قیام علیه لایحه کاپیتولاسیون

قیام علیه لایحه کاپیتولاسیون

مقدمه

بخش اول: مفهوم شناسی

بخش دوم: پیشینه

بخش سوم: احیای کاپیتولاسیون و علل آن

بخش چهارم: روند احیا

بخش پنجم: انتشار سر بسته تصویب لایحه

بخش ششم: واکنش امام خمینی (س)

بخش هفتم: واکنش علما، مردم و جریان های سیاسی

بخش هشتم: واکنش رژیم به مخالفت امام خمینی (س)

بخش نهم: پیامدها

بخش دهم:لغو رسمی کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون، مصونیت مستشاران آمریکایی از پیگرد قضایی در ایران و مبارزه امام خمینی (س) با آن. کاپیتولاسیون از نظر حقوقی، قراردادهایی است که به موجب آن، اتباع یک کشور در قلمرو دولتی دیگر مشمول قوانین قضایی کشور خود باشند. در رژیم پهلوی لایحه کاپیتولاسیون یعنی مصونیت مستشاران آمریکایی از پیگرد قضایی در ایران، در ۲۱ / ۷ / ۱۳۴۳ به تصویب رسید.

امام خمینی (س) ضمن ابراز ناراحتی شدید و تأثرات قلبی، در سخنانی تصویب این لایحه را مصیبتی بزرگ برای اسلام و مسلمانان دانست و اعلام عزای عمومی کرد. ایشان در اعلامیه ای با تشریح محتوای قرارداد کاپیتولاسیون، آن را مخالف با اسلام و قرآن توصیف کرد. امضای این قرارداد در نظر امام خمینی (س) به منزله سند بردگی ملت ایران، پایمال  شدن حیثیت ارتش و دادگاه های ایران بود. رژیم پس از این سخنرانی، امام خمینی (س) را بازداشت و به ترکیه تبعید کرد.

از پیامدهای این لایحه، افزایش حضور و جرم و جنایت امریکایی ها در ایران و به دنبال آن نفوذ فرهنگ غربی بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کاپیتولاسیون در اردیبهشت ۱۳۵۸ به طور رسمی لغو شد.

کاپیتولاسیون (Capitulation) واژه ای فرانسوی و به معنای انعقاد عهدنامه و قرارداد یا خود عهدنامه است و از نظر حقوقی به قراردادهایی گفته می شود که به موجب آن، اتباع یک کشور در قلمرو دولتی دیگر مشمول قوانین قضایی کشور خود باشند. در زبان فارسی از کاپیتولاسیون با تعبیر «امتیاز قضایی» یا «حق قضاوت کنسولی» یادشده است.

پیدایش کاپیتولاسیون به قرن چهارم تا ششم هجری (۹ تا ۱۱م) بازمی گردد که در «بیزانس» به برخی از شهرهای پیشرفته آن زمان ایتالیا مانند «ژن» و «پیزا» حقوق ویژه ای داده شده بود. کاپیتولاسیون در میانه قرن دوازدهم (هجدهم میلادی) شکل جدیدی به خود گرفت و کشورهای اروپایی به صورت یک جانبه، آن را بر کشورهای شرق تحمیل کردند.

برخی تاریخ نگاران، نخستین کاپیتولاسیون را در سال ۱۴۵۳م / ۸۵۶ش و زمان فتح قسطنطنیه به دست اروپاییان می دانند که اروپاییان طی آن موفق به کسب امتیاز حق قضاوت کنسولی از دولت عثمانی شدند. برخی دیگر منشأ آن را سال ۱۵۳۵م / ۹۱۴ش و عقد معاهده ای میان فرانسوای دوم پادشاه فرانسه و سلیمان پاشا پادشاه عثمانی می دانند که بعداً دیگر پادشاهان عثمانی آن را به ویژه در سال ۱۷۴۰م / ۱۱۱۹ش تکمیل کردند و به موجب آن برای نخستین بار فرانسویان در خاک عثمانی تابع احکام کنسول خود شدند. پس از آن پانزده دولت دیگر ازجمله انگلستان، روسیه و هلند این امتیاز را کسب کردند.

در ایران برای نخستین بار موضوع کاپیتولاسیون در عصر شاه عباس صفوی و پس از آن در دوران سلطان حسین مطرح شد و اتباع انگلستان و فرانسه ضمن قراردادهایی از چنین امتیازی برخوردار شدند که تحقق عینی پیدا نکرد یا جنبه رسمی نداشت. در دوره قاجاریه پس از شکست ایران از روسیه به موجب فصل ۷ و ۸ قرارداد ترکمنچای در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸م / ۱۲۰۲ش قانون مصونیت قضایی مستشاران روسیه به ایران تحمیل شد و زمینه های تحمیل قراردادهای مشابهی را بر ایران از سوی دولت انگلیس و فرانسه فراهم کرد. بریتانیا پس از تجاوز به جنوب ایران و انعقاد قرارداد پاریس ۱۸۵۷م / ۱۲۳۵ش علاوه بر جداکردن افغانستان از ایران، امتیاز کاپیتولاسیون را نیز به دست آورد. کاپیتولاسیون علاوه بر آنکه امتیازی برای اتباع بیگانه بود، دستاویزی برای تضعیف دولت مرکزی ایران بود؛ زیرا کنسول های خارجی در ایران علاوه بر حمایت از حقوق اتباع خود، از اتباع داخلی ایران نیز پشتیبانی هایی هدفمند و مغرضانه می کردند.

در سال های پایانی قرن نوزدهم و آغازین قرن بیستم میلادی، کشورهای مختلف تحت تأثیر شرایط جدید جهانی حق قضاوت کنسولی را از میان برداشتند و ایران نیز با کمی تأخیر در سال ۱۹۱۷م / ۱۲۹۵ش آن را لغو کرد. دولت صمصام السلطنه قانونی را به تصویب رساند که در آن قید شده بود معاهدات، مقاولات و امتیازاتی که طی یکصد سال اخیر، روسیه و اتباع آن از ایران زیر فشار و جبر و زور یا به وسیله عوامل غیر مشروع از قبیل تهدید و تطمیع بر خلاف صلاح و صرفه مملکت از ایران گرفته بودند، با استناد به قانون اساسی و حق مالکیت ایران الغا می شوند؛ ولی دولت های بیگانه و صاحب امتیاز به این کار اعتراض کردند و آن را نپذیرفتند. در این تصویب نامه سخنی از الغای کاپیتولاسیون انگلیس و آمریکا که دولت وقت ایران احساس خودباختگی و وابستگی به آنها داشت، دیده نمی شد. از سوی دیگر، پس از انقلاب روسیه و قدرت گیری بلشویک ها، نگاه روس ها به جهان تغییر کرد و در سال ۱۹۱۸م / ۱۲۹۷ش طی اعلامیه ای همه معاهدات امپراتوری سابق علیه ایران را لغو کردند و شوروی در سال ۱۹۲۱م / ۱۲۹۹ش عهدنامه ای معروف به عهدنامه مودت با ایران امضا کرد که به موجب آن همه امتیازات ازجمله کاپیتولاسیون تحمیلی روسیه تزاری بر ایران لغو شد.

با وجود اینکه قانون کاپیتولاسیون لغو شده بود، رضاشاه پهلوی یک سال پس از تاجگذاری در اقدامی نمایشی و سیاسی در ششم اردیبهشت ۱۳۰۶ از مستوفی الممالک خواست که زمینه لغو کاپیتولاسیون را فراهم سازد. او نیز در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ در اعلامیه ای کاپیتولاسیون را لغو کرد. امام خمینی (س) ضمن اشاره به این نکته یادآور شده است هرچند برای لغو آن جشن گرفتند و هیاهو کردند، لغو آن حرفی بیش نبود و کاپیتولاسیون در عمل اجرا می شد.

محمدرضا پهلوی و کارگزاران او، شاهان قاجار را دربارهٔ اعطای حق قضاوت کنسولی به بیگانگان، سالیان دراز نکوهش می کردند و اعطای آن را نشانه بی لیاقتی آنان و الغای آن را نشانه میهن پرستی، غیرت ملی و آزادمنشی رژیم پهلوی نشان می دادند؛ ولی خود رژیم پهلوی که زیر سلطه آمریکا بود نتوانست در برابر درخواست آمریکا برای مصونیت قضایی نیروهایش در ایران در سال ۱۳۳۸ و پافشاری بر آن در سال های بعد، مقاومت کند و سرانجام در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ خواسته آمریکا را عملی کرد. تشویق مستشاران آمریکایی به حضور در ایران و واداشتن مقامات ایران به نگهبانی از اتباع و اموال امریکایی ها از انگیزه های اصلی این قرارداد بود. تحقیر ملت ایران و چیره شدن امریکایی ها بر این کشور و نیز برتری جویی آمریکا بر رقبا به ویژه انگلستان از دیگر انگیزه های آن بود.

درخواست مصونیت اتباع آمریکا برای نخستین بار در سال ۱۳۳۸ مطرح شد که ایران آن را نپذیرفت. در سال ۱۳۳۹ امریکایی ها فشار خود را برای پذیرش ایران افزایش دادند که باز هم موفق نشدند. آنان بار دیگر در زمان نخست وزیری علی امینی در ۲۸ اسفند ۱۳۴۰ طی یادداشتی درخواست خود را تکرار کردند و با توجه به سرسپردگی امینی به آمریکا انتظار تصویب فوری آن را داشتند؛ ولی امینی از عواقب آن و واکنش مردم ترسید و از پاسخ مثبت به آن تا زمان سقوط دولتش در تیر ۱۳۴۱ طفره رفت با روی کارآمدن اسدالله علم در تیر ۱۳۴۱ وی در اسفندماه اعلام کرد درخواست آمریکا مبنی بر مصونیت مستشاران بررسی شد و دولت با بخشی از آن موافقت کرد و تنها به مستشاران عالی رتبه که دارای گذرنامه دیپلماتیک اند مصونیت داده می شود. با بازگشایی مجلس شورای ملی و مجلس سنا در مهر ۱۳۴۲، در زمان نخست وزیری عَلَم لایحه کاپیتولاسیون که در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ از تصویب دولت گذشته بود تا پایان دولت وی برای تصویب مجلس ارائه نشد.

امریکایی ها بار دیگر موضوع کاپیتولاسیون را در دولت حسنعلی منصور مطرح کردند. منصور در ۲۶ آبان ۱۳۴۲ در پاسخ به نامه ۲۸ اسفند ۱۳۴۰ ایالات متحده اعلام کرد که درخواست امریکایی ها در مهر ۱۳۴۲ در هیئت وزیران تصویب شده است و یادآور شد هنگام تقدیم لایحه قرارداد وین به دو مجلس سنا و ملی، پیشنهاد آنان نیز ضمیمه خواهد شد. «پیمان وین» مشتمل بر ۵۳ ماده و دو پروتکل، قراردادی بین المللی دربارهٔ روابط و مزایا و مصونیت های نمایندگان سیاسی (دیپلمات ها) در کشورهای مختلف است که به امضای همه کشورها و دولت های عضو سازمان ملل رسیده است. در ماده ۲۹ این قرارداد آمده است، شخص مأمور سیاسی مصون است و نمی توان او را به هیچ عنوان توقیف و بازداشت کرد و ماده ۳۱ آن صراحت دارد که مأمور سیاسی در کشور پذیرنده از مصونیت تعقیب جزایی برخوردار است و از مصونیت دعاوی مدنی و اداری نیز بهره مند است. افزون بر این در ماده ۳۶ آن آمده است مأموران سیاسی از حقوق گمرکی معاف اند.

منصور لایحه قرارداد وین را در بهمن ۱۳۴۲ به مجلس سنا فرستاد و در جلسه ۲۵ خرداد ۱۳۴۳ به تصویب نمایندگان سنا رسید؛ اما ماده واحده مورد پیشنهاد آمریکا در آن جلسه مطرح نشد. در تعطیلات تابستانی مجلس سنا، منصور تقاضای تشکیل جلسه فوق العاده برای رسیدگی به لایحه تسهیل وصول مالیات ها و لایحه تأسیس مرکز آمار ایران و نیز تصویب دو فقره یادداشت های متبادله میان وزارت خارجه و سفارت آمریکا را کرد. در پی آن، مجلس سنا در ساعت نه و پانزده دقیقه صبح روز سه شنبه ۳ مرداد ۱۳۴۳ در شصت وهفتمین جلسه خود با حضور ۲۶ سناتور از ۶۰ سناتور، نخست وزیر، هیئت دولت و معاون وزارت امور خارجه تشکیل جلسه داد و تا ساعت یازده ونیم شب ادامه پیدا کرد. پس از تصویب لایحه های پیشنهادی، جعفر شریف امامی رئیس مجلس سنا متن نامه نخست وزیر، منصور را که خواستار رسیدگی به ماده واحده مربوط به دو فقره یادداشت متبادله میان وزارت امور خارجه ایران و سفارت ایالات متحده بود خواند. او و منصور از نمایندگان خواستند به جهت سادگی و عادی بودن دستور جلسه در همین نشست نهایی گردد. پس از قرائت متن نامه نخست وزیر و دفاع فنی احمد میرفندرسکی معاون وزیر خارجه مبنی بر پذیرش دولت های دیگری همچون ترکیه و یونان و بی ضرربودن برای دولت ایران و سودمندبودن آن در روابط ایران و آمریکا، سناتورها به فوریت لایحه رأی دادند و پس از بحث کوتاهی در ساعت دوازده همان شب لایحه را تصویب و برای تصویب نهایی به مجلس شورای ملی فرستادند.

لایحه کاپیتولاسیون در روز سه شنبه ۲۱ مهر ۱۳۴۳ در ۱۰۴ جلسه از دوره ۲۱ مجلس شورای ملی و غیبت ۲۱ تا ۲۲ نفر از نمایندگان ازجمله عبدالله ریاضی رئیس مجلس، با ریاست حسین خطیبی نایب رئیس مجلس به بحث و مذاکره گذاشته شد و پس از بحث های زیاد و مخالفت تعدادی از نمایندگان که امام خمینی (س) بعدها این مذاکرات را ظاهراً نمایشی و به دستور مقامات امنیتی خوانده است، سرانجام از ۱۳۶ رأی نمایندگان حاضر با ۷۴ رأی موافق و ۶۱ رأی مخالف ـ و احتمالاً یک ممتنع ـ به تصویب رسید.

امریکایی ها پس از تصویب مصونیت مستشاران نظامی خود بدان بسنده نکردند و خواهان گسترش این قانون به غیر نظامیان و بستگان آنان شدند. منصور برای برآورده کردن خواسته های آنان متن اظهارات خود را در مجلس سنا دستکاری کرد و آن را مطابق میل امریکاییان تغییر داد و خواسته آنان را بدون تصویب در دو مجلس با مبادله دو یادداشت از سوی وزارت خارجه ایران به سفارت آمریکا برآورده کرد. امریکایی ها برای برخورداری از امتیاز مصونیت و بازداشت نشدن در صورت ارتکاب کار خلاف، خواستار صدور کارت های مصونیت شدند که دولت ایران این خواسته را نیز برآورده کرد.

ماجرای تصویب لایحه، مصونیت قضایی امریکایی ها در مجلس سنا و شورای ملی پنهان نگه داشته شد. مطبوعات کشور و حتی روزنامه رسمی مجلس شورای ملی که عین مذاکرات را نشر می داد، به بهانه نقص فنی و خرابی چاپخانه، آن را منتشر نکردند. تنها دولت خلاصه خبر و گزارش مبهمی را در روزنامه ها منتشر کرد. امام خمینی (س) که در آغاز نخست وزیری حسنعلی منصور از حصر آزاد شده بود، در جریان تصویب لایحه کاپیتولاسیون نبود و پس از اطلاع، مبارزه با آن را آغاز کرد. در چگونگی اطلاع امام خمینی (س) از لایحه اختلاف نظر وجود دارد.

سیدمرتضی پسندیده برادر امام خمینی (س) گفته است از طریق علی سهرابی ریحانی، امام خمینی (س) و یکی از مراجع را در جریان گذاشته است. همچنین از سیدنورالدین هندی برادر کوچک امام خمینی (س)، یکی از نمایندگان مجلس به نام طباطبایی، یا یکی از کارمندان مجلس به نام جواد عراقی و سیدمحمد حسینی بهشتی و مرتضی مطهری به عنوان منابع اطلاع امام خمینی (س) از این لایحه یادشده است.

مهدی عراقی نیز یادآور شده این قضیه را به امام خمینی (س) اطلاع داده است؛ ولی ایشان خواستار مدرک و سند قطعی دراین باره شده است که عراقی کپی مذاکرات دو مجلس سنا و شورا را تهیه و زمان اقامت امام خمینی (س) در روستای لنگرود در اطراف قم در اختیار ایشان قرار داده است اکبر هاشمی رفسنجانی نیز ازجمله کسانی است که خبر تصویب لایحه، متن مذاکرات مجلس و جزوه کنوانسیون وین را تهیه کرده و اخباری را نیز از ابوالفضل تولیت گرفته و امام خمینی (س) را در جریان قرار داده است.

امام خمینی (س) پس از اطلاع کامل از متن لایحه از منابع گوناگون، مراجع و علمای قم را مجدداً به جلسه هفتگی فرا خواند. بنا به گزارش سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) این جلسه در روز دوم آبان با حضور امام خمینی (س)، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی، میرزاهاشم آملی، مرتضی حائری یزدی و سیدمحمدحسین طباطبایی تشکیل شد. در این جلسه ضمن گفتگو دربارهٔ چگونگی واکنش در برابر قانون کاپیتولاسیون، امام خمینی (س) اعلام کرد در روز بیستم جمادی الثانی سالروز تولد حضرت زهرا(س) برابر با چهارم آبان در خانه خود سخنرانی خواهد کرد. بنا به گزارش ساواک با اینکه از سیدکاظم شریعتمداری نیز دعوت شده بود، وی از شرکت در این جلسه خودداری کرد؛ اما بر اساس گزارشی دیگر، او در آغاز جلسه حضور داشته است؛ ولی پس از مشاجره با امام خمینی (س) جلسه را ترک کرده است. در گزارش ساواک به حضور سیدمحمدرضا گلپایگانی در جلسه یادشده اشاره ای نشده است.

افزون بر این، امام خمینی (س) با فرستادن افرادی همراه نامه، عالمان دیگر شهرها را از ماجرا آگاه کرد تا با متحدکردن عالمان سراسر کشور، مخالفت ایشان با این لایحه دارای تأثیر بیشتری باشد. برابر گزارش ساواک نامه هایی به علمای شهرستان ها ازجمله عبدالرسول قائمی در آبادان، سیدعلی بهبهانی در اهواز و محمدطاهر شبیره (شبیری) در خرمشهر فرستاده و از آنان دعوت شد علیه کاپیتولاسیون موضع گیری کنند. پس از آگاهی مردم، جمعیت زیادی از شهرستان ها برای شنیدن سخنان امام خمینی (س) راهی قم شدند. ساواک جمعیت حاضر در این جلسه را شش تا ده هزار نفر گزارش کرده است. از آنجاکه سخنرانی ایشان در آستانه انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بود و محمدرضا پهلوی حساسیت ویژه ای به سخنان ایشان دربارهٔ آمریکا داشت، برای بازداشتن ایشان از سخنرانی یا دست کم از حمله به آمریکا، وی نماینده ای به قم فرستاد؛ اما امام خمینی (س) او را نپذیرفت و او با سیدمصطفی فرزند امام خمینی (س) دیدار کرد و خطرناک بودن حمله به آمریکا را یادآور شد.

امام خمینی (س) بی توجه به پیام و توصیه پهلوی طبق زمان اعلان شده، ساعت هشت و سی دقیقه چهارم آبان ۱۳۴۳، در بیت خود، واقع در یخچال قاضی، به سخنرانی پرداخت که بسیار مهم بود و در تاریخ ثبت شد. ایشان پس از نام خدا سخنان خود را با آیه استرجاع «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ» که قرائت آن نشان مصیبتی بزرگ بر اسلام و مسلمانان بود، آغاز کرد و تأثرات قلبی و ناراحتی شدید خود را ابراز و اعلام عزای عمومی کرد و با اشاره به مفهوم الحاق ایران به پیمان وین و کاپیتولاسیون که نشانگر مصونیت قضایی نظامیان و غیر نظامیان آمریکایی است، نتایج سیاسی و اجتماعی مصوبه را با ذکر مثال هایی برای مردم بازگو کرد و یادآور شد اگر یک آمریکایی یکی از مراجع تقلید یا شاه ایران را ترور کند یا زیر بگیرد، دولت و قوه قضاییه ایران حق بازخواست و محاکمه او را ندارد و اگر کسی یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد بازخواست خواهد شد. رژیم پهلوی با تصویب چنین لایحه ای به انگیزه گرفتن وام دویست میلیون دلاری از آمریکا آن هم با بهره ای سنگین خودش و استقلال کشور را فروخت. ایشان عامل این ننگ و فضاحت را دولت و مجلسِ سر نیزه و آمریکایی دانست، نه نمایندگان مردم؛ زیرا آنان هیچ گونه ارتباطی با مردم ندارند. ایشان عمل نمایندگان مجلس سنا و مجلس شورا را خیانت به کشور و اسلام و مصوبات آن را غیرقانونی و همچنین وکالتشان را غیرشرعی و غیرقانونی خواند و آنان را از وکالت عزل کرد.

امام خمینی (س) در این سخنرانی به شدت به آمریکا، اسرائیل، انگلیس و شوروی حمله کرد و همه گرفتاری های ایران را از آمریکا و اسرائیل و عوامل داخلی آن دو ازجمله نمایندگان و وزرای آمریکایی دانست و رئیس جمهور آمریکا را منفورترین افراد دنیا نزد مردم ایران و دشمن قرآن و ملت خواند و به علما و مراجع تقلید ایران و نجف، ارتش و رؤسای کشورهای اسلامی دربارهٔ ازدست رفتن حیثیت و استقلال ایران اعلام خطر کرد و بازگوکردن عمق فاجعه را تکلیف شرعی دانست و ضمن اعلام مجازنبودن سکوت در برابر چنین قانونی از علمای نجف، قم، ملت های مسلمان، رهبران اسلامی و رؤسای جمهورکشورهای اسلامی برای کمک به مردم ایران طلب کمک کرد و سکوت در برابر این مصوبه را گناه کبیره شمرد. یک پژوهشگر آمریکایی این سخنرانی تاریخی و پرشور را از مهم ترین و محرک ترین بیانات سیاسی در ایران دانست و یادآور شد امام خمینی (س) در این سخنرانی با کمال قدرت و به طور مستقیم به پهلوی و آمریکا به دلیل تلاشِ آنان برای نابودکردن شأن، یکپارچگی و استقلال ایران حمله کرد.

همچنین امام خمینی (س) همان روز در اعلامیه ای که با آیه کریمه «وَ لَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»آغاز می شد، ضمن تشریح محتوای قرارداد کاپیتولاسیون امضای این قرارداد را به منزله سند بردگی ملت ایران، پایمال کردن حیثیت ارتش و دادگاه های ایران خواند و یادآور شد ایران با این کار خود را از همه ملت های جهان پست تر کرد و قرارداد ننگینی را که دولت پاکستان، اندونزی، ترکیه و آلمان غربی زیر بار آن نرفتند امضا کرد و مجلس با رأی مثبت خود به این قرارداد، ایران را در اسارت امریکایی ها درآورد. ایشان در ادامه آمریکا، انگلیس و اسرائیل را دشمنان ملت ایران خواند و کاپیتولاسیون را مخالف با اسلام و قرآن دانست و مردم و علما را به قیام علیه آن فرا خواند و از احزاب سیاسی، همه طبقات مردم، رجال سیاسی، مراجع و طلاب جوان خواست که از مناقشات جزئی دست بردارند و در برابر دشمن اصلی اتحاد و همبستگی خود را حفظ کنند. این اعلامیه پس از نگارش برای چاپ و توزیع تحویل مهدی عراقی شد. اعلامیه در بیش از ۲۵۰ هزار نسخه چاپ و در تهران و سراسر ایران پخش شدساواک تعداد اعلامیه های پخش شده در تهران را شصت هزار نسخه گزارش کرده است.

برابر گزارشی از شهربانی در ۱۳ / ۸ / ۱۳۴۳ چاپ و پخش این اعلامیه ها با برنامه منظمی صورت گرفت و بر اساس رهنمود امام خمینی (س) در ساعتی معین در تهران و شهرستان ها منتشر گردید. شیوه منظم و گسترده توزیع و پخش اعلامیه موجب خشم دستگاه های امنیتی رژیم شد و رئیس شهربانی کل کشور از عدم مراقبت مأموران شهربانی و اطلاعاتی اصفهان انتقاد کرد و تأکید کرد با جدیت تمام باید چاپخانه هایی که مبادرت به چاپ اعلامیه ها کرده اند کشف و طبق مقررات تحت پیگرد قانونی قرار گیرند؛ اما با وجود سخت گیری های ساواک و شهربانی گزارش هایی از توزیع اعلامیه امام خمینی (س) در طول آبان ماه وجود دارد.

همچنین برابر گزارش ساواک امام خمینی (س) با فرستادن پیام هایی به مراجع نجف از آنان خواست به تصویب این قانون واکنش نشان دهند. هم زمان با سخنرانی امام خمینی (س)، حائری یزدی، مرعشی نجفی، شریعتمداری، سیدصادق روحانی، سیدابوالقاسم روحانی و ابوالفضل زاهدی نیز در اعتراض به لایحه یادشده سخنرانی کردند. امام خمینی (س) افزون بر پیام و سخنان یادشده از شاگردان خود خواست که دربارهٔ ریشه های کاپیتولاسیون به تحقیق بپردازند که برخی از آنان به این کار اقدام کردند و مورد تأیید ایشان قرار گرفتند.

امام خمینی (س) پس از این سخنرانی تاریخی بازداشت و به ترکیه تبعید شد. ایشان پس از تبعید نیز همواره موضوع کاپیتولاسیون را در سخنرانی و نامه های خود پیگیری می کرد؛ ازجمله در نامه ای سرگشاده به نخست وزیر وقت، امیرعباس هویدا در ۲۶ فروردین ۱۳۴۶، ضمن برشمردن مفاسد و خیانت های شاه و دولت هویدا، تبعید طولانی مدت خود را تنها به جرم مخالفت با مصونیت امریکایی ها، بر خلاف قانون شرع و قانون اساسی دانست و دادن مصونیت به بیگانگان را سند بزرگ عقب افتادگی و بی حیثیتی و تسلیم بی قید و شرط و خیانت به کشور و به اسلام و خلاف استقلال کشور شمرد. از نگاه ایشان مصونیت دادن به نظامیان آمریکایی یعنی خردکردن حیثیت کشور، بربادرفتن استقلال قضایی و مسلط کردن غارتگران آمریکایی ـ صهیونیستی در همه شئون نظامی، سیاسی، تجاری، صنعتی، زراعی و بازارها بود؛ چنان که این مصونیت دادن مایه ذلت و ننگ ایران و سقوط حیثیت کشور و به شکل مستعمره و عقب افتاده درآمدن کشورو مخالفت با مشروطه و قانون اساسی بود. امام خمینی (س) بعدها نیز که سیدحمید روحانی در دهمین سالگرد تصویب کاپیتولاسیون پیشنهاد انتشار نطق نمایندگان مخالف و نیز سخنرانی چهارم آبان ۱۳۴۳ امام خمینی (س) را به ایشان داد، ایشان با انتشار مذاکرات مخالفان به صورت جدی مخالفت کرد؛ به این دلیل که همه آن مذاکرات ظاهراً صحنه سازی و به دستور مقامات امنیتی بوده است و اگر جز این بود، جرئت آن را نداشتند و بعداً نیز سالم نمی ماندند؛ چنان که نشر آن به معنای وجود آزادی نطق و مخالفت آنان است و آن نمایندگان شایسته ستایش نیستند.

با سخنان و اطلاعیه امام خمینی (س) علیه کاپیتولاسیون موج جدیدی از خشم و نفرت و اعتراض علیه رژیم پهلوی پدید آمد. علما و روحانیان شهرستان ها با همراهی مردم طی نامه ها و طومارها، خواستار الغای فوری کاپیتولاسیون شدند. سخنرانان نیز به دولت و مصونیت مستشاران آمریکایی به شدت اعتراض کردند. برخی از شاعران نیز علیه آن اشعاری سرودند. روحانیان و سخنرانان تهران با تشکیل جلسه ای تصمیم گرفتند به قانون کاپیتولاسیون و پیامدهای منفی آن اعتراض کنند. پس از تصویب قانون کاپیتولاسیون در نهم آبان ۱۳۴۳ اجازه گرفتن وام دویست میلیون دلاری ایران از آمریکا تصویب شد و مردم آن را پاداش تصویب لایحه یادشده دانستند و اعتراض و خشم آنان علیه رژیم گسترش یافت.

ساواک در گزارشی از نارضایتی و مخالفت روحانیان با تصویب لایحه و اقدام به تحریک افکار عمومی سخن گفته است. شماری از روحانیان و سخنرانان به همین جرم زندانی شدند. ساواک در ۹ / ۸ / ۱۳۴۳ گزارش کرده است طلاب طرفدار امام خمینی (س) نامه هایی با حدود پنجاه امضا و خطاب به نخست وزیر در اعتراض به قانون مصونیت مستشاران آمریکایی تهیه کردند. بنا به گزارشی سیدمحمدهادی میلانی از مراجع مشهد ضمن تلگرامی به قم، آمادگی اهالی مشهد را برای هر گونه اقدام و فداکاری اعلام کرد. مردم انقلابی ایران با تلفن و نامه و راه های دیگر از مقامات دولتی و نمایندگان مجلس دراین باره توضیح خواستند. به گزارش ساواک پس از تصویب قانون مصونیت مستشاران آمریکایی برخی از افراد با تلفن کردن به خانه های برخی از شخصیت های سیاسی کشور از آنان انتقاد کردند و متذکر شدند با تصویب این قانون، حیثیت ایرانی بر باد رفته و کشور ایران به امریکایی ها فروخته شده است.

احزاب و گروه های سیاسی آن روز ایران واکنشی در برابر احیای کاپیتولاسیون نشان ندادند. پس از گذشت یک ماه، در جریان اعتصاب و اعتراض رانندگان تاکسی به گرانی بنزین، نهضت آزادی اطلاعیه ای در قدردانی از اعتصاب رانندگان صادر کرد و در آن بدون محکوم کردن کاپیتولاسیون و لزوم مبارزه با آن، به تبعید امام خمینی (س) و زندانی کردن محمد مصدق و مصونیت مستشاران خارجی اشاره کرد. جبهه ملی و افراد وابسته به آن نیز به موضع گیری امام خمینی (س) واکنش منفی نشان دادند؛ اما در مهر ۱۳۵۸ حزب زحمتکشان اعلام کرد در سال ۱۳۴۳ جزوه ای را در اعتراض به کاپیتولاسیون با عنوان «هست یا نیست» منتشر کرده است. در این جزوه احیای کاپیتولاسیون محکوم نشده است، بلکه محور بحث آن است که مصوبه سنا و مجلس شورا کاپیتولاسیون بود یا نبود و در پایان نیز با توجیه رأی نمایندگان یادآور شده است مسئولان کشور و نمایندگان دو مجلس بدون آگاهی از ماهیت لایحه به آن رأی مثبت دادند.

حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت، در واکنش به سخنرانی و اعلامیه امام خمینی (س) در نهم آبان ۱۳۴۳ ضمن تأیید و توجیه تصویب لایحه و سابقه داربودن این عمل در کشورهای همسایه، از مخالفت با آن اظهار تأسف کرد و مخالفت با آن را پایین آوردن شأن مملکت دانست و مخالفان را جزو ستون پنجم دشمن معرفی کرد. برخی از مجله های وابسته به رژیم نیز به توجیه لایحه پرداختند. رژیم پهلوی از ترس بازتاب افشاگری های امام خمینی (س)، مصمم شد ایشان را بازداشت و از ایران تبعید کند و به دنبال آن در شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ با تعداد زیادی کماندو به خانه امام خمینی (س) حمله و ایشان را بازداشت و سپس به ترکیه تبعید کرد. امام خمینی (س) بعدها در ۱۴ آذر ۱۳۵۷ به شرح این واقعه و تبعید خود به ترکیه اشاره کرده است. ساواک صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳، طی اطلاعیه ای اقدامات امام خمینی (س) را علیه امنیت، استقلال و تمامیت ارضی کشور دانست و آن را دلیل تبعید ایشان خواند. شماری از روحانیان و سخنرانان ازجمله سیدکاظم قرشی نیز به جرم اعتراض به احیای کاپیتولاسیون و آگاه کردن مردم از پیامدهای آن بازداشت و شکنجه شدند. قرشی پس از آزادی از زندان به سبب شکنجه های سخت عمل جراحی شد و سرانجام به شهادت رسید.

کاپیتولاسیون خدشه بر استقلال و ضربه بر حاکمیت قضایی ایران و ناقض اصل ۷۱ متمم قانون اساسی مشروطه بود که «دیوان عدالت و محاکم عدلیه را مرجع تظلمات عمومی» دانسته است. با گذشت چند ماه از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در ایران سوء استفاده از آن آغاز شد. در ۱۲ اسفند ۱۳۴۳، یک درجه دار آمریکایی به نام چارلز. ال. گری در هنگام رانندگی با یک دختر جوان ایرانی به نام ایران سلیمی تصادف کرد و این دختر بر اثر جراحات فوت کرد. سفارت آمریکا از وزارت امور خارجه ایران خواست به مقامات صاحب صلاحیت ایران اطلاع دهد که گری مصونیت سیاسی و قضایی دارد. هتک حیثیت نوامیس مردم، توهین و بدزبانی مستشاران نظامی آمریکا به امیران ارتش شاهنشاهی و حتی کتک خوردن افسر شهربانی از مستشار نظامیِ مست آمریکایی به علت جلب وی به کلانتری به جرم تصادف با کارگر ساختمانی، از پیامدهای تصویب این لایحه بود. جرم و جنایت امریکایی ها به اندازه ای زیاد بود که در سال ۱۳۴۸ فرمانده وقت مستشاران نظامی آمریکا، ژنرال تویچل، از مقامات سفارت آمریکا خواست تا برای رسیدگی به تخلفات فزاینده نظامیان آمریکایی در ایران، شعبه ای از دادگاه نظامی آمریکا در ایران تأسیس شود. پس از تصویب لایحه، حضور امریکایی ها در ایران افزایش یافت و به دنبال آن نفوذ فرهنگ غربی آثار خود را در همه شئون اجتماعی ظاهر کرد و گزارش هایی مربوط به شرارت، میخواری و خشونتِ امریکایی ها در مطبوعات درج شد.

از سوی دیگر، احیای کاپیتولاسیون سبب افزایش خشم و نفرت مردم از رژیم پهلوی به ویژه احیاگران آن در آن مقطع و در درازمدت شد منصور در اول بهمن ۱۳۴۳ به جرم به تصویب رساندن لایحه کاپیتولاسیون روبه روی در ورودی مجلس شورای ملی (محل احیای کاپیتولاسیون) با گلوله محمد بخارایی از اعضای هیئت های مؤتلفه اسلامی کشته شد. پس از قتل او با وجود کوشش هایی که برای حفظ امنیت مقامات کشور انجام شده بود، در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴ / ۱۰ آوریل ۱۹۶۵م سرباز وظیفه رضا شمس آبادی از افراد گارد سلطنتی و مأمور نگهبانی از کاخ مرمر، محمدرضا پهلوی را روبه روی سرسرای کاخ به گلوله بست که وی جان سالم به در برد. امریکایی ها نیز به طور فزاینده ای هدف عملیات شناسایی و حمله قرار گرفتند. تنها میان سال های ۱۹۷۱–۱۹۷۵م / ۱۳۴۹–۱۳۵۳ش ۳۱ مورد بمب گذاری و تهدید به انفجار بمب، علیه تأسیسات و سازمان های آمریکایی در ایران انجام شد. رئیس کلانتری ۳ قلهک در تماسی با پلیس تهران آرزو می کرد هر چه زودتر مستشاران آمریکایی از این مملکت بروند.

یکی از اعضای هیئت مستشاری آمریکایی به نام مارتین گزارش می کند ارتشی های ایران دربارهٔ هیئت مستشاری آمریکایی احساس بدی داشتند و نگاهشان به آنان همچون نگاه به میهمانان ناخوانده و مزاحم بود. برخی از دانش آموزان نیز با نگارش نامه و انداختن آن در خودروی مستشاران نظامی آمریکا، آنان را «دشمن خودخواه ایرانیان» می خواندند و از کشور، سیاست، رئیس جمهور آمریکا و از اقدامات و کارهای آنان در این مملکت اظهار تنفر می کردند و یادآور می شدند که مردم ایران امریکایی ها را از کشور خود بیرون خواهند کرد و از آنان انتقام خواهند گرفت یانکی به خانه ات برو، نه سگ می خواهیم، نه آمریکایی» شعاری بود که بر روی خودروی مستشاری نظامی آمریکا نوشته شده بود.

با اوج گیری انقلاب اسلامی، خروج مستشاران آمریکایی از ایران آغاز شد و با آتش زدن چند مؤسسه آمریکایی در روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ به دست مردم، خروج آنان شدت گرفت و مدرسه های امریکاییان در ایران برای اینکه خانواده های آنان بتوانند به مسافرت بروند، پس از کریسمس تعطیل شد. در آغازین روزهای دی ۱۳۵۷ مری سولیوان، همسر سفیر آمریکا نیز ایران را ترک کرد. میان روزهای ۱۱ تا ۲۲ بهمن حدود دوازده هزار آمریکایی از تهران خارج شدند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بنا به پیشنهاد دولت موقت جمهوری اسلامی ایران به ریاست مهدی بازرگان و تصویب شورای انقلاب اسلامی، قانون مصوب ۲۱ مهر ۱۳۴۳ / ۱۳ اکتبر ۱۹۶۴م کاپیتولاسیون در ۲۳ / ۲ / ۱۳۵۸ به طور رسمی لغو شد. شش ماه بعد در سالروز تبعید امام خمینی (س) به ترکیه دانشجویان مسلمانِ پیرو خط امام سفارتخانه آمریکا را تصرف کردند. این رویداد که با پشتیبانی امام خمینی (س) از آن، انقلاب دوم و انقلاب بزرگ تر از انقلاب اول نام گرفت، ابهت آمریکا را در جهان در هم شکست

دانشنامه امام خمینی (س) (س)

منابع

- قرآن کریم.

- آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۶ش.

- احیانی، زینب، مستشاران آمریکایی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

- اختریان، محمد، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، تهران، علمی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

- استادی، کاظم، سرنوشت منصور، قم، قدس، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

- استمپل، جان. دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

- اسداللهی، مسعود، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

- اطلاعات، روزنامه، ۱۳ / ۸ / ۱۳۴۳ش.

- الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، لندن، پکا، چاپ اول، ۱۹۹۲م.

- امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

- امیرعلایی، شمس الدین، مجاهدان و شهیدان راه آزادی، تهران، کتابفروشی دهخدا، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.

- بیل، جیمز، روزنامه اطلاعات، ۱۵ / ۶ / ۱۳۶۷ش.

- بیل، جیمز، شیر و عقاب، ترجمه فروزنده برلیان، تهران، فاخته، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

- پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت الله پسندیده، گفته ها و نوشته ها، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

- جوانمرد، سیداحسان، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش.

- حاضری، مهدی، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، مجله حضور، شماره ۳۳، ۱۳۷۹ش.

- خراسان، روزنامه، ۱۴ / ۸ / ۱۳۴۳ش.

- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

- رجائی نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی (س) از ولادت تا رحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

- رجبی، محمدحسن، زندگی نامه سیاسی امام خمینی (س)، از آغاز تا هجرت، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

- روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

- سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

- طاهری خرم آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت الله سیدحسن خرم آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

- طاهری، رجبعلی، خاطرات رجبعلی طاهری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

- طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.

- عراقی، مهدی، ناگفته ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، به کوشش محمود مقدسی و مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

- علم الهدی، سیدمحمدجواد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- علی بابایی، غلامرضا، فرهنگ روابط بین الملل، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.

- فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام خمینی (س) تا تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

- کرباسچی، غلامرضا، روزشمار روابط ایران و آمریکا، تهران، بقعه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- کیهان، روزنامه، ۲۴ / ۲ / ۱۳۵۸ش.

- نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.

- محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۶۸، ۷۲، ۹۶، ۲۳۳ و ۲۳۴.

- ملایی توانی، علیرضا، نهضت امام خمینی (س) از لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی تا تبعید امام به ترکیه، چاپ شده در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران (۱۳۵۷–۱۳۲۰)، به کوشش مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام خمینی (س) به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، کوثر، مجموعه سخنرانی های امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.

- مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

- مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰–۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

- مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی (۱۳۲۴–۱۳۵۷)، تهران، چاپخانه صنوبر، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

- هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

- هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه، ح. ا، مهران، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.