او جنبه آلی و ابزاری دارد برای تحقق عدالت اجتماعی و به کمال و سعادت رساندن مردم، پس حکومت از آن مردم است، و مردم بوجودآورنده و ادامه دهنده و در نتیجه مردم نیز پشتیبان و یاور حکومت هستند چون آن را از خود می دانند. به همین خاطر با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و استقرار نظام جمهوری اسلامی در این کشور ایشان در برابر هر گونه سلطه گرایی و استبداد و دیکتاتوری یا تحجر و تفریط موضع روشن گرانه ای می گرفتند. به عنوان مثال در جایی با صدای رسا فرمودند: «میزان رأی ملت است.»[50]

او همچنین در تعریف و تبیین نظام جمهوری اسلامی مورد نظر خود با نگرشی کاربردی و عملیاتی، خطاب به مردم مسلمان ایران چنین می فرمایند: امروز دیگر مثل سابق نیست که یک لیستی درست بکنند و بفرستند هر جا، اینها باید بشود، غیر از اینها نباید بشود. یا یک دسته مأمور بفرستند سر صندوق ها هر کاری دلشان می خواهد بکنند. امروز اختیار دست خود شماهاست و احدی حق ندارد که تصرف بکند.[51]

امام خمینی همچنین در دوران مبارزات درخصوص هدف قیام و مبارزه یا بیان جهت گیری انقلاب اسلامی ایران آشکارا فرمود: در تمام زمینه ها ما در جهت منافع مردم خودگام برمی داریم و با آنچه صلاح آنان و پاسخگوی آرمان اسلامی آنان باشد عمل می کنیم.[52]

ایشان در بیانی دیگر با صراحتی آشکار حکومت و دولت را در خدمت مردم می خواست و می فرمود: دولت مال مردم است بودجه مملکت از جیب مردم است شما نوکر مردم هستید دولت ها خدمتگزار مردمندو هی لفظاً نگویید من خدمتگزار، و عملاً تو سر مردم بزنید و این ارباب های بیچاره تان را پایمال کنید.[53]

آن اندیشه انسان شناسانه امام خمینی در عرصه سیاست و اجتماع حق تعیین سرنوشت حق خدمت شدن و آقا بودن را برای ملت به ارمغان می آورد. ایشان در بیانی دیگر حکومت دینی و اسلامی را مستند به دو خصوصیت قانون خدا و خواست و رأی مردم می داند. او درباره حکومت اسلامی می گوید: حکومت اسلامی... حکومت ملی است حکومت مستند به قانون الهی و به آرای ملت هست اینطور نیست که با قلدری آمده باشد که بخواهد حفظ کند خودش را، با آرای ملت می آید و ملت او را حفظ می کند و هر روزی هم که برخلاف آرای ملت عمل بکند... قهراً ساقط است و... ملت ایران هم او را کنارش می گذارند.[54]

او همچنین در مورد رابطه هماهنگ و دوجانبه میان مردم و دولت و نقش آن در بقا و استمرار حکومت و نظام می فرماید: همه ملت از دولتند و دولت هم از ملت است. دولت و هر چه متعلق به دولت است خدمتگزار ملت است و ملت هم پشتیبان دولت، و تا این هماهنگی میان همه قشرها هست، آسیب نخواهد دید این جمهوری اسلامی[55]

نهایت اینکه او در لباس رهبر انقلاب و بنیانگذار امام و به عنوان یک عالم دینی و فقیه شیعی برجسته و متخصص شؤون و احکام دین اسلام در عرصه حکومت خود را و پیروانش را تابع و دنباله رو ملت و مردم می داند. و مطرح می کند که خدا به ما چنین حقی را نداده است که چیزی را بر مردم تحمیل نماییم: ملت ما هر طور رأی داد ما هم از آنها تبعیت می کنیم. ما حق نداریم. خدای تبارک و تعالی به ما حق نداده است، پیغمبر اسلام به ما حق نداده است که ما به ملتمان یک چیزی را تحمیل بکنیم.[56]

در واقع نقش ابزاری و خدمتگزاری دولت در برابر مردم امری است آشکار، بدیهی و غیرقابل انکار. از این رو امام خدمتگزاری را در برابر فرمانروایی مطرح می سازد. پس در دید او فرمانروایی غلط و خدمتگزاری صحیح است و لاغیر. بیان زیر این موضوع را با وضوحی تمام مورد توجه قرار داده است: «مسئله»، مسئله خدمتگزاری دولت به ملت است، نه فرمانفرمایی دولت به ملت. همین فرمانفرمایی جدا می کند شما را از ملت و ملت را از شما، و منشأ مفاسد زیاد می شود.[57]

8ـ مردم و انقلاب

باید دانست که یکی از دستاوردهای بزرگ قیام حضرت امام خمینی(س) که در واقع پیروزی نهضت اسلامی و تحکیم ارکان نظام را به دنبال داشت توجه به اقشار مختلف مردمی بود که با اعتقاد وارد مبارزات انقلابی شدند. توجه امام خمینی به نقش و جایگاه سرنوشت ساز مردم سبب شد تا از اولین مرحله شروع مبارزه به آگاه سازی مردم روی آورد و موجی از مبارزات عمومی را علیه رژیم به راه بیندازد. این راهبرد امام امت به ثمر نشست و پیروزی انقلاب اسلامی و پیدایش جمهوری اسلامی را بدنبال داشت. او حضور مردم در سیاست را با دین گره زد و تبلور این مشارکت، نه مانند گذشته در یک مبارزه ضد استعماری یا مبارزه پارلمانی که در چارچوب حکومت اسلامی نمایان ساخت و توانست در نهایت  دودمان نظام سلطنتی استبدادی را از مملکت برچیند و به جای آن حکومت جمهوری اسلامی مبتنی بر اسلام و خواست  و رأی مردمی بنا نهد.

بنیانگذار کبیر جمهوری اسلامی، رابطه حاکمیت دینی و مردم را به طور کلی فراتر از حد قالب ها و چهارچوب های خشک قانونی و دموکراسی منحط غربی می دانستند و این رابطه را برگرفته از یک پیوند محکم دینی و عاطفی می دانستند. لذا توانستند نه تنها بر جسم افراد و مؤمنین حکومت کنند، بلکه، روح و عقاید مردم را نیز در اختیار خود درآورده و بدینسان توانستند به بسیج توده ای و عمومی مردم برای مقابله با رژیم شاه و تحقق انقلاب اسلامی دست یازند. این است که با جرأت می توان گفت انسان ها در دین و سیاست دینی به واسطه زر و زور و تزویر تبعیت نمی کنند، بلکه به سبب احساس مسئولیت شرعی و تقرب الهی، تکالیف یا وظایف خود را انجام می دهند.

امام خمینی در یکی از بیانات خود به سه عامل اساسی که در پیروزی انقلاب اسلامی ایران و شکست طاغوت سلطنتی نقش داشتند اشاره می کند و اولی را مردم و حضور آنان در مبارزه می داند و آن را در کنار ایمان و اعتماد به خدا و نیز وحدت کلمه قرار می دهد. او در بیان این سه عامل می فرماید:شما مردم شریف ایران... و توانستید با اتکال به خدای متعال و وحدت کلمه و مشارکت همه قشرها بر طاغوت زمان غلبه کنید و پشت ابرقدرت ها را بلرزانید.[58]

در بیانی دیگر خطاب به مسئولان امر می فرماید:خدمتگزار باشید به این ملتی که آن دست های خیانت کار را قطع کرد و این امانت را به شما سپرد. شما الان امانت بزرگی از دست این ملت تحویل گرفتید و مقتضای امانت داری این است که آن را به طور شایسته حفظ کنید و به طور شایسته به نسل آینده و دولت های آینده تحویل بدهید، و مادامی که این طور باشید ملت پشت شماست، و مادامی که ملت همراه شما باشد هیچ آسیبی به شما و به کشور نمی رسد... روزی که شما احساس کردید که می خواهید فشار به مردم بیاورید بدانید که دیکتاتور دارید می شوید. بدانید که مردم معلوم می شود از شما رو برگردانده اند...[59]

بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران همه مردم را در سرنوشت انقلاب اسلامی و کشور مسئول دانسته اند و هماهنگی و حضور همه افراد و اقشار امت اسلامی در صحنه های سیاسی و انقلابی را بسیار مهم دانسته و در واقع حضور مردم را شرط عدم آسیب پذیری جمهوری اسلامی عنوان کرده اند.

9ـ سیره و منش امام خمینی

بررسی رفتار و کنش امام خمینی ما را متوجه برخی از ویژگی های آن بزرگوار می نماید که به نوعی با مردم و توجه به آنها ارتباط دارد. برخی از این ویژگی های امام خمینی عبارتند از: مردمداری، مردمداری و اهتمام به مردم و خواست و نظر آنان بود و همین امر نیز سبب شد تا امام خمینی مردم را به عنوان تکیه گاه مورد توجه قرار داده و در تمام مراحل انقلاب پس از خدا به مردم تکیه نمایند و حضور مردم در سیاست را با دین گره بزند. یکی از نزدیکان امام خمینی می گوید: «علاقه امام به مردم، یک علاقه عادی نیست، یک عشق است... واقعاً امام برای مردم می سوزند و مانند یک پدر مهربان همیشه برای فرزندان پاک خود سعادت آرزو می کنند امام بارها در کنار تلویزیون که صحنه های دلخراش فقر و محرومیت نشان داده می شود گریه کرده اند.»[60]

دیگری گوید: «امام خمینی(س) عاشق مردم بود و همیشه به فکر سعادت مردم بود.»[61]

و یا دیگری می گوید: «حضرت امام(س) همیشه به ما و هیأت دولت سفارش و تأکید می فرمودند که کاری نکنید که نتوانید برای مردم توضیح دهید بنابراین ما همیشه مواظب بودیم کارهایمان به گونه ای باشد که قابل طرح و توضیح برای مردم باشد.» روزی خدمت ایشان بودیم و درباره فداکاری مردم صحبت می کردیم. ایشان فرمودند: «این مردم خیلی از ما جلو هستند» یکی از برادران اظهار داشت: اگر ما بگوییم دنباله روی مردم هستیم درست است. اما در مورد شما چنین نیست. ایشان با شنیدن این مطلب، قدری ناراحت شدند و فرمودند: «خیر این مردم از همه ما جلوتر هستند.»[62]

منابع و مآخذ

1ـ قرآن کریم  2ـ ابن بابویه قمی  (شیخ صدوق)، ابوجعفر محمد بن علی ؛ من لا یحضره الفقیه؛ تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.  3ـ القضاعی، القاضی أبی عبدالله محمد بن سلامة؛ مسند الشهاب؛ حققه وخرج أحادیثه: حمدی عبدالمجیدالسلفی، بیروت: مؤسسة الرساله، چ 1، 1985ـ1405ق.  4ـ امام خمینی، روح الله؛ تفسیر سورة حمد؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1384.  5ـ  همان؛ کشف اسرار، قم: پیام اسلام، بی تا.  6ـ همان؛ ولایت فقیه: تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چ 13، 1385.  7ـ امام علی(ع)؛ نهج البلاغه؛ گردآوری سیدرضی.  8ـ اندرو وینسنت؛ نظریه‏ های دولت؛ ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی، 1387.  9‏‏ـ خاطرات ما از امام در: (http://www.hawzah.net) ناقل میرحسین موسوی.  10ـ دال، رابرت؛ تجزیه و تحلیل جدید سیاست؛ ترجمه حسین ظفریان، تهران: نشر مترجم، 1364.  11ـ صحیفه امام؛ مجموعه 22 جلدی آثار امام خمینی(س): (بیانات، پیام ها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، 1385.  12ـ عاملی، شیخ حر؛ وسائل الشیعه؛ تهران: انتشارات اسلامیه، چ 3، 1395 ق.  13ـ فرازهایی از ابعاد روحی، اخلاقی و عرفانی امام خمینی از دیدگاه یاران امام؛ تهران: نشر هادی.  14ـ محسن زاده، احمد؛ مردم، در اندیشه امام خمینی(س)؛ در: (http://www.ommid.com/fa/pages/?cid=2474)  15ـ محمدی، منوچهر؛ تحلیلی بر انقلاب اسلامی؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، چ 7.  16ـ جایگاه مردم در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(س)؛ تبیان، دفتر35، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، چ 2، 1384.  17ـ تحولات اجتماعی و انقلاب اسلامی از دیدگاه امام خمینی(س)؛ تبیان، دفتر 36، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1384.  18ـ نهج الفصاحه؛ گردآوری ابوالقاسم پاینده، تهران: جاویدان، چ 3، 1377. ـwww.nezam.org/persian/magazine/019/10htm