دولت ها در عرصه اقتصاد، در کنار تعقیب اهدافی چون رشد اقتصادی، ثبات قیمت ها، توزیع عادلانه درآمد و خودکفایی، استقلال اقتصادی را به عنوان یک هدف مهم در برنامه های کلان خود مدنظر قرار می دهند. تأکید بر استقلال اقتصادی و نیل به خودکفایی به مفهوم انزوای تجاری نیست، بلکه حضور فعال در عرصه های تولید و تجارت بر مبنای بهره گیری از فرصت های اقتصادی و استفاده اصولی از قابلیت ها و توانمندی های داخلی را خاطر نشان می سازد.
امام خمینی (س) به عنوان معمار اصلی انقلاب و نظام جمهوری اسلامی، علاوه بر طرح اندیشه های اسلامی در عرصه اجتماع، فرهنگ و سیاست، در عرصه اقتصادی نیز دیدگاه های متنوع و مشخصی دارد که از زوایای مختلف درخور تأمل و بررسی است. در بین دیدگاه های اقتصادی حضرت امام (س) تأکید بیش از حد ایشان بر قطع وابستگی و استقلال اقتصادی و تلاش به منظور رسیدن به خودکفایی جالب توجه است.
ایشان با تیزبینی و دقت خاص خود، ضمن اشراف بر دیدگاه ها و جهت گیری های اقتصاد اسلامی در مورد نقش جایگاه استقلال و خودکفایی اقتصادی به منظور عزت و رشد پایدار مسلمین، و درک موقعیت زمانی، جایگاه دستیابی به استقلال اقتصادی و تحکیم پایه های اقتصاد ملی را در شرایط کنونی خاطر نشان می سازد و با شناخت اهمیت ساماندهی اقتصاد ملی به منظور حصول رشد و توسعه درون زا جایگاه حرکت به سمت استقلال اقتصادی - به عنوان استراتژی بلند مدت - را مورد تأکید قرار می دهد. با استناد به رهنمودهای امام (س) می توان اهمیت این موضوع را به شرح ذیل بیان کرد:
1. ضرورت دستیابی به استقلال اقتصادی حتی با تحمل هزینه اجتماعی و محاصره اقتصادی؛
«این محاصره اقتصادی را که خیلی از آن می ترسند، من یک هدیه ای می دانم برای کشور خودمان، برای اینکه محاصره اقتصادی معنایش این است که «ما یَحْتاج»ما را به ما نمی دهند. وقتی که ما یحتاج را به ما ندادند، خودمان می رویم دنبالش.» (صحیفه امام، ج 14، ص 115 - 116)
2. اهمیت استقلال اقتصادی در استقلال و نجات کشور در تمام زمینه ها به ویژه در عرصه های اقتصادی و صنعتی؛
« من دست و بازوی همه کسانی که بی ادعا و مخلصانه درصدد استقلال و خودکفایی کشورند را می بوسم.» (صحیفه امام،ج 21،ص 233)
3. ضرورت فداکاری، ایستادگی و تحمل مشقات در عرصه های تولید و صنعت برای دستیابی به استقلال اقتصادی؛
«مادامی که بخواهیم مستقل باشیم و زیر بار وابستگی نرویم، باید تحمل این مشکلات و قدرت مبارزه با آن را پیدا کنیم.» (صحیفه امام، ج17، ص 243 - 244)
ایشان در وصیت نامه سیاسی - الهی خویش می فرمایند:
«چنانچه امروز وفادارید در وفاداری استقامت کنید که شما را و کشور و ملت شما را از ننگ وابستگی ها و پیوستگی ها به قدرت هایی که همه شما را جز برای بردگی خویش نمی خواهند و کشور و ملت عزیزتان را عقب مانده و بازار مصرف و زیر بار ننگین ستم پذیری نگه می دارند نجات می دهد. و زندگی انسانی شرافتمندانه را ولو با مشکلات بر زندگانی ننگین بردگی اجانب و لو با رفاه حیوانی ترجیح دهید.» (صحیفه امام، ج 21، ص 433)
4. زندگی شرافتمندانه و حصول استقلال اقتصادی در گرو تحمل مشکلات و ایستادگی ملت در مقابل تنگناهای اقتصادی و نجات ملت از وابستگی به کالاهای مصرفی اجانب و تلاش برای تولید آنها در داخل به دست تولیدکنندگان داخلی، با اعتماد به نفس و باور به رشد تولید و صنعت به عنوان مؤلفه ای مهم؛
«این مصیبت بزرگی که بر ایران و ممالک شرقی، مطلقاً، وارد شده است که گوششان به این است که غربی ها چه می کنند و چه می گویند و چه عمل می کنند، و خودشان را از دست به کلی داده اند. استقلال فکری خودشان را، محتوای خودشان را، از دست داده اند. این ضرری است که بالاتر از ضرر نفت .... است. این را باید فرهنگ جبران بکند که فرهنگ ما طوری باشد که بعد از ان شاء الله چند سال دیگر افرادی که از فرهنگ بیرون می آیند یک افرادی متکی به نفس که خودشان را ببینند؛ نه تبع ببینند؛ نه دنباله ببینند؛ و گمان کنند که هر چه آنها کردند، ما باید دنبال آنها باشیم.» (صحیفه امام، ج9، ص 75)
در این سخن،حضرت امام زیان فقدان اعتماد به نفس و باور به پیشرفت را از زیان مساله نفت بالاتر می داند و بر این اعتقاد است که اعتماد به نفس و باور به رشد باید به شکل نهادی و به صورت فرهنگ در جامعه ریشه پیدا کند تا زمینه استقلال اقتصادی را فراهم سازد. در جایی دیگر،حضرت امام به طور َشفاف اعتماد به نفس را از زاویه توانمندی های انسان ایرانی در مقایسه با سایر ملل مورد تأکید قرار می دهند و می فرمایند:
«آنهایی که این صنعت های بزرگ را درست کردند، آنها هم انسان های یک سر و دو گوشی هستند که مثل سایر انسان هایند منتها قبل از ما بیدار شدند و ما را خواب کردند. قبل از اینکه ما بیدار بشویم آنها بیدار شدند. و همّ خودشان را صرف این کردند که با ایادی خودشان مستقیماً یا به غیر مستقیم ما را غافل کنند. ما را خواب کنند و به ما تزریق کنند به اینکه شما نمی توانید. حتی تزریق کنند که شما نمی توانید حکومت کنید. شما نمی توانید یک حکومت صحیح داشته باشید. شما نمی توانید یک نظام صحیح داشته باشید. شما نمی توانید یک صنعتی داشته باشید.» ( صحیفه امام، ج 13، ص 534)
بنابراین، مرعوب شدن ملت ها در مقابل سایر جوامع، مانعی برای استقلال اقتصادی است؛
«ما تا بنای بر این نگذاریم که خودمان هم یک آدمی هستیم برای خودمان می توانیم کار کنیم، ما به آن نان جوی که خودمان درست کنیم تا بنای بر این نگذاریم که همان نان جو را می خوریم و از خارج نمی خواهیم، نمی توانیم درست کنیم کار خودمان را. تا بنای بر این نگذاریم که همان منسوجاتی که خودمان درست می کنیم کافی مان هست منسوجات ما ترقی نمی کند. و ما باز تابع غیر باید بشویم، و دستمان پیش غیر دراز بشود.» (صحیفه امام، ج11، ص 222)
ایشان اعتماد به نفس و تأکید بر توانمندی های تولید داخلی را به مثابه راه حلی منطقی برای دستیابی به هدف سیاست جایگزینی واردات متعارف می داند و با بیانی ساده، تولید مکفی داخلی و تاکید بر مصرف آن را راهی برای دستیابی به استقلال اقتصادی معرفی می کند و به توانایی ایران و ایرانی در راه استقلال در تمام عرصه ها اعتقاد داشتند و رشد پایدار و بلند مدت را در سایه اتکا به نیروها و استعدادهای داخلی می دانستند و قطع وابستگی فکری را به عنوان زمینه ساز استقلال در تمام زمینه ها گوشزد می کردند.
«اول چیزی که بر ملت لازم است و بر دانشگاه ها لازم است و بر دانشکده ها لازم است و بر همه ملت لازم است این است که این مغزی که حالا شده است یک مغز اروپایی یا یک مغز شرقی، این مغز را بردارند، یک مغز انسان خودمانی، انسان ایرانی - اسلامی، همان طور که آنها شستشو کردند مغزهای ما را، مغزهای بچه های ما را و به جای مغز خودشان مغز دیگری نشاندند، ما هم حالا عکس العمل نشان بدهیم و شستشو کنیم مغز خودمان و بچه های خودمان را و یک مغز اسلامی - انسانی جایش بنشانیم، تا از این وابستگی فرهنگی و وابستگی فکری بیرون بیاییم. اگر ما از وابستگی فکری بیرون بیاییم، همه وابستگی ها تمام می شود.» (صحیفه امام، ج 10، ص 53)
حضرت امام در بین گروه های مختلف ملت به نیروهای جوان و خلاق توجه خاصی داشتند و رهایی کشور از وابستگی ها را در گرو بهره گیری از نیروی عظیم جوانان می دانستند.
«من قدم شما جوانانی که برای اسلام، برای کشور خودتان کوشش می کنید گرامی می دارم ... جوان های ما اثبات کردند که می توانند خودشان عمل بکنند و شما مطمئن باشید که در دراز مدت شما همه کار می توانید بکنید. و امیدوارم که مغزها را به کار بیندازند و آن خوف هایی که ایجاد کرده بودند در کشور ما، آن را هم کنار بگذارید و با شجاعت وارد بشوید و کار خودتان را انجام بدهید.» (صحیفه امام، ج 16، ص 84)
بنابراین، اهمیت و جایگاه استقلال اقتصادی از منظر حضرت امام نه فقط با استناد به آموزه های قرآن و رویکردهای اقتصادی آن، درصدد تبیین و ترویج اندیشه عدم وابستگی و استقلال است، بلکه تضاد یا تقابلی با اندیشه های رایج و متعارف اقتصاد کلاسیک نیز ندارد و در بسیاری موارد مانند تأکید ایشان بر رشد درون زا، جایگزین کردن واردات، و توسعه بخش های کلیدی اقتصادی همان مضامین پیچیده اقتصاد متعارف است.