توضیحات کارشناس:
طواف دور کعبه معظمه که تجلی کریمه 115 سوره بقره: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» و از ارکان مهم حج و عمره است، با کیفیت و شرایط خاصی انجام می‌شود.
واجبات طواف بر دو قسم است.
قسم اول شرایط آن می‌باشد؛ که عبارت است از:
اوّل: نیّت؛ و در آن بر زبان آوردن یا به قلب گذراندن لازم نیست، بلکه همین که بنا دارد طواف را به جا آورد و با این تصمیم دور کعبه بگردد کفایت می‌کند، همانند کارهای دیگری که انسان انجام می‌دهد و معمولا اراده و تصمیم خود را به زبان نمی‌آورد و از قلب خطور نمی‌دهد.
طواف را باید مانند هر عبادت دیگر برای اطاعت خدا به جای آورد و از ریا خودداری نمود و اگر کسی آن را برای نشان دادن به دیگران و به رخ دیگری کشیدن و عمل خود را خوب جلوه دادن به جا آورد باطل است و معصیت حق تعالی را کرده است.
دوّم: طهارت یعنی با غسل و وضو بودن؛ از آغاز تا اتمام طواف؛ بنابراین طواف شخص جنب و حائض و طواف کسی که وضو ندارد صحیح نمی‌باشد، و در این جهت بین اشخاص عالم و جاهل و فراموش‌کار فرقی نیست. و اگر کسی از طهارت با آب معذور باشد باید بدل از وضو یا غسل، تیمم کند و با امید به برطرف شدن عذر، احتیاط واجب صبر کردن تا تنگی وقت است.
سوّم: پاک بودن بدن و لباس؛ و به احتیاط واجب باید از آنچه که در نماز عفو شده است مثل خون کمتر از یک درهم و لباسی که برای نماز خواندن کافی نیست مانند عرقچین و جوراب حتی از چیزهایی مثل انگشتر نیز اجتناب شود.
و اما درخون قروح و جروح اگر آب کشیدن آن مشقت داشته باشد، تطهیر لازم نیست. البته در صورت امید به ممکن شدن تطهیر بدون حرج، احتیاط واجب تأخیر انداختن طواف است به شرطی که وقت طواف تنگ نشود. کما اینکه به احتیاط واجب تا اندازه‌ای که تطهیر و تعویض لباس ممکن است نیز باید خون قروح و جروح را تطهیر و جامه را عوض نمود.
چهارم: مختون بودن که شرط طواف مردان است نه زنان؛ و رعایت آن در اطفال نیز به احتیاط واجب لازم است.
پنجم: پوشاندن عورت؛ پس طواف بدون ستر عورت باطل است و چیزی که عورت را با آن می‌پوشاند باید مباح باشد پس طواف با ساتر غصبی صحیح نیست، بلکه به احتیاط واجب در صورتی که غیر آن از لباسها غصبی باشد نیز طواف صحیح نیست.
ششم: رعایت موالات عرفی بین شوط ها به احتیاط واجب؛ به این معنی که بین دورهای طواف طوری فاصله نیندازد که آن را از صورت یک طواف بودن خارج کند.
قسم دوم از واجبات طواف:
در این قسم اموری ذکر می‌شود که جزء حقیقت طواف به شمار می‌آید هرچند که بعض آنها به تعبیر حضرت امام خمینی ره از قبیل شرط است.
اوّل: شروع نمودن طواف از حجر الأسود؛ و این امر محقق می‌شود به این که عرفا گفته شود طواف از محاذات حجر الأسود شروع شده است حال چه از اول آن شروع کرده باشد یا وسط یا آخر آن
دوّم: طواف و هر دور آن را مقابل حجر الأسود به پایان بردن؛ پس اگر بی وقفه طواف می‌کند واجب است دور هفتم طواف را در همان‌جایی تمام کند که دور اول را از آن‌جا شروع کرده است. یعنی اگر شوط اول طواف را از هر جزء حجر الاسود آغاز کرده شوط هفتم را باید به همان قسمت ختم کند مثلا اگر از اول آن شروع شده به اول آن ختم کند و همینطور است اگر از وسط یا آخر حجر شروع کرده باشد. لیکن در این امر نباید گرفتار وسواس شد. به همین جهت است که امام خمینی ره در احکامی که ذیل این دو واجب آورده‌اند مؤمنین را از دقت عقلی و افتادن در مهلکه وسواس و مراقبت‌های اهل وسوسه بر حذر داشته و فرموده‌اند:
مسألۀ 4- در طواف باید به همان طوری که همۀ مسلمین طواف می‌کنند، از محاذات «حجر الأسود» بدون دقتهای صاحبان وسوسه شروع کنند، و در دورهای دیگر بدون توقف دور بزنند تا هفت دور تمام شود.
مسألۀ 5- گاهی دیده می‌شود که اشخاص نادان در هر دوری که می‌زنند، می‌ایستند و عقب و جلو می‌روند که محاذات را درست کنند، و این موجب اشکال است و گاهی حرام است. (مناسک حج؛ ص: 113)
سوّم: هنگام طواف، خانه کعبه را طرف چپ قرار دادن؛ به اینکه کعبۀ معظمه در حال طواف در سمت چپ طواف کننده قرار گیرد، و واجب نیست که بیت شریف در تمام حالات حقیقتا طرف شانه چپ قرار گیرد پس اگر در حال دور زدن متعارف، وقتی که به حِجر اسماعیل علیه السّلام می‌رسد مختصری انحراف پیدا کند و خانه از سمت چپ قدری خارج شود، طواف صحیح است، اگر چه بیت متمایل به پشت سر او شود.
همچنین طواف را اشکالی نیست اگر این مختصر انحراف هنگام گذشتن از زاویه‌های بیت پیدا شود، که قطعا، چنانچه دور زدن بنحو متعارف و همانند دور زدن سایر مسلمین باشد اشکالی ندارد.
و طواف چه با سرعت باشد یا به کندی، پیاده باشد یا سواره صحیح است لیکن بهتر آن است که پیاده و معتدل باشد. ولی در هر حال باید به اختیار باشد؛ و اگر بواسطۀ ازدحام و فشار جمعیت، اختیار در طواف از دست کسی رفت و بی‌اختیار طواف کرد هرچند که بیت در طرف چپ او باشد، واجب است که آن را جبران کند و با اختیار بجا آورد و اکتفاء به آنچه که انجام داده جایز نیست.
چهارم: داخل طواف قرار دادن حجر اسماعیل علیه السّلام؛ بنابراین کسی که دور بیت طواف می‌کند باید بیرون حجر اسماعیل طواف نماید و اگر از داخل حجر اسماعیل یا روی دیوار آن طواف نماید طوافش باطل و اعاده آن واجب است، و اگر عمدا چنین کند حکم آن مانند حکم کسی است که عمدا طواف را باطل نموده است، و اگر از روی سهو باشد حکم او حکم کسی است که طواف را سهوا باطل نموده است. و اگر این تخلف در بعضی از اشواط باشد احتیاط واجب اعادۀ آن شوط است، و در این صورت ظاهر این است که اعاده طواف لازم نیست، گر چه موافق احتیاط است.
پنجم: در محدوده مطاف طواف نمودن؛ یعنی اینکه طواف میان بیت و مقام ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام انجام شود به این ترتیب که مسافت بین بیت تا مقام که گفته می‌شود: بیست و شش ذراع و نیم است را در نظر داشته و در همه اطراف کعبه رعایت و دورتر از آن طواف نکند. پس در پشت حجر اسماعیل که به اندازه حجر، محل طواف تنگ می‌شود و گفته‌‌اند که: تقریبا شش ذراع و نیم باقی می‌ماند، واجب است که از این حدّ تجاوز نکند.
بنا بر این؛ داخل طواف قرار دادن مقام ابراهیم علی نبینا و آله و علیه السلام جایز نیست پس اگر آن را داخل طواف نمود باطل می‌شود؛ و اگر در قسمتی از طواف، مقام را داخل طواف کرد باید همان دور را با اعاده همان قسمت کامل نماید؛ و احتیاط مستحب آن است که بعد از آن طواف نیز اعاده شود.
همان‌گونه که در استفتائات ذیل از امام ره آمده است، در شرایط فعلی که با کثرت جمعیت روبرو هستیم و در اطراف کعبه گاهی ازدحام شدید به وجود می‌آید، نیز رعایت این واجب حتی الامکان لازم است هرچند که با زمان سنجی و در وقت خلوت رفتن باشد؛ پس در صورتی که به هیچ وجه ممکن نباشد، طواف از پشت مقام با رعایت الاقرب فالاقرب مانعی ندارد.
س 70- برای بعضی از جانبازان، طواف در داخل مطاف مشکل است، آیا می‌توانند در خارج طواف کنند یا نائب بگیرند؟
ج- با فرض عدم امکان طواف در حدّ، و لو در وقت خلوت، طواف در خارج حدّ با مراعات اقرب فالاقرب صحیح است.
78- س- آیا واجب است برای درک خلوتی مَطاف و طواف در محدودۀ بیت و مقام، طواف را تأخیر بیندازد، یا مستحب است، یا رجحان دارد، خصوصاً اگر پس از ایام تشریق مَطاف خلوت نشود؟
ج- در صورت امکانِ طوافِ در حد، و لو در وقت خلوت، باید در حد طواف کند و لو با تأخیر.
س 80- در طواف واجب اگر حاجی از محدودۀ بیست و شش و نیم ذراع بیرون رود، با توجه به کثرت جمعیّت و عدم اختیار، خصوصا در طرف حجر اسماعیل، آیا طواف او صحیح است؟
ج- در فرض سؤال طواف صحیح است
(استفتاءات، امام خمینی؛ ج1، ص: 457 تا 460)
ششم: بیرون بودن طواف‌کننده از بیت و پایۀ دیوار آن؛ پس راه رفتن روی شاذروان جایز نیست و باید آن را جبران کند، کما اینکه اگر کسی روی دیوار حجر اسماعیل راه رود واجب است که جبران کند و آن جزء را اعاده نماید. البته دست گذاشتن روی دیوار بیت در طرف شاذروان اشکالی ندارد و بهتر آن است که آن را ترک نماید.
هفتم و آخرین واجب طواف آن است که باید هفت دور باشد نه کمتر و نه زیادتر.
18/7/1392