اندیشه های کلامی امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: توحید

بخش دوم: صفات الهی

بخش سوم: افعال الهی

بخش چهارم: نبوت و امامت

بخش پنجم: معاد

بخش ششم: پیامبران و اهل بیت

مقدمه

علم کلام، عهده دار استخراج، تنظیم، توضیح، اثبات و دفاع عقلانی از عقاید دینی بر مبنای نصوص در شریعت است. علم کلام از نظر منبع معرفتی علمی عقلی و نقلی است. از آنجا که در عصر امام خمینی (س) کلام و فلسفه دوران تکامل خود را سپری کرده بود، روش کلامی امام خمینی (س) نه تنها بر عقل و برهان تکیه دارد، بلکه متاثر از مسلک عرفانی نیز می باشد. اگرچه ایشان این روش را در بیشتر آثار خود به روشنی بیان نمی کند، امّا مبانی، اصول و قواعد این روش از آثار ایشان قابل دسترسی است. امام خمینی (س) سعی در تعامل کامل میان نص و نقل با عقل داشته است و در مباحث کلامی خود روشی را مشی می کند که بر پایه آن جنبه های سلبی و تناقض آور برخی مکاتب کلامی حذف می شود. ازجمله روش ایشان در مباحث کلامی، بهره گیری از زبان فلسفی و عرفانی است؛ بنابراین در کار کلامی امام خمینی (س) ، فلسفه حضور جدّی دارد و ایشان با بهره گیری از فلسفه مشاء، اشراق و حکمت متعالیه، در بسیاری از موارد بی اساس بودن و نادرستی مطالب متکلمان را بیان کرده است. از سوی دیگر، امام خمینی (س) مکتب اهل حدیث را بررسی و نقد کرده و معتقد است تمسک اهل حدیث به برخی آیات و روایات، به فهم عرفی و اصرار بر حفظ ظاهر آنها، نادرست است؛ چنان که برخی مسائل و مبانی مکاتب معتزله و اشاعره را بررسی و نقد کرده است و از منابع کلامی چون بحارالانوار، التوحید صدوق، مرآة العقول، عبقات الانوار، شوارق الالهام، تجرید الاعتقاد، الفوائد الرضویه و المباحث المشرقیه استفاده فراوانی کرده است. مباحث و مسائل کلامی امام خمینی (س) در موضوعات مختلف عبارت است از:

توحید

متکلمان در بحث توحید بیشتر به تبیین وحدت خداوند، نفی شبیه برای او، نفی کثرت و تعدد و نفی شریک، تاکید کرده اند. امام خمینی (س) نیز با بیان اقسام و حقیقت توحید و با استفاده از مطالب فلسفی، ـ به بررسی کلامی توحید پرداخته و بسیاری از مطالب توحید متکلمان را بررسی و نقد کرده است. ایشان حقیقت توحید را اعتقاد قلبی به وحدانیت و یکتایی خداوند در ذات، صفات و افعال و نیز عمل کردن بر اساس این اعتقاد می داند و در بیان توحید ذاتی دو مرحله را بررسی می کند؛ یکی بساطت ذات و نفی ترکیب از خداوند و دیگری نفی تمثیل و نظیر و همتا برای خداوند؛ چنان که در توحید صفاتی با رد سخنان اشاعره و معتزله بر عینیت صفات بر ذات تاکید می کند و توحید افعالی را این می داند که حق تعالی در فعل واحد است و هیچ استقلالی در ممکنات و فعل آنها قائل نیست. ایشان در تبیین توحید افعالی، لوازم و ویژگی های خاص را همسو با حکمت متعالیه به دست می دهد؛ ازجمله نظریه فاعلیت حق و حصر فاعلیت خداوند تعالی به عنوان ماثور در عالم هستی. ایشان با ارجاع علیت به تشاّن و قیمومیت حق تعالی به اثبات توحید افعالی در آثار خویش پرداخته است. امام خمینی (س) به موازات بحث از توحید به مسائل و اقسام شرک پرداخته و کلام وهابیت در شرک در عبادت را نقد کرده است. شرک در عبادت دارای مراتبی است که از جهت ظهور و خفا در یک سطح نمی باشد و به شرک جلی و خفی تقسیم می شود.

صفات الهی

اختلاف در اوصاف خداوند موجب ظهور دسته بندی های مختلف در میان متکلمان مسلمان شده است. امام خمینی (س) معتقد است شناخت ذات حق تعالی در پرتو شناخت اسما و صفات او ممکن است. ایشان با توجه به مبانی اصالت، تشکیک و اشتراک معنوی وجود و با استناد به برخی آیات الهی دیدگاه هایی که بر تنزیه محض یا تشبیه محض حق تعالی دلالت دارد را رد کرده، درباره امکان شناخت خداوند معتقد است شناخت بشر به تمام مراتب حق تعالی راه ندارد؛ امّا انسان می تواند در مرتبه ظهور اسما و صفات الهی به معرفت حق برسد. ایشان در این مرتبه چندین راه برای شناخت حق، معرفی می کند؛ ازجمله شناخت انسان کامل، شناخت نفس و شناخت کلام الهی امام خمینی (س) صفات الهی را در دو مرحله بررسی می کند: مرحله نخست، بررسی مباحث عمومی صفات است؛ بدون آنکه به صفات خاصی نظر داشته باشد. محورهای اصلی مباحث کلامی در این مرحله عبارتند از: اقسام صفات، امکان شناسایی صفات الهی، تبیین معنایی صفات، ارتباط خارجی ذات با صفات، اثبات عمومیت صفات کمالی برای خداوندمرحله دوم صفات خاص مربوط به هر یک از اوصاف الهی مانند قدرت، اراده و کلام الهی است:

• قدرت الهی: بحث از قدرت از مباحث مهم و نخستین در شناخت خداوند تعالی به ویژه در ساحت صفات جمال اوست. امام خمینی (س) در آثار خود به بحث از قدرت الهی از جهت هستی شناسی، معنا شناسی و شمول و گستردگی آن پرداخته و سخنان برخی متکلمان را در این زمینه بررسی و نقد و دلایل متعددی برای عمومیت قدرت الهی بیان کرده است.
• اراده الهی: حقیقت اراده از دو جهت قابل بررسی است؛ یکی از نگاه معناشناسی که به معنای عام آن قابل کار بردن بر خداوند هست و از صفات الهی است، امّا به معنای تصمیم گرفتن و کیف نفسانی، در ذات الهی راه ندارد؛ دیگری از نگاه هستی شناسی است. امام خمینی (س) بر این باور است که اراده حقیقی، وجودی و از صفات کمال وجود و موجود و امری تشکیکی است که برترین مرتبه آن متعلق به حق تعالی است. متکلمان اراده را تنها در مقام فعل ثابت می کنند، اما امام خمینی (س) اراده را در مقام ذات و فعل ثابت می کند. امام خمینی (س) در آثار خود مباحثی چون معنای اراده انسان، گستره اراده الهی، اتحاد طلب و اراده و رابطه اراده و مشیت الهی را بررسی کرده است.
• کلام الهی: در بیان حقیقت کلام الهی، آرای مختلفی اظهار شده است؛ گروهی کلام خدا را همان اصوات و حروف می دانند که قائم به ذات و قدیم است. گروهی دیگر مانند معتزله آن را اصوات و حروفی می دانند که حادث اند و به وسیله ایجاد اصوات و حروف در محلی از قبیل لوح محفوظ یا قلب پیامبر ایجاد می شود. اشاعره با ایجاد تلفیق میان دیدگاه حنبلی و معتزلی، حقیقت کلام را معنای قائم به ذات می دانند که نه حرف و نه صوت است، بلکه حقیقتی غیبی در نفس متکلم است. امام خمینی (س) نظر متکلمان معتزلی و اشعری را درباره حقیقت کلام الهی نمی پذیرد و معتقد است لازمه سخن معتزله، تجدد و تغیّر در ذات الهی و لازمه گفته اشاعره، راه یافتن نقص و ترکیب و قوه در آن است. ایشان در آثار خود به بحث از اثبات، مراتب و اقسام کلام الهی پرداخته است.

امام خمینی (س) با الهام گرفتن از حکما و عرفای الهی معتقد است کلام ذاتی خداوند، در حقیقت به صفت قدرت باز می گردد و کلام فعلی حق تعالی نیز همان ایجاد و اظهار عالم است. این کلام نه یک موجود اعتباری بلکه امری حقیقی و تکوینی است. ایشان در تبیین کلام تکوینی خداوند از سخنان عرفا بسیار بهره برده و همه ممکنات را از تعینات نفس رحمانی دانسته است؛ صورت حق تعالی یک تجلی دارد و آن نفس رحمانی است که به صورت کلمات وجودیِ متعدد در می آید.

افعال الهی

بخشی از صفات الهی مربوط به صفات افعال خداوند است و درباره برخی از مهم ترین آنها اختلافات چندی میان مذاهب کلامی پدید آمده است و ازجمله آنها این موارد است:

• عدل الهی: «عدالت» یکی از صفات خداوند است که بحث های دامنه داری را میان دو گروه عدلیه و اشاعره در پی داشته است و اهمیت آن باعث شده امامیه و معتزله آن را از اصول دین یا مذهب قرار دهند. متکلمان اسلامی از مسائلی چون خیر و شر، آفات و بلاها و تفاوت افراد در دنیا، در ذیل بحث عدل الهی بحث کرده اند. امام خمینی (س) نیز در آثار خود به بحث عدل الهی و شبهات مرتبط با آن پرداخته است.
• قضا و قدر: بنابر نظر امام خمینی (س) حقیقت قضا و قدر و کیفیت و مراتب آن، از اجلّ و اشرف علوم الهی است که از جهت کمال دقت و لطافت آن، مردم عادی از غورکردن در آن نهی شده اند؛ زیرا موجب حیرت و گمراهی می شود و از همین رو، این حقیقت، از اسرار شریعت و ودیعه نبوت شمرده شده است.
• جبر و اختیار: مسئله جبر و اختیار یکی از مسائل مهم اعتقادی است که متکلمان و حکیمان با ژرف اندیشی در این مسئله، تحلیل های متفاوتی از آن به دست داده اند. تحلیل امام خمینی (س) در ردّ جبر و تفویض و اثبات «امر بین الامرین» غالباً شرح و تفسیر کلمات و روایات معصومین (ع) با مبنای فلسفی و عرفانی است. تحلیل امام خمینی (س) در مسئله جبر و اختیار، با تاکید بر وحدت شخصی وجود و تبیین نظام هستی براساس تجلی و ظهور و اثبات تشکیک در ظهور به جای تشکیک در وجود است. ریشه تحلیل ایشان در مقام تبیین مسائلی چون سرّالقدر، اقتضا و استعداد اعیان ثابته می باشد.

نبوت و امامت

بحث از نبوت و به تبعِ آن، امامت، از مباحث اساسی در علم کلام است و مباحث فراوانی را در میان متکلمان، درپی داشته است. امام خمینی (س) لزوم بعثت پیامبران (ع)  را معلول لطف الهی می شمارد. به اعتقاد ایشان یکی از مقاصد و اهداف پیامبران (ع) بیان قوانین الهی، تنظیم روابط اجتماعی و نظم و ترتیب آن براساس نظام عادلانه است. ایشان در بیان حقیقت نبوت به دو مؤلفه اساسی آن، یعنی کشف حقایق در مرحله نخست و بسط آن در مرحله بعد اشاره کرده، معتقد است نبوت، امر مجعول و منصب اعتباری نیست. ایشان همین نگاه را درباره امامت دارد و آن را یک امر اعتباری صرف نمی داند. وحی، حقیقت و جایگاه امامت، عصمت و حقیقت ایمان و کفر چهار موضوع اساسی در این بخش به شمار می رود:

وحی

یکی از مسائل بسیار مهم کلامی، فلسفی، وحی و چگونگی ارتباط انسان با خداوند است. نگاه متکلمان به وحی رویکردی گزاره ای و زبانی بوده است. امام خمینی (س) با روشی که مبتنی بر عرفان و برهان است به تبیین وحی پرداخته است. ایشان قائل است که چگونگی نزول وحی از امور مجهولی است که تنها پیامبر بر آن اطلاع دارد. انسان کامل مانند رسول اکرم (ص)  که جامع تمام اعیان موجودات است، حقایق عقلی را به عالم مثال و از آنجا به عالم ملک تنزل می دهد و در واقع این قوت روحی پیامبر (ص) است که جبرئیل را به این عالم نازل می کند و این با حالت اضطراب یا اغمای پیامبر (ص) هنگام دریافت وحی منافاتی ندارد؛ زیرا این جسم نبی است که از تحمل وحی بی تاب است نه قوه روحی ایشان. امام خمینی (س) بر اساس بساطت وجود، تشکیک وجود و مراتب آن معتقد است وحی هم امری عقلی و حضوری است و هم قوه خیال و حس در آن راه دارد و وحی الهی در سیر نزولی خود عوالم گوناگونی را می پیماید و در هر مرتبه ظهور و تجلی مناسب آن مرتبه را دارد. در حقیقت، وحی قرآنی و کلام الهی پس از عبور از حجاب های نوری بر قلب پیامبر (ص) نازل و از آنجا نیز متنزل می شود تا به آن مرحله ای که با زبان گفته می شود، می رسد. در نگاه امام خمینی (س) کلام الهی لازم نیست از جنس صداها یا حروف یا الفاظ باشد، بلکه صفت تکلم درباره خداوند همان تجلی به فیض مقدس و اظهار حقایق مکنونه است که در هر عالمی صورت ویژه خود را دارد.

امامت

امامت از اساسی ترین مبانی عقیدتی و کلام شیعی است و در ادامه و استمرار نبوت، از اصول مذهب به شمار می آید. نگرش امام خمینی (س) به جایگاه امامت افزون بر گرایش کلامی، عرفانی و اجتماعی است و مباحث حکومت، سیاست و نظام اسلامی را نیز در بر می گیرد. ایشان امامت را یک اصل الهی برخاسته از متن دین برای راهبری جامعه می داند که بدون آن سعادت جامعه تحقق نمی یابد؛ چنان که تاکید دارد امامت صرفاٌ یک مقام اعتباری نیست بلکه یک منصب حقیقی الهی است.

عصمت

درباره حقیقت عصمت آرای گوناگونی وجود دارد و برخی از متکلمان خاستگاه آن را لطف الهی دانسته اند. امام خمینی (س) که عصمت را حالتی نفسانی و نوری باطنی می داند که شخص را از ارتکاب گناه بازمی دارد، آن را به دو قسم مطلقه و غیرمطلقه تقسیم می کند و معتقد است پیامبر (ص)  دارای مقام عصمت کبرا و بالاصاله است؛ زیرا دارای کمال مطلق است؛ امّا اوصیای پیامبر (ص) مقام عصمت را به تبعیت از ایشان دارند.

کفر و ایمان

متکلمان با تحلیل ماهیت، جایگاه و رابطه ایمان و کفر و با تقسیم کافر به قاصر و مقصر، احکامی برای هر یک بیان کرده اند. امام خمینی (س) نیز به بیان حقیقت ایمان و کفر، رابطه این دو با اسلام، اقسام کفر و ایمان و مراتب و آثار هر یک از آنها پرداخته است. ایشان ایمان واقعی و حقیقی را که بالاتر از اسلام است، همان باور قلبی می داند که از مرتبه عقل و حوزه مفاهیم به حیطه قلب وارد می شود و راه تحصیل آن به خلوص نیت، تفکر در صنع، ریاضت قلبی، تسلیم، عبادت و ذکر است.

معاد

مسئله معادشناسی در اندیشه های کلامی و فلسفی امام خمینی (س) جایگاه مهمی دارد و به ابعاد مختلفی از آن پرداخته است:

• معاد جسمانی: درباره جزئیات معاد جسمانی اختلاف نظر وجود دارد، ولی اصل آن مورد اتفاق همه مسلمین، بلکه همه ارباب ملل و شرایع است. امام خمینی (س) در تقریر معاد جسمانی با زبان فلسفی، معاد عنصری متکلمان را نمی پذیرد و مهم ترین اشکال به تبیین متکلمان را لزوم تناسخ و تصویر دنیاگونه از آخرت می شمارد و معاد را همان بازگشت نفس و روح به عالم آخرت می داند. (

امام خمینی (س) بر این باور است که بدن اخروی عین همان بدن دنیوی است؛ البته این عینیت بدین معناست که تشخص و شخص این بدن باقی می ماند و شخص این بدن، خود دربردارنده صورت جسمیه و ماده (هیولی) است. با وجود آنکه ماده در عالم طبیعت دایم در حال تبدل است، تشخص صورت جسمیه آن محفوظ است و حافظ تشخص صورت جسمیه در طول این تبدلات، نفس است و زمانی که این صورت جسمیه با مرگ، ماده خود بدن عنصری را از دست بدهد، صورت جسمیه آن باقی می ماند. معاد جسمانی و روحانی بدین معناست که شخص در آخرت، افزون بر عذاب ها و لذت های عقلانی، دارای عذاب ها و لذت های جسمانی و حسی نیز باشد.

ثواب و عقاب: درباره حقیقت ثواب و عقاب آرای مختلفی مطرح است؛ برخی آن را از باب جعل و اعتبار و برخی از باب استحقاق و جزای عمل و برخی نیز از باب تجسم اعمال می دانند. امام خمینی (س) در آثار خود چگونگی ارتباط ثواب و عقاب با عمل را از سنخ عینیت و تجسم اعمال می داند و معتقد است انسان هر چه در این دنیا انجام می دهد در سرای باقی، همان عمل به او می رسد.

• شفاعت: شفاعت یکی از مسائل مهم کلامی، ذیل بحث از معاد است و متکلمان درباره تفسیر آن دیدگاه های مختلفی دارند. امام خمینی (س) حقیقت شفاعت را همان ملحق شدن نور ولایت الهی به نور بنده مؤمن می داند و معتقد است تا زمانی که انسان از خود نوری نداشته باشد به نور ولایت ملحق نمی گردد و شفاعت شامل او نمی شود. ایشان شفاعت شافعان در این عالم را ظهور هدایت آنان معرفی می کند که در عالم آخرت به صورت شفاعت ظهور می یابد و هر اندازه افراد از هدایت پیامبر (ص) و دیگر شافعان، در این عالم بهره ببرند، به همان اندازه از شفاعت آنان در آن عالم بهره مند خواهند بود. ایشان در آثار خود به بیان ادله، زمان، عوامل و موانع شفاعت نیز پرداخته است.

پیامبران و اهل بیت (ع)

امام خمینی (س) درباره جایگاه نبوت در مجموعه دین، نبوت عامه و خاصه، رسالت و ویژگی های پیامبران (ع) و تفاوت میان آنان سخنان و مطالب فراوانی دارد:

پیامبران اولوالعزم (ع)

امام خمینی (س) جایگاه نوح (ع) را نزد خداوند بزرگ شمرده و یادآور شده است چه بسا مراد از حاملان عرش که در قرآن آمده، علم فعلی حضرت حق و مقام ولایت کبری باشد و حاملان آن چهار نفر از افراد کامل امت های گذشته ازجمله نوح و چهار نفر از امت اسلامی باشند ایشان حضرت ابراهیم (ع) را در راس پیامبران گذشته شمرده که در برابر طاغوت و بت پرستی قیام کرد و بساط بت پرستی نمرودیان را برچید و به این جرم به آتش افکنده شد. نیز زندگی حضرت موسی (ع) را سراسر قیام و مبارزه با فرعون شمرده که با وجود رشد در قصر فرعون با رسیدن به مسند پیغمبری، با ستمگری های او مقابله کرد. ایشان به پیروی از قرآن از حضرت عیسی (ع) با لقب «روح الله» و «کلمه حق» یاد کرده که به معجزه خداوند در گهواره سخن گفت و به آوردن کتاب آسمانی بشارت داد.

روش و رسالت پیامبران (ع)

از نگاه امام خمینی (س) زبان دعوت انبیا و اولیای خدا، زبان فلسفه و برهان رایج نبوده، بلکه آنان با جان و دل مردم کار دارند و نتایج براهین را به قلب بندگان خدا می رسانند و از این رو تربیت شدگان اینان، مؤمنان و دل باختگان اند. ایشان خاطرنشان ساخته که پیامبران به تدریج رسالت خود را پیش می بردند و دل های مردم را با اخلاق کریمانه، نرم و خاضع می کردند. از نگاه ایشان مهم ترین برنامه های پیامبران (ع) برای کمال بشریت عبارت اند از: دعوت به توحید، تعلیم و تربیت، عدالت خواهی و ـ تشکیل حکومت و اجرای قانون. امام خمینی (س) سیاست و تشکیل حکومت را از وجوه هدایت انبیا (ع) و قدرت الهی را پشتیبان قدرت ایشان می داند و استقرار حکومت قرآنی را از اهداف بعثت آنان می شمرد. ایشان تاکید دارد که دیانت و سیاست دو رکن جداناپذیر رسالت انبیا (ع) هستند و پیامبران مامور اجرای قوانین الهی و ناظر بر احکام حکومتی اند.

پیامبر اکرم (ص)

امام خمینی (س) ، بعثت پیامبر (ص) را شریف ترین واقعه تاریخی انسان از ازل تا ابد دانسته و این حادثه بزرگ را برای تکمیل ابعاد وجودی انسان معرفی کرده است. ایشان به تفصیل درباره عمق تاثیر بعثت به جنبه های معرفتی ـ عرفانی و رشد دانش بشری پرداخته و کشف حقیقت بعثت و عمق پیام پیامبر اسلام (ص) را فراتر از توان فهم انسان های عادی برشمرده است. از نظر امام خمینی (س) انسان کامل، یعنی پیامبر اکرم (ص) نخستین ظهور اسم اعظم است و اسم اعظم «الله»، به عنوان مربی انسان کامل و جامع همه اسما و صفات الهی است. به نظر ایشان خداوند با جمیع شئون ذاتی، صفاتی، اسمایی و افعالی خود، بر وجود پیامبر اکرم (ص) تجلّی کرده است و از همین رو، آن حضرت (ص) دارای ختم نبوّت و ولایت مطلقه شده است. ایشان از پیامبر (ص) با عنوان «اکرم بریه»، «اعظم خلیقه»، «خلاصه کون»، «جوهره وجود»، «عصاره دار تحقّق»، «صاحب برزخیت کبری» و دارای مقام «خلافت عظمی» یاد کرده است و پیامبر خدا (ص) که مظهر اسم اعظم است، در حقیقت مظهر تمام اسمای الهی است، از این رو نبوت ایشان ازلی و ابدی است. از سوی دیگر، امام خمینی (س) خاطرنشان کرده است پیامبر اکرم (ص) در اوج اقتدار، به دور از قدرت نمایی و تکبر، در برابر عدالت و حق مردم متواضع بود و همواره با زورمندان و ظالمان مبارزه می کرد. امام خمینی (س) جنگ های پیامبر (ص) را که برای متمدن سازی جامعه انسانی بود، همانند نصیحت های ایشان، رحمت برای عالم انسانی شمرده است. ایشان بارها به زحمات طاقت فرسای پیامبر (ص) اشاره کرده و درس استقامت گرفتن و رعایت انصاف از سیره آن حضرت را به مسئولان و مردم سفارش کرده است. امام خمینی (س) بارها توصیه کرده است رؤسای کشورهای اسلامی با تاسی به پیامبر (ص) نه بر جسم مردم، بلکه بر دل های آنان حکومت کنند. سیره پیامبر (ص) ملایمت و دوستی با پیروان و شدت با دشمنان بود. میان زمامدار و مردم فاصله نبود و مردم از حکومت ترس و وحشتی نداشتند. مردم راحت مشکلات خود را با پیامبر (ص) مطرح می کردند؛ زیرا در حکومت پیامبر (ص) از استبداد خبری نبود.

اهل بیت (ع)

اهل بیت در معنای عام آن شامل پیامبر اکرم (ص) ، دوازده امام معصوم (ع) و حضرت فاطمه (ع)  می شود و در معنای خاص، شامل پیامبر (ص) نمی شود؛ چنان که گفته می شود اهل بیت پیامبر (ص). ـ امام خمینی (س) معتقد است «اهل البیت» در آیه ۳۳ احزاب، که بر طهارت و عصمت آنان تاکید دارد، به استناد و روایات متواتر از طریق اهل سنت و شیعه، درباره پیامبر (ص) ، علی (ع) ، فاطمه (ع) ، حسن (ع)  و حسین (ع)  و دیگر ائمه دوازده گانه (ع) نازل شده است. ایشان مصداق اولوالامر، «اهل الذکر»، «صادقین»، «حبل الله»، «صراط الله» و «صراط مستقیم» در آیات قرآن کریم را اهل بیت (ع) شمرده است. امام خمینی (س) جایگاه پیامبر (ص) و ائمه (ع) را برتر از فرشتگان دانسته و در نگاه ایشان سوره قدر نشان دهنده مقام اهل بیت (ع) و نبوت و ولایت است. علمای اسلام ازجمله امام خمینی (س) به استناد روایات، خصوصیاتی را برای اهل بیت (ع) ذکر کرده اند که مهم ترین آنها برخورداری از عصمت، علم لدنی، ولایت و خلافت، کمالات اخلاقی و عبادت کامل است؛ چنان که آنان حاملان عرش الهی اند. ایشان با اشاره به حدیث «انّما یَعرِفُ القرآنُ مَن خُوطِب به» مخاطبان واقعی قرآن و مفسران واقعی قرآن را پیامبر (ص) و ائمه (ع) می داند. از نگاه ایشان ائمه (ع) دارای ولایت تشریعی اند و ولایت آنان ادامه ولایت پیامبر (ص) است. از نظر امام خمینی (س) بسیاری از درگیری های مذهبی، ریشه دینی ندارد و برخی از اهل سنت و نیز برخی شیعیان که به تفرقه دعوت می کنند، پیرو واقعی پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) نیستند. امام خمینی (س) برای پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) مقام توسل به آنان قائل است و در رد شبهه شرک آمیزبودن توسل، طلب از ائمه (ع) را در طول طلب از خداوند می داند. ایشان مانند بسیاری از اندیشمندان اسلامی شفاعت را ـ نیز امری مسلّم و همه مردم را نیازمند آن می داند. امام خمینی (س) با ایمان راسخ به جایگاه و مقامات علمی و معنوی هر یک از امامان شیعه (ع) ، بر مقامات دست نایافتنی هر یک از آنان تاکید داشته است؛ ولی پیداست هیچ گاه در صدد بیان همه ابعاد شخصیت و زندگی آنان نبوده است و آنچه در دانشنامه امام خمینی (س)  درباره هر یک از اهل بیت (ع) آمده، تنها اشاره هایی است که ایشان در آثار و سخنان خود درباره آنان داشته است؛ چنان که درباره موضوعاتی مانند عاشورا، عزاداری، مهدویت و شیعه به فراوانی سخن گفته است.

امیرالمؤمنین علی (ع)

از نگاه امام خمینی (س) ، علی (ع) برترین شخصیت اسلام پس از پیامبر (ص) و مظهر اسم جمع الهی است که همه اسما و صفات الهی با واسطه رسول اکرم (ص) در ایشان ظهور کرده است. علی (ع) باب وحی، تفسیر وحی و پشتوانه اسلام و حقیقت ناشناخته است؛ انسانی که صفات متضاد را از عبادت، زهد، شجاعت و عاطفه در خود گرد آورده بود و معجزه اسلام و دلیل حقانیت راه پیامبر (ص) بود. امام خمینی (س) در تبیین محورهای مختلف شخصیت علی (ع) سخن گفته است و در شرح شیوه حکومت داری آن حضرت، ازجمله به ترویج ارزش های معنوی و پایبندی به شرع، عدالت گستری و رسیدگی به محرومان، توجه نشان داده است.

فاطمه زهرا (ع)

امام خمینی (س) ، حضرت فاطمه (ع) را افتخار خاندان وحی شمرده که تاکنون هیچ کس از عهده شناخت و معرفی آن حضرت برنیامده است. ایشان خود را از شناخت و معرفی فاطمه (ع) قاصر و سخن گفتن درباره آن حضرت را تنها از باب ذکر روایت می داند و خاطرنشان کرده است احادیثی که درباره شان و مقام فاطمه (ع) آمده، به اندازه فهم مخاطبان بوده است. امام خمینی (س) با اثبات ولایت و خلافت تکوینی برای ائمه (ع) ، معتقد است طبق روایات، این مقامات معنوی و ولایت تکوینی برای حضرت فاطمه (ع) نیز هست. ایشان فاطمه (ع) را از معجزات تاریخ و مایه افتخار هستی و خاندان وحی می شمارد و بر این عقیده است که نزول جبرئیل بر فاطمه (ع) پس از رحلت پیامبر (ص) ، چنان که در روایتی در کتاب کافی آمده است، نشان از بالاترین شرافت و فضیلت فاطمه (ع) است؛ زیرا جبرئیل، روح اعظم، بر غیر از طبقه اول از انبیای عظام، بر دیگری نازل نمی شود؛ همچنین باید میان جبرئیل و کسی که بر او نازل می شود تناسب باشد. از سوی دیگر، امام خمینی (س) به ایستادگی فاطمه (ع) در برابر حکومت و سخنرانی در حضور مهاجر و انصار، اشاره کرده و محتوای این سخنرانی را به ویژه جمله «امامت برای حفظ نظام و تبدیل افتراق مسلمین به اتحاد است» تنها راه تامین وحدت اسلامی و رهایی کشور از نفوذ استعمارگران و تشکیل حکومت عادلانه اسلامی می داند. امام خمینی (س) ، فرزندان فاطمه (ع) را به فرزندان جسمانی و روحانی تقسیم می کند و پیروان ایشان همچون عمار یاسر و میثم تمار را فرزندان روحانی ایشان می داند که در طول تاریخ اسلام در برابر حاکمان ستمکار ایستادند. پس از انقلاب اسلامی با روز ولادت فاطمه (ع) ، بیستم جمادی الاخر که بنا بر معروف، روز ولادت امام خمینی (س) نیز است، روز زن نام گذاری شد و با تایید امام خمینی (س) روبه رو شد.

امام حسن (ع)

امام خمینی (س) یکی از معانی «حمله عرش» در سوره غافر را حاملان علم و دانش شمرده و احتمال داده است مراد از عرش خدا، علم فعلی حق و مقام ولایت کبرا باشد و چهار نفر از پیامبران گذشته و چهار نفر از افراد کامل امت اسلامی شامل رسول خدا (ص) ، امام علی (ع) ، امام حسن (ع)  و امام حسین (ع)  حاملان آن باشند. ایشان با اشاره به مقابله همه امامان معصوم (ع) با حاکمان ستمگر، به قیام امام حسن (ع) علیه معاویه پرداخته و سپس به علل صلح و شرایط و آثار مثبت آن اشاره کرده است. ایشان ادامه تفکر خوارج و مقدسان نهروان را که برای علی (ع) آن همه مشکل درست کردند، از موجبات صلح تحمیلی امام حسن (ع) خوانده است. امام خمینی (س) مقاومت ها و خدمت های امام حسن (ع) به اسلام را الگوی مردم شمرده و یادآور شده است آن حضرت با خدمت بزرگ خود دولت ستمگر اموی را رسوا ساخت و اسلام را زنده کرد.

امام حسین (ع)

امام خمینی (س) تاکید کرده است که امام حسین (ع) ، همه زندگی خود را برای پیشبرد اسلام و ارزش های اسلامی و رفع منکر حاکمیت ظلم، فدا کرد. ایشان امام حسین (ع) را احیاکننده دین از صدر اسلام تا روز قیامت می داند که در راه نشر و پاسداری از اسلام و تحریف زدایی از سیره پیامبر (ص) ، از رنج و زحمت های فراوان در این راه استقبال کرد. امام خمینی (س) حرکت امام حسین (ع) در برابر حکومت بنی امیه را اقدامی کاملاً انتخابی و سیاسی می داند که آن حضرت شرعاً مکلف به آن بود و هدف نهایی قیام عاشورا نیز تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی بود. آن حضرت با اینکه می دانست سرانجام حرکتش شهادت است، با اقدام خود حجتی شرعی و الگویی فقهی برای همیشه به دست داد.

عزاداری

امام خمینی (س) معتقد است خداوند به دلیل انحراف مسلمانان از مسیر اسلام ناب، امام حسین (ع) را برانگیخت تا اسلام را احیا کند. ایشان زنده نگه داشتن اسلام را از عزاداری های محرّم و صفر و مجلس های عزای سیدالشهدا (ع)  را ضد ظلم و انسان ساز می داند. ایشان فلسفه عزاداری عاشورا را از نظر سیاسی، عبادی و ظرفیتی که برای بسیج عمومی مردم دارد، بسیار مهم می شمارد و معتقد است در پس اشک ها و نوحه ها، حفظ مکتب اسلام نهفته است. از نگاه امام خمینی (س) پایه گذاری مجالس عزاداری توسط ائمه (ع) ، راهی برای سازماندهی اقلیت شیعه در دوران خفقان حکومت های اموی و عباسی بود که تداوم این امر وحدت و بسیج سراسری کشور های اسلامی، علیه دشمنانشان را به همراه خواهد داشت؛ از این رو در صورت توجه روشنفکران مخالف به آثار متعدد مراسم عزاداری عاشورا، خودشان برپاکننده این مجالس خواهند بود. البته ایشان به تصفیه موارد انحراف در سنت عزاداری توجه داشت و عزاداران را از اعمالی مانند قمه زنی و شبیه خوانی یا تعزیه، در صورتی که مشتمل بر محرمات و موجب وهن اسلام باشد، برحذر می داشت.

منبع:

 دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.