مستندات قرآنی وحدت در کلام امام خمینی(س)

تعابیر گوناگونی که حضرت امام خمینی(س) در موضوع «وحدت امّت» به کار برده اند شاید در کمتر موضوعی نظیر آن را بتوان یافت. در ذیل آیاتی را که حضرت امام(س) در بحث وحدت مورد استناد قرار داده و یا به مضمون و محتوای آن اشاره کرده اند، همراه با برخی لطائف تفسیری و نکات علمی آن به طور خلاصه اورده شده است:

1. وحدت نعمت است

حضرت امام(س) در چندین مورد «وحدت» را با واژۀ «نعمت» همراه کرده و مردم را به قدردانی از نعمت وحدت فرا خوانده است از جمله: «این الآن یک نعمتی است که خدا به ما داده که همه مطمئناً، برادروار پیش هم نشسته ایم، حرفهایمان را می زنیم، این را حفظش کنید.[1]»؛ «برادرها باید با حسن نیت و برادری مجتمع باشند و بحمدالله تعالی، هستند. ما باید این نعمت الهی، که خدا این را نعمت حساب کرده - این نعمت، بزرگترین نعمت است - این نعمت الهی را ما باید حفظش کنیم. مادامی که این نعمت الهی را ما حفظ کردیم، در امان هستیم از همۀ شیاطین.[2]»

تعبیر «نعمت» در مورد «اتحاد مسلمانان» یک تعبیر قرآنی است که حضرت امام(س) از آیۀ 103 سورۀ آل عمران برگرفته است. خداوند سبحان می فرماید: «وَ اذکُرُوا نِعمَةَ اللهِ عَلَیکُم إِذ کُنتُم أَعداءً فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکُم فَأَصبَحتُم بِنِعمَتِه إخوانًا» ترجمه : نعمت خداوند را به یاد بیاورید که ابتدا با هم دشمنبودید ولی خداوند دلهای شما را به هم نزدیک کرد و در سایه نعمتِ تألیف قلوب و اتحاد، به اخوت و برادری رسیدید.

2. وحدت معجزه است

امام(س) ایجاد اتحاد و رسیدن همه اقشار ملت به وحدت کلمه را یک امر فرابشری و خارق العاده معرفی کرده و همدل شدن اقشار مختلف را تنها و تنها از راه یک امر الهی و غیبی امکان پذیر می داند، ایشان می فرماید: «این وحدت کلمه را خدا ایجاد کرد. یعنی من نمی توانم تصور کنم که بشر بتواند یک ملت سی و چند میلیونی را در مدت کوتاهی اینطور همزبان بکند، هم قلب بکند که بچه دو ـ سه ساله زبان باز می کند و همین مسایل را می گوید، آن پیرمرد هشتاد ساله هم همین را می گوید. زن و مرد و بچه و صغیر و کبیر همه یک روال حرکت کردند، این جز اراده الهی نمی شود باشد. و من هم از اول این معنا را چون احساس کرده بودم، امیدوار شده بودم به این نهضت.[3]»؛ «این وحدت کلمه ای که در تمام اقشار ایران پیدا شد معجزه بود. کسی نمی تواند این را ایجاد کند؛ این معجزه بود. این امر الهی بود. این وحی الهی بود نه کار بشر.[4]»

این سخن امام(س) که ایجاد وحدت را معجزه دانسته و معتقد است کسی نمی تواند آن را ایجاد کند و یک امر الهی است نه کار بشر، دقیقاً از آیۀ 63 سوره انفال الهام گرفته شده است. خداوند می فرماید: «وَ أَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِم لَو أَنفَقتَ ما فِی الأَرضِ جَمیعًا مآ الفّتَ بَینَ قُلُوبِهِم وَ لکِنَّ اللهَ أَلَّفَ بَینَهُم». ترجمه: خداوند قلوب مؤمنین را به هم نزدیک و یکی کرد، اگر هرچه در زمین است انفاق و هزینه می نمودی تا این وحدت حاصل شود امکان پذیر نبود.

3. وحدت واجب است

امام خمینی(س) وحدت مسلمین را نه یک امر استحسانی و مستحب بلکه یک امر واجب شرعی می داند و از موضع یک فقیه صاحب فتوا، با واژه های «تکلیف»، «واجب» و «باید» وظیفه پیروان اسلام را از لحاظ حکم شرعی روشن نموده است. در این عبارات دقت کنید: «واجب است بر همه مسلمین که با هم باشند،[5] مسلمین به حکم اسلام باید ید واحده باشند،[6] همه باید با هم باشند. این یک تکلیف الهی ـ شرعی است به عهدۀ ما و به عهدۀ همۀ ملت.[7]»

طبق آیه «و لَن یَجعَلَ اللهُ لِلکافِرینَ عَلَی المُؤمِنینَ سَبیلاً»(نساء /140) قبول سلطه کفار و اجانب بر مسلمانان حرام و قطع دست آنان از دخالت در امور کشور واجب است. برای وصول به این واجب شرعی و عقلی راهی جز اتحاد و «ید واحد بودن» وجود ندارد. امام خمینی(س) می فرماید: «مسلمین به حکم اسلام باید ید واحده باشند که بتوانند دست اجانب و مستعمرین را از دخالت در کشور خود قطع کنند.[8]»

آیه دیگر مورد بحث ، آیۀ شریفۀ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا» [9] است.

امام خمینی(س) در این زمینه می فرماید: «اگر مسلمین به حسب امری که خدای تبارک و تعالی فرموده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا» اگر به همین یک امر و نهی عمل می کردند، تمام مشکلاتشان- مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادیشان -رفع می شد؛ و هیچ قدرتی نمی توانست با آن مقابله کند.[10]»

«...قرآن کریم فرموده است: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا»این یک دستور است؛ دستور الزامی است، امر است؛ مشتمل بر یک امر است و یک نهی.[11]»

4. ایمان و اتحاد دو رمز پیروزی

امام خمینی(س) اساس پیشرفت و تعالی جامعه را تنها بر دو پایۀ «وحدت مردم» و «ایمان به خدا» استوار می داند. ایشان برای عنصر وحدت در تحقق اهداف اسلام چنان اهمیتی قایل است که حتی تعهد به اسلام را منهای اتحاد بی اثر و بی نتیجه می داند:

«اساس پیشرفت شما ملت عزیز، تعهد به اسلام و وحدت کلمه است. تعهد به اسلام بدون اینکه با هم اجتماع کنید در مسایل بی فایده است. اجتماع در مسایل بدون تعهد به اسلام، مضر است.[12]»؛ «رمز پیروزی شما اول ایمان ثابت؛ و بعد وحدت کلمه. این دو مطلب را حفظ کنید.[13]»؛ «اگر ما وحدت کلمه مان و اسلامیت، این دو تا اگر محفوظ بماند، ما پیروز هستیم.[14]»؛ «کاری بکنید که این کلمۀ «یداللّه مع الجماعه» از دستتان نرود. اگر جماعت ها همه با هم باشند و ایده اسلامی باشد دست خدا همراهشان است.[15]»؛ «پیروزیمان با وحدت کلمه و اتکای به اسلام بود، الله اکبر ما را پیروز کرد، حالا هم سلاح ما همان الله اکبر است، و وحدت کلمه ما را پیروز کرد. حالا هم سلاح ما همان وحدت کلمه است.[16]»

گفتنی است مبنای اصلی دیدگاه فوق آیه کریمه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا» است. زیرا در این آیه، «وحدت امت» و «محوریت الله» در کنار هم مطرح شده و هر دو با هم مورد فرمان خداوند قرار گرفته است. حضرت امام(س) به این معنی اشارات لطیفی دارند:

«این دو تا کلمه: همه با هم وحدت کلمه و همه با اسلام. این دو تا کلمه رمز پیروزی شما بود، و عمل به آیه کریمۀ «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا»، در این آیه همین رمز است که همه تان با هم به خدا بپیوندید و جدا از هم نباشید؛ اجتماع با هم باشد و توجه به خدا باشد.[17]»

5. وحدت تا حدّ برادری

وحدت جامعه باید تا آنجا پیش رود که به حد برادری برسد. تعبیر برادری یک تعبیر قرآنی است خداوند متعال با آیۀ «انّما المؤمنون اخوة» (حجرات / 10) همۀ مسلمانان و مؤمنان را برادر یکدیگر خوانده است. امام خمینی که در سخنرانیهای مختلف به این آیه استشهاد نموده است. پنج نکته از برداشت های امام را برای خوانندگان گرامی بر می شماریم:

الف. اولین برداشت امام خمینی از آیۀ مذکور این است که مؤمنان جز برادری نباید به چیز دیگری فکر کنند و وظیفۀ آنها تنها برادری است: «اسلام تکیه کرده است بر اخوّت با تعبیرهای مختلف. انّما المؤمنون اخوة از آن استفاده می شود که کأنّه مؤمنین هیچ شأنی ندارند الا برادری، همه چیزشان در برادری خلاصه می شود.[18]»

ب. نظر امام خمینی که از آیۀ «انّما المؤمنون اخوة» استفاده کرده اند این است که عقد اخوت بین همۀ مؤمنین و مسلمین در آسمان بسته شده است. در واقع آیه مذکور صیغۀ عقد اخوتی است که خداوند متعال آن را میان همۀ مسلمانان جهان جاری کرده است و نیاز به اجرای صیغه و عقد اخوت دیگری نیست: «مؤمنین سرتاسر دنیا برادرند به حسب حکم قرآن. و برادرها برابرند و در شادی و غم هم مشترک اند. در اسلام همین برادری است که مبدأ همۀ خیرات است... اسلام، قرآن، عقد اخوت بین ما انداخته است: «المؤمنون اخوة» مؤمنون، همه، نه ترک و نه فارس و نه عرب و نه عجم و نه هیچ جا، همۀ مؤمنین برادرند. این قرآن است.[19]»؛ «اگر همۀ مؤمنین ... در تمام کشورهای اسلامی همین یک دستور خدا را که خدا عقد اخوت بینشان انداخته است، همین یک دستور را عمل بکنند، قابل آسیب دیگر نیست.[20]»

ج. امام خمینی(س) معتقد بود مسایل سیاسی اسلام با مسایل اخلاقی پیوند خورده است. سومین نکته که امام از آیۀ کریمۀ «انّما المؤمنون اخوة» استفاده کرده اند.: «اسلام، احکام اخلاقی اش هم سیاسی است. همین حکمی که در قرآن هست که مؤمنین برادر هستند، این یک حکم اخلاقی است، یک حکم اجتماعی است، یک حکم سیاسی است... این یک حکم اخلاقی است که در آن حکم اجتماعی هم هست و علاوه بر این جهات سیاسی دارد. جهات سیاسی آن همین بود که همه دیدید که ملت ایران وقتی که با هم مجتمع شدند و برادروار با هم در کنار هم بودند و همه توجه به برادری اسلامی خود داشتند، قدرتهای بزرگ نتوانستند در مقابل این برادرها؛ در مقابل اینهایی که مجتمع با هم شدند، نتوانستند در مقابل اینها قیام کنند و تاب مقاومت بیاورند؛ همه راه خودشان را گرفتند و رفتند.[21]»

د. چهارمین نکته ای که امام خمینی با استفاده از آیۀ «انّما المؤمنون اخوة» تذکر داده اند این است که: اخوت و برادری شرط ایمان است، و بدون آن ایمان محقق نمی شود: «مؤمنها برادرند. از این آیه استفاده این معنا می شود که چنانچه دو نفر به اخوت ایمانیشان عمل نکنند، برادر نباشند، مؤمن نیستند. «المؤمنون اخوه» ... همان طوری که یک برادر برای برادر خودش خیر می خواهد، مؤمن این است. اگر یک وقت ما دیدیم که کسی برای برادرهای خودش خیر نخواست، نزاع راه انداخت، هیاهو راه انداخت، این به طرف خودش بکشد، او به طرف خودش بکشد، این از ایمان معلوم می شود که حظ صحیح نبرده است. اینکه باید ایمان در قلب این تأثیر بکند، نکرده است.[22]»

ه. نکتۀ پنجم که از بیانات حضرت امام پیرامون آیۀ «انّما المؤمنون اخوة» به دست می آید تقارنی است که ایشان بین آن آیه و آیۀ 47 سورۀ حجر «اخوانا علی سررٍ متقابلین» برقرار کرده اند. این آیه در وصف بهشتیان است. یعنی متقین در بهشت برادرانه بر تختهائی روبروی یکدیگر می نشینند. امام از مجموع این دو آیه چنین برداشت می کنند: کسانی که در دنیا به اخوّت «انّما المؤمنون اخوة» عمل نکنند چه بسا در بهشت از اخوت «اخواناً ...» محروم بمانند. سخن ایشان چنین است: «انما المؤمنون اخوة. این آیه را همه ملاحظه کنید، همه اعتصام به «حبل الله» بکنید. همه برادر باشید تا در بهشت هم -اخوان بر آن سرری که هستید در مقابل هم- برادر باشید. اگر اینجا برادری نباشد در آنجا هم بهشتی معلوم نیست باشد برای شما.[23]»

6. تنازع، مساوی با شکست حتمی

آیۀ دیگری که در مسألۀ وحدت مورد استناد امام خمینی قرار گرفته آیۀ 46 سورۀ انفال است: «وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ» ترجمه : و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید، و راه اختلاف و تنازع را نپویید، که در اثر تفرقه ترسو و ضعیف شده و قدرت و شکوه شما از میان خواهد رفت. و صبر را پیشه کنید که خداوند با شکیبایان است.

این سخنان امام را بنگرید: «... قرآن مهجور است. احکام قرآن مهجور است به اینکه در مأذنه ها اذان می گویید و نماز می خوانید و اکثر احکام سیاسی اسلام را اعتنا به آن ندارید، از مهجوریت بیرون نمی رود قرآن. البته قرائت قرآن و حاضر بودن قرآن در تمام شؤون زندگی انسان از امور لازم است، لکن کافی نیست. قرآن باید در تمام شؤون زندگی ما حاضر باشد. قرآن وقتی می فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمیعًا وَ لا تَفَرَّقُوا» می فرماید: «وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ»؛ اینطور احکام مترقی سیاسی که اگر به آن عمل بشود سیادت عالم مال شماست. این قرآن را مهجور کردیم همه و اعتنا نکردیم به این مسائل.[24]»

«عزیزان من! اگر اسلام را می خواهید و کشور را، به فرمان خدای متعال گوش فرا دهید و اطاعت کنید که می فرماید: «وَ أَطیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ» اختلاف و نزاع، شما را به شکست می کشد و قدرت را از شما سلب می کند، و رنگ و بوی شما را در جوامع بشری می برد.[25]»

«قرآن کریم اخطار کرده است به اینکه اگر تنازع کنید فشل می شوید. شما آثار فشل را در مسلمین مشاهده می کنید، آثار فشل را در کشورهای عربی مشاهده می کنید. فشل شدن از این بدتر چه که کشورهای پهناور اسلامی با همه قدرتی که از حیث سیاسی، از حیث نظامی، از حیث ذخایر دارند، در مقابل اسرائیل همه فشل هستند؟ شما فشل را چه می دانید؟ جز این است که نتواند یک دولتی یا یک ملتی کاری که باید انجام بدهد، کاری که باید برای حفظ نظام خودش انجام بدهد، نتواند انجام بدهد؟ دشمنی که حمله بر اسلام کرده است و حمله بر بلاد مسلمین کرده است و هر روز توسعه را زیاد می کند و قانع به یک کشور هم برای خودش نیست، مسلمین در مقابل او فشل هستند.[26]»

[1] صحیفه امام، ج 10، ص 155. [2] همان، ج 16، ص 173 [3] همان، ج 6، ص 172. [4] همان ، ج 6، ص 310 [5] همان ، ص 83. [6] همان، ج 2، ص 403. [7] همان، ج 20، ص 226. [8] همان، ج 2، ص 403. [9] آل عمران / 103 [10] همان، ج 9، ص 129. [11] همان، ج 8، ص 422. [12] همان، ج 15، ص 451. [13] همان، ج 6، ص 310. [14] همان، ج 7، ص 316 [15] همان، ج 12، ص 448. [16] همان، ج 13، ص 155. [17] همان، ج 8، ص 505 [18] همان، ج 15، ص 471. [19] همان ، ج 11، ص 367. [20] همان، ص 491. [21] همان ، ج 13، ص 131. [22] همان، ج 11، ص 381. [23] همان ، ج 15، ص 476. [24] صحیفه امام، ج 16، ص 38 [25] صحیفه امام، ج 10، ص 83 (پیام امام در 31 شهریور 1358) [26] همان، ج 16، ص 35.