نهضت عاشورا در نگاهى تحلیلى‏

گفتاری از مرحوم دکتر سید جعفر شهیدى‏

درباره نهضت عاشورا و ریشه‏هاى تاریخى آن، استنباط خود را به طور خلاصه در کتاب پس از پنجاه سال آورده‏ام و علت اینکه نام آن را پس از پنجاه سال گذشته‏ام، این است که در سال 11 هجرى رسول اکرم (ص) به جوار حق شتافت و در سال 61 هجرى این حادث بسیار شگفت- نه تنها در عالم اسلام، بلکه براى تحلیل‏گران غیرمسلمان هم- اتفاق افتاد.

بازگشت به ارزشها، سنتها و اختلافات جاهلى و جدائى از ارزشها و آرمانهاى اسلامى

در آنجا گفته‏ام باید دید جامعه‏اى که رسول اکرم (ص) آخرین پیام خویش را به آن ابلاغ نمود و به فاصله کمى پس از آن پیام، زندگى ظاهرى را وادع گفت، در مقایسه با جامعه پنجاه سال بعد چه وضعیتى داشت. آیا این جامعه در مسیرى که رسول اکرم براى آن تعیین فرمود و هدفهاى آن را در طول بیست و سه سال به مردم نشان داد، پیش رفته بود؟ دریافتش نسبت به آن دستورها، دریافتى متدینانه بود؟ یا عقب‏نشینى کرده و به شرایطى که پیش از آمدن پیغمبر در آن به سر مى‏برد بازگشته بود؟ و من چنین نتیجه گرفته‏ام که متأسفانه شق دوم صحیح است و گفته‏ام براى آنکه علت یا علتهاى پدید آمدن حادثه سال 61 را دریابیم، باید تاریخ را ورق بزنیم و به عقب برگردیم و ممکن است در این ریشه‏یابى به سیصد یا چهارصد سال پیش از بعثت رسول اکرم (ص) برسیم. اکنون من این بررسى را خلاصه مى‏کنم: مى‏دانیم پیغمبر(ص) در شهر مکه مبعوث شد. مکه در آن روز، وضع طبقاتى خاصى داشت:

قلیتى سرمایه‏دار و اکثریتى تهیدست، چنانکه این امر لازم هر دوره‏اى است که سرمایه‏داران و بازرگانان و طبقاتى که فقط به ثروت مى‏اندیشند، اهرمهاى قدرت را در جامعه به دست گرفته باشند. به همین جهت مى‏بینیم که در مدت سیزده سالى که پیامبر در مکه بود دعوتش پیش نرفت و حتى مسلمانهایى که به پیغمبر گرویده بودند مکان امنى براى انجام فرائضشان نداشتند. عدّه‏اى به حبشه مهاجرت کردند و آنهایى هم که‏ ماندند همیشه در معرض فشار و شکنجه بودند. به همین جهت پیغمبر مجبور شد به مدینه هجرت کند.

به این مناسبت تحلیلى از مردم مکه و مدینه کرده‏ام، یعنى از دو تیره‏اى که آن وقت در این دو شهر بودند (البته تیره که مى‏گویم منظورم یک واحد است که ممکن است خود شامل تیره‏هاى متعدد باشد). این دو تیره (مردمى که در جنوب عربستان زندگى مى‏کردند و آنهایى که در شمال مى‏زیستند) از روزگاران قدیم با هم دشمنى داشتند و یکدیگر را تحقیر مى‏کردند. جنوبیها به شمالیها مى‏گفتند که شما شتر چران هستید، خانه بدوش و نامتمدن هستید و شمالیها هم جنوبیها را تحقیر مى‏کردند که شماکشاورزید. یکى از اصول دعوت پیغمبر در مکه این بود که مردم از لحاظ ریشه‏هاى نژادى و موقعیتهاى جغرافیایى، همه یکسان و بندگان خدایند و مقربتر در نزد خدا کسى است که از همه پرهیزگارتر باشد، البته جامعه آن شهر آمادگى پذیرش این امر را نداشت. فرصت مناسبى براى مردمى که در فاصله 500 کیلومترى مکه مى‏زیستند (اهالى یثرب) پیش آمد که از این موقعیت استفاده کنند. عده‏اى از آنها نزد پیغمبر آمدند و با ایشان ملاقات کردند. سال بعد عده بیشترى آمدند تا بالاخره پیغمبر را به شهر خودشان بردند.

رسول اکرم در سال اول و دوم هجرت علاوه بر جنب عمومى رسالت که همه ما به آن معتقدیم، دو کار مهم انجام داد: اول انعقاد پیمان مدینه است که به موجب این پیمان میان خانواده‏ها و تیره‏هایى که در مدینه بودند، وحدت ایجاد شد و اختلافاتى که قبل از بعثت پیغمبر وجود داشت، از میان رفت و مدینه یکپارچه شد. <br>

اقدام دوم، ایجاد برادرى میان مهاجر و انصار یا به تعبیر دیگر میان عربهاى شمالى و جنوبى بود که نتیجه آن، رفع منازعات قومى و نژادى و متحد ساختن دو تیره عرب شمالى‏ و جنوبى بود. چنان که مى‏بینیم نتیجه پیمان نخستین، از میان برداشتن جناح بندیهاى داخلى مدینه بود و حاصل پیمان دوم، رفع اختلافات‏نژادى بین طبق شمالى و جنوبى یا بین قحطانى و عدنانى.

متأسفانه حتى در دوران زندگانى رسول‏الله (ص) با وجود آنکه تمام کوشش پیغمبر این بود که این وحدت حفظ شود، گهگاه برخوردهایى رخ مى‏داد و تفاخرات نژادى در میانشان زنده مى‏شد و رسول اکرم با مداخل خود به آنها خاتمه مى‏داد، اما این وحدت نتوانست پایدار بماند. بعضى از آیات قرآن به این درگیریها اشاره دارد:

«وما محمد الّا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم على اعقابکم»

نشانه‏هاى این اختلاف پس از رحلت رسول بار دیگر آشکار شد. مهاجران دعوى برترى کردند وانصار گفتند: «از ما امیرى واز شما امیرى» و سرانجام تسلیم مهاجران شدند. اما اختلاف هنگامى بالا گرفت که مال و قدرت افزون شد و تیره اموى به آرزویى که در سر داشتند، رسیدند و اندک اندک وضعیت عربستان به دوره قبل از اسلام بازگشت.

باید توجه داشت در این فاصله (11 تا 61) حوادثى واقع شد. گروههاى زیادى از نژادهاى مختلف وارد حوزه اسلام شدند و چنان که بعضى از اینان براى اسلام ذخیره و پشتوانه شدند، بعضى دیگر جزء عوامل تخریب گردیدند.

ریش برخوردها وچشم و هم چشمى‏ها بین عراقى و شامى، به قرنها پیش از اسلام باز مى‏گردد و هر کدام از این دو، از یکى از دو حکومت بزرگ آن روز حمایت مى‏کردند (عراقیها از امپراتورى ایران و شامیها از امپراتورى روم) با طلوع اسلام این منازعات از میان رفت ولى با روى کار آمدن تیره اموى و منتقل شدن مرکز خلافت از مدینه به دمشق، دوباره تجدید شد.

از روزى که امیر مؤمنان (ع) مرکز حکومت اسلامى را در کوفه قرار داد، بعضى از عراقیانى که تنها با دید سیاسى به اسلام مى‏نگریستند به هدف خود نزدیکتر شدند والبته ناگفته نماند در بین اینها طبقه مؤمنى هم بودند که به مرکز بودن کوفه یا دمشق نمى‏نگریستند، بلکه از نابسامانى اوضاع ناخشنود بودند و آرزو داشتند که اسلام را به صورتى که در زمان پیغمبر بود، بازگردانند. ولى چنین افرادى در هر دوره‏اى اندک‏اند و معمولًا اکثریت با کسانى است که مى‏خواهند از هر شرایطى به نفع خود بهره‏بردارى کنند. به همین جهت مى‏بینیم که عراقیها از سیدالشهداء دعوت مى‏کنند. اول هم خوب استقبال مى‏کنند، (مخصوصاً از نماینده حسین یعنی مسلم) ولى وقتى پاى خطر پیش مى‏آید، کنار مى‏کشند، همانطور که خود فرموده است: مردم بند دنیایند، دین را بر زبان دارند چندانکه زندگانى خود را با آن به سامان آرند و چون آزمایش شوند، دینداران اندک خواهند بود.

نهضت سیدالشهداء نهضتى بود که با این دسته‏بندى‏ها کارى نداشت و گروهى از کسانى که سیدالشهداء را دعوت کردند، در دعوتشان صادق بودند و خواست آنان بازگرداندن اسلام به وضعیت زمان پیغمبر بود ولى متأسفانه گروهى (که نام آنان را سود جویان سیاسى نهاده‏ام) پیش افتادند و کردند آنچه کردند.

سیدالشداء پیشواى سیاسى نبود، اما بود؛ مى‏خواست بدعتهارا از میان ببرد و سنت رسول را زنده کند. سخنان او گواه این مدعاست. مردم دعوتش کردند واو قیام کرد و براى اطمینان، پیشاپیش نماینده‏اش را هم فرستاد. از جنبه علم امامت واز خبر رسول (ص) به سیدالشهداء در مورد به شهادت رسیدن ایشان که بگذریم سید الشداء که امام است و جاى خود دارد- کسانى مانند فرزدق هم تشخیص داده بودند که عراقیها پایدارى نخواهند کرد، که به امام گفت: شمشیرهاشان با بنى‏امیه است و دلهاشان باشما. اما سید الشهداء از طرفى علم واقعى داشت و از طرف دیگر مى‏بایست با مردم به حسب ظاهر حکم کند. ظاهر این بود که مردم او را به سوى خود خوانده بودند و حضرت هم براى رعایت ظاهر امر، نماینده‏اش را فرستاد و نماینده‏اش هم براى او نوشت که اینجا صد هزار شمشیر زن آماده است. این مردم بودند که خیانت کردند (و ما نمونه‏هایش را در تاریخ داریم) همان طور که نسبت به بنى‏الحسن و نسبت به زید و نسبت به یحیى بن زید چنین کار را کردند.

به هر حال، درست است که این حادثه به صورت ظاهر به زیان دین تمام شد و خانواد پیغمبر شهید شدند، اما طولى نکشید که همان‏طور که امام مردم عراق را بیم داده بود،ابتدا پشیمان شدند و سپس نهضتها یکى پس از دیگرى آغاز شد: قیام توابان، قیام مختار و ... و آثار این نهضت تا قیامت نیز ادامه خواهد یافت.

جایگاه امام در ساختار فرهنگى- اعتقادى جامعه عصر خویش

در طول بیش از سیزده قرن، با تعلیماتى که شیعیان صدر اول از ائمه فرا گرفتند و با کوششهایى که علما کردند، مقام امامت و ولایت و اولیاء را به ما شناساندند که ما از این کوششها بهره مى‏بریم و منت آن را هم داریم. حال آیا شناخت و تلقى مردم طبقه نخست هم از امام همین بود و اگر هم بود آیا چنین شناخت و درکى عمومیت داشت؟ من گمان نمى‏کنم این طور باشد. البته مى‏گفتند زعیم و پیشواست، فرزند پیغمبر است، امام است، اما آیا آنها به همین صورتى که ما شیعیان امام خود را مى‏شناسیم و مقامى که حق اوست براى وى قائلیم، او را مى‏شناختند و به او اعتقاد داشتند؟ باید بگوییم نه، اگر همین اعتقاد را داشتند چرا به یارى او نرفتند؟ چرا عقب‏نشینى کردند؟ چرا با یک تهدید تو خالى عبیدالله زیاد امام راتنها گذاشتند؟ چنان که در کتاب پس از پنجاه سال نوشته‏ام: «امام‏شناسان آنان بودند که در صحنه آزمایش حاضر شدند؛ یعنى همان هفتاد و دو تن». ممکن است بگوئید اجازه نمى‏دادند کسى از کوفه به کمک آنها بیاید، ولى براى مسلم چرا آن حادثه پیش آمد؟ جاى چرا هست یا نیست؟!

البته اقلیتى واقعاً مى‏خواستند امام بیاید و اسلام را زنده کند، فسق و فجورى را که در دوره حکومت معاویه و پسرش به وجود آمده بود، از بین ببرد، دست حکام ظالم را از سر مردم کوتاه کند، ولى اکثریت با کسانى بود که خواستشان خودنمایى عراق در برابر شام بود. چرا مرکز خلافت باید به دمشق منتقل شود؟ چرا در عراق نباشد؟ مگر همین مردم نبودند که از على (ع) با چنان شور و ولع استقبال کردند؟ چرا کار را به آنجا کشاندند که امام مى‏گفت: «خدایا من از دست اینان به ستوه آمده‏ام، خدایا بدتر از من نصیب اینها کن و بهتر از اینها را نصیب من گردان».آنها آنچنان که ما شیعه‏ها به امام معتقدیم (البته در مقام لفظ و بحث، در مقام عمل نمى‏دانم) به امام معتقد نبودند.

برگرفته از مجموعه مصاحبه‏هاى کنگره بین‏المللى امام خمینى و فرهنگ عاشورا