امر به معروف و نهی از منکر

در اخلاق و تربیت اسلامی، یکی از سرفصل های مهم و کارگشا، مباحث مربوط به روش های تربیتی است. مقصود از «روش» راه و طریقه ای است که میان اصل و هدف امتداد داشته باشد و عمل تربیتی را منظم کند و به هدف برساند.

روشِ کار نشان می دهد که چگونه می توان از اصل یا اصول تربیتی استفاده کرد و به اهداف مهم تربیتی رسید. روش های تربیتی، وظایف عملی کسی را که در تحت تربیت قرار می گیرد، مشخص می کند و به مربّی کمک می کند تا شیوۀ مناسب کار را فراگیرد.

یکی از روش های مهم تربیت در اسلام تشویق و ترغیب افراد به انجام امور خیر و ممانعت از انجام کار نادرست، «امر به معروف و نهی از منکر» است. «امر به معروف» عبارت است از طلب و درخواست انجام امور خیر و نیک و «نهی از منکر» به معنای جلوگیری از مفاسد می باشد و این دو، از دستورات مهم دین اسلام و از واجبات آن به شمار می آیند که با عمل به آن ها، سایر واجبات الهی نیز احیا می گردد.

امام خمینی(س) در اهمیت این واجب الهی می فرماید: وقتی یک کشوری ادعا می کند که «جمهوری اسلامی» است و می خواهد جمهوری اسلامی را متحقّق کند، این کشور باید همۀ افرادش آمر به معروف و ناهی از منکر باشند. اعوجاج ها را خودشان رفع بکنند... ما همه امروز وظیفه داریم؛ امر به معروف و نهی از منکر بر همۀ مسلمین واجب است.( ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 13، ص 469)

و نیز فرمودند: فرو نشستن از اقدام و سستی نمودن از امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری ننمودن از ظلم ستمکاران، حلم نیست بلکه خمود است که یکی از ملکات رذیله و صفات ناهنجار است.( ر.ک. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 369)

«معروف» در لغت به معنای نیکی و خوبی شناخته شده و «منکر» به معنای زشت، ناپسند و مردود آمده است.(  المنجد، ذیل ماده عَرَفَ و نَکَرَ)

از نظر امام خمینی(س) باید در ارتباط با دیگران همواره نگاهی مثبت داشت و بر اساس آن به تربیت آنان اقدام نمود و نقاط ضعف را اصلاح کرد. به عنوان نمونه، حضرت امام در مورد جوانان می فرماید: من در این جا به جوانان عزیز کشورمان، به این سرمایه ها و ذخیره های عظیم الهی و به این گل های معطّر و نو شکفتۀ جهان اسلام، سفارش می کنم که قدر و قیمت لحظات شیرین زندگی خود را بدانید و خودتان را برای یک مبارزۀ علمی و عملی بزرگ، تا رسیدن به اهداف عالی انقلاب اسلامی، آماده کنید. و من به همۀ مسئولین و دست اندرکاران سفارش می کنم که به هر شکل ممکن، وسایل ارتقای اخلاقی و اعتقادی و علمی و هنری جوانان را فراهم سازید و آنان را تا مرز رسیدن به بهترین ارزش ها و نوآوری ها همراهی کنید و روح استقلال و خودکفایی را در آن ها زنده نگه دارید.( ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 21، ص 296)

ایشان در موارد بسیاری سعی می کردند معروفیت معروف و منکریت منکر ـ  یعنی خوبی خوبی ها و زشتی زشتی ها ـ را تبیین کنند و از طریق ایجاد شناخت صحیح نسبت به آن دو، دیگران را به انجام معروف و ترک منکر ترغیب نمایند. به عنوان نمونه، در ارتباط بانقش دعا در ادارۀ کشور می فرماید: باید مردم را وادار کرد به این که این توجّهات به خدا را داشته باشند. ما اگر هم قطع نظر از این بکنیم که برای رسیدن انسان به کمال مطلق این ادعیه کمک می کند، برای ادارۀ یک کشوری هم این ها کمک می کنند. کمک کردن، یک وقت این است که انسان می رود دزد را می گیرد، یک وقت دزدی نمی کند. آن هایی که اهل مسجد و دعا هستند آن ها اختلال نمی کنند؛ این خودش کمک به جامعه است. وقتی جامعه... نصفشان اشخاصی باشند که به واسطۀ اشتغال به همین دعا و ذکر و امثال ذلک از معاصی [دوری کنند جامعه اصلاح می شود]. کاسب است، کسبش را می کند معصیت هم نمی کند، دزدی هم نمی کند. این هایی که سرِ گردنه می روند و تفنگ می کِشند و آدم می کُشند، اهل این معانی نیستند؛ اگر اهل این معانی بودند [آن کارها را ]نمی کردند. تربیت جامعه به همین چیزها است، به همین ادعیه است... که از پیغمبر صلی الله علیه و آله و از خدا [و ائمّه علیهم السلام] وارد شده است.(ر.ک. تفسیر سورۀ حمد، ص 140)

امام(س) در مورد دلیل اطمینان قلب به واسطۀ ذکر خدا می فرماید: اگر تمام عالم را، تمام این کهکشان ها و تمام این سیّارات و ثوابت و هرچه هست، در تحت سلطۀ یک نفر بیاید، باز قانع نمی شود؛ برای این که این ها کمال مطلق نیست؛ تا نرسد به آن جایی که اتصال به دریای کمال مطلق پیدا نکند و فانی در آن جا نشود، برایش اطمینان حاصل نمی شود.(ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 14، ص 206)

امر به معروف و نهی از منکر یعنی از طریق عطوفت و محبت، و با نیت الهی و به قصد خیر، مردم را به انجام کار نیک دعوت کردن، نه به قصد آبروریزی و تخریب شخصیت دیگران؛ چنان که حضرت امام(س)در بسیاری از تألیفات خود ـ از جمله شرح چهل حدیث ـ در آغاز هر بحث با واژۀ «ای عزیز!» نکات مهم اخلاقی را مطرح می کنند: پس ای عزیز! هر چه زودتر دامن [همّت] به کمر بزن و عزم را محکم و اراده را قوی کن و از گناهان، تا در سنّ جوانی هستی یا در حیات دنیایی می باشی، توبه کن و مگذار فرصت خداداد از دستت برود؛ و به تسویلات شیطانی و مکاید نفس امّاره اعتنا مکن.(ر.ک. شرح چهل حدیث، ص 264)

و نیز فرمودند: با همه محبت کنید! با محبت می شود منحرف ها را مستقیم کرد. (ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 8، ص 331)

نکتۀ ظریف و دقیق این که اگر امر به معروف و نهی از منکر در کنار هم قرار گیرند، قابلیت اجرایی صحیحی را پیدا می کنند و مکمّل یکدیگر می باشند؛ اما هر کدام به تنهایی، نتیجۀ مطلوبی به دنبال نخواهد داشت. امر به معروف و نهی از منکر یعنی در کنار نهی از منکر و ممانعت از انجام کارهای خلاف، باید در انجام معروف و خیر، راه حل ها و راهبردها نیز ارائه شود. به همین دلیل است که بزرگان، در کتاب های اخلاقی ـ از جمله معراج السعاده و جامع السعادات ـ در نهی انسان از صفات رذیله، به علاج و راه درمان آن هم اشاره کرده اند.

امام (س) نیز در کنار نهی از منکر، به راه کارهای درمانی آن توجه کرده اند؛ از جمله: توجه داشته باشید که به این بیماری همۀ ما مبتلا هستیم... و آن بیماری، «مَنیّت» است، خودخواهی است که انسان تا آن آخر هم خودخواهی اش هست؛ از این مرض مگر به مدد انبیا علیهم السلام و به مدد خدای تبارک و تعالی نجات پیدا بکند و یا لااقلّ کم بشود این بیماری در  او.( ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 14، ص 172)

یکی از نکات مهم در امر به معروف و نهی از منکر، روش اجرا و انجام آن است. بدون تردید اجرای صحیح این دو واجب الهی می تواند از نظر اخلاقی و تربیتی تأثیر مطلوبی بر روی افراد جامعه داشته باشد. با مطالعه و تأمّل در آثار حضرت امام(س) در می یابیم که سه عامل در جهت اجرای مطلوب امر به معروف و نهی از منکر تأثیر بسزایی دارد:

1. در اجرای صحیح امر به معروف و نهی از منکر، مجریان آن باید افرادی مهذّب، وارسته، متخلّق به اخلاق عالیۀ اسلامی، عالم و عامل باشند. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «إنْ سَمَتْ هِمّتکَ لإصلاح الناس فابدأ بنفسک؛ فإنّ تعاطیک صلاحَ غیرک و أنت فاسدٌ أکبر  العیب»؛( غرر الحکم، ج 1، ص 278)

اگر بلندی همّت، تو را بر اصلاح عیوب مردم وادار کند، نخست اصلاح را از خودت شروع کن؛ زیرا با این که خودت فاسد بوده و در اصلاح دیگران بکوشی، این بزرگ ترین عیب است. با مطالعۀ تشکیلات امر به معروف و نهی از منکر در تمدن اسلامی درمی یابیم که در انتخاب افراد آمر و ناهی دقت فراوانی به عمل می آمد و صلاحیت هایی چون رعایت تقوا، ورع، علم و امانت در نظر گرفته می شد(ر.ک: ده گفتار، ص 51 و 52) و افراد متعهد و نیک نام را برای این کار برمی گزیدند.( ر.ک: تاریخ تمدن اسلام، ج 1، ص 193)

نکتۀ جالب توجه این که به دلیل اهمیت مسأله امر به معروف و نهی از منکر و نحوۀ اجرای آن، همواره سعی می شد در آن تشکیلات، از علمای برجسته، کاردان، وارسته، متقی و مجتهد استفاده شود.( ر.ک: تذکرة الملوک، ص 3)

از دیدگاه امام خمینی(س) نیز کسی که متصدی امر به معروف و نهی از منکر می شود باید فردی وارسته، صالح و عالم باشد و پیش از اصلاح دیگران، باید به اصلاح خود همّت گماشته باشد و قبل از توصیه به دیگران، در عمل به اسلام پیش دستی نماید.

ایشان می فرمایند: کوشش کنید که احکام اسلام را هم عمل کنید و هم وادار کنید که دیگران عمل کنند. همان طوری که هر شخص و هر فردی موظّف است که خودش را اصلاح کند، موظّف است که دیگران را هم اصلاح کند.(ر.ک. صحیفۀ امام؛ ج 10، ص 268) 

و نیز می فرمایند: باید کسانی که می خواهند در این عالم تربیت کنند دیگران را، باید قبلاً خودشان تزکیه شده باشند، تربیت شده  باشند.(ر.ک. اخلاق کارگزاران در کلام و پیام امام خمینی، ص 49)

و نیز فرمودند: سزاوار است که آمر به معروف و ناهی از منکر، در امر و نهی و مراتب انکارش مانند پزشک معالج، معالج مهربان و پدر با شفقت باشد که مراعات مصلحت مرتکب را می نماید و انکارش لطف و رحمت برای او خصوصاً، و برای امّت عموماً باشد. قصدش را فقط برای خداوند  متعال و رضایت او قرار دهد و این کارش را از آلودگی های هواهای نفسانی و اظهار بزرگی خالص نماید و نفس خویش را منزّه نداند و برای آن، بزرگی یا برتری بر مرتکب نبیند؛ زیرا چه بسا برای شخصِ مرتکب گناه ـ ولو گناه کبیره ـ صفات خوب نفسانی باشد که مورد رضایت خداوند می باشد و خداوند متعال او را به علّت این صفات، دوست دارد؛ اگر چه کار گناه او مورد بغض خداوند می باشد و چه بسا آمر و ناهی، عکس او باشد؛ اگرچه بر خودش پوشیده است.(ر.ک. تحریر الوسیله، ج 1، ص 462)

عامل مهم دیگر در اجرای صحیح و مطلوب امر به معروف و نهی از منکر، تشخیص و درک موقعیت، انتخاب روش مناسب و چگونگی اجرای امر به معروف و نهی از منکر در تمامی مراحل و مراتب آن است. در امر به معروف و نهی از منکر گاهی برخورد زبانی مؤثر است و گاه برخورد غیر زبانی تأثیر دارد و گاه برخورد اخلاقی و قلبی اثر بخش است.

یکی از نکاتی که امام خمینی(س) در اجرای صحیح و مطلوب امر به معروف و نهی از منکر همواره بر آن تأکید داشتند این بود که در تمامی مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر، به تشخیص و درک موقعیت، انتخاب روش مناسب و چگونگی اجرای وظیفه توجه و توصیه می کردند. ایشان می فرمایند: همانا برای امر به معروف و نهی از منکر مراتبی است که در صورت حصول مطلوب یا احتمال حصول از مرتبۀ پایین تر، جایز نیست که به مرتبۀ بالاتر تعدّی نمود.

مرتبۀ اول این است که کاری انجام دهد که از آن ناراحتی قلبی او از منکر آشکار گردد و این که از او می خواهد که معروف را انجام داده و منکر را ترک نماید که این امر، خود درجاتی دارد؛ مانند برهم نهادن چشم و عبوسی و گرفتن صورت و یا روگرداندن یا پشت کردن به او و کنار کشیدن و ترک رابطه با او و نظایر آن.

مرتبۀ دوم امر و نهی با زبان است که از گفتار نرم شروع و به تدریج در صورت عدم تأثیر، گفتارْ غلیظ تر و شدیدتر می شود. در انجام این مرتبه نباید انکار، با حرام و منکر همراه باشد؛ مانند ناسزا و دروغ و اهانت.

مرتبه سوم انکار با دست است و اگر بداند یا مطمئن شود که مطلوب با دو مرتبۀ سابق حاصل نمی شود واجب است به مرتبۀ سوم عمل کند؛ یعنی اِعمال قدرت نماید که در این جا نیز همانند مرتبۀ قبل باید مراعات مراتب را نموده و طبق قاعدۀ «الأیسر فالأیسر» و «الأَسهل فالأسهل» ابتدا کم ترین و آسان ترین مرحله را و در صورتی که مؤثّر نشد به تدریج مرحلۀ بالاتر را اجرا کند.(ر.ک. تحریر الوسیله، ج 2، ص 311)

به  نظر حضرت امام(س) با محبت و عطوفت بهتر می توان انسان های منحرف را هدایت کرد؛ در این مورد می فرمایند: با اسم خدا حرکت کنید و با اسم خدا هدایت کنید و با اسم خدا ترویج کنید و با اسم خدا انحرافات را مستقیم کنید... با همه محبت کنید؛ با محبت می شود منحرف ها را مستقیم کرد، بهتر از این که با شدت و حدّت گاهی نمی شود و الاّ غالباً می شود. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله نبیّ رحمت است که برای رحمت آمده است. آن جایی هم که آن منحرف های غیر قابل اصلاح را امر به قتل می کرد... این هم رحمت بر جامعه است.

این هایی که اسلام را اصلاً نمی دانند چیست،... خیال می کنند این غربی ها، این هایی که دنبال غرب هستند، که احکام اسلام خشونت دارد. این ها اصلاً نمی دانند که این احکام چه چیز هست، برای چه هست؟ این مثل این است که به یک طبیبی که کارد را برداشته و شکم را پاره می کند و غدّۀ سرطانی را بیرون می آورد بگویند: این خشونت دارد می کند؛ این رحمت است یا خشونت؟! آن طبیبی که می بُرّد دست را، برای این که دست، فاسد می کند انسان را... این طبیب با خشونت دارد رفتار می کند و باید فریاد برآورد که این طبیب خشن است؟! یا این  طبیب، طبیب رحمت است، با رحمت دارد رفتار می کند؛ یک انسان را برای یک عضو  نجات می دهد.( صحیفۀ امام؛ ج 8، ص 331)

عامل دیگر در اجرای مؤثر و مطلوب امر به معروف و نهی از منکر، تشخیص و تبیین صحیح مصادیق و موضوعات معروف و منکر است. زیرا چه بسا ممکن است در مواردی امر به معروف و نهی از منکری صورت گیرد، اما به دلیل عدم کارشناسی لازم، در واقع معروف، منکر و منکر، معروف باشد و به دنبال خود، عواقب ناگواری را در پی داشته باشد؛ چنان که حضرت علی علیه السلام می فرمای: «مَن لَم یعرفْ بقلبه معروفاً ولم یُنکِر منکراً، قُلِبَ فجُعلَ أعلاه أسفله و أسفله أعلاه»؛(ر.ک. نهج البلاغه، حکمت 375) پس کسی که با قلبش ـ و از درون ـ معروفی را نشناسد و منکری را انکار نکند، قلبش واژگون گشته، بالای آن پایین و پایین آن بالا قرار خواهد گرفت.

از دیدگاه امام خمینی(س)یکی از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر آن است که آمر و ناهی نسبت به معروف و منکر و مصادیق آن شناخت کافی داشته باشد تا در امر و نهی، خلاف شرعی صورت نگیرد.( ر.ک: تحریر الوسیله، ج 1، ص 446 ) به نظر می رسد شناخت دقیق معروف و منکر مطلبی بسیار اساسی است و در اجرای صحیح امر به معروف و نهی از منکر، می تواند تأثیر بسزایی داشته باشد. از منظر امام (س) موارد ذیل از معروفها می باشند:

اخلاص در کارها و اتکال به خدا، ایجاد محیط محبت، پیاده کردن محتوای اسلام، تزکیه و تهذیب نفس، خدمت به اسلام و محرومان و مردم، اعتماد به نفس، اشاعۀ معنویت واقامۀ عدالت، تربیت صحیح و دینی فرزندان، انتقاد و انتقاد پذیری، پرهیز از حبّ نفس، حفظ اسلام و تعهّد به آن، رعایت نظم در کارها، حفظ وحدت و پرهیز از اختلافات، توجه به فرهنگ خودی و اسلامی، پاسخ گویی به شبهات(ر.ک. شرح حدیث جنود عقل و جهل، صحیفۀ امام، ولایت فقیه)

منبع: تأملی در روش تربیتی امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی(س)