اندیشۀ اجتماعی امام خمینی در آئینه آمار
احمد رضایی
اشاره:
مقاله ای که از نظر خوانندگان گرامی می گذرد، تحقیقی آماری است راجع به مباحث و موضوعات مطروحه در کلیه آثار امام خمینی، اعم از نوشته ها، سخنرانیها، پیامها و فرمانها. روش کار، تحلیل محتوی می باشد. در قسمتی از مقاله پیش فرضهایی را که می توان در بررسی آثار حضرت امام مدنظر قرار داد مطرح و در انتها نیز به مسایل و موضوعات مختلف اجتماعی (که بیشترین مباحث را در آثار امام به خود اختصاص داده است) اشاره شده است.
از غـم دوست در این میــــکده فریاد کشم
دادرس نیست که در هجر رخش داد کشم
ســالها می گذرد، حــادثه ها می آید
انتظار فــرج از نیمــه خرداد کشـــم
قبل از پرداختن به اصل بحث، ابتدا لازم است مشخص کنیم در این بررسی آثار امام کدامند و کدام بخش آنها مورد بررسی قرار گرفته است؟ آثار صاحب نظران و مخصوصاً مصلحین اجتماعی شامل تمامی نوشته ها، پیامها، سخنرانی ها، حتی آثار عینی و عملی به جای مانده از ایشان می باشد حتی قالبهای بیرونی شامل تشکیلات و سازمانهایی که برای پیاده کردن ایده های
خود بوجود آورده اند را شامل می شود. به این مجموعه می توان سیره عملی آنها را هم اضافه نمود که خود بحث درخوری را طلب می کند آثار حضرت امام در یک تقسیم بندی کلی به شرح ذیل طبقه بندی شده است.
الف: نوشته ها و سخنرانی ها
در یک تقسیم بندی کلی، آثار قلمی و کلامی ایشان به دو دسته فقهی و غیرفقهی تقسیم می شود. در این بررسی طبیعتاً آثار فقهی ایشان که مستقیماً توسط خودشان به رشته تحریر درآمده و یا بوسیله شاگردانشان جمع آوری شده مورد نظر نمی باشد، زیرا بررسی و دریافت نکات اجتماعی از دروس تخصصی و فقهی ایشان، توانائی و تخصص خاصی را طلب می کند. ولی آثار غیرفقهی ایشان که بعداً به طبقه بندی آنان می پردازیم مورد بررسی و موضوع مقاله می باشد.
ب: روش و سیره عملی
بخش مهمی از اندیشه یک متفکر اجتماعی نه در قالب کلمات بلکه بصورت عملی بیان می شود، زیرا عمل اجتماعی یک مصلح معمولا برخاسته از نظر و عقاید اوست. گاهی برخی عقاید و نظرات یک متفکر بعلت محدودیت های اجتماعی به طور عمومی بیان نمی شود بلکه در جمع خاص و تنها با نزدیکان مطرح می گردد دستیابی به این بخش از نظرات متفکر با
مشکلات بیشتری روبرو است، بطوری که این بخش از اندیشه را معمولا نزدیکان و آشنایان آن متفکر در قالب خاطرات بیان می کنند. از طرف دیگر می دانیم که محدودیت های اجتماعی معمولا در زمانی نسبتاً طولانی برطرف می شود، و زمینه ای فراهم می کند تا برخی اسناد طبقه بندی شده سازمانهای دولتی و غیردولتی بعد از مدتی انتشار یابد. بعنوان نمونه از 621 هزار نامه ای که برای امام خمینی ارسال شده به تعدادی از آنها جواب های خصوصی داده اند، که با تجزیه تحلیل خاطرات و جواب های مطرح شده می توان ابعاد مبهم و دیدگاه اجتماعی ایشان را بهتر شناخت. به سیره عملی ایشان – مخصوصا ابعادی که کمتر در معرض دید عام قرار گرفته است – فقط با گذشت زمان و جمع آوری و تجزیه تحلیل این قسمت دسترسی حاصل می گردد.
ج: تشکیلات اجرائی
برخی از متفکرین موفق می شوند اندیشه خود را تحقق بخشیده و لباس عینی بر آنها بپوشانند از مهمترین و عینی ترین ابزار برای دستیابی به نظرات آنها، بررسی سازمانها و تشکیلات اجرائی است که برای تحقق اندیشه خود ایجاد نموده اند البته ایجاد تغییر در سازمانهای قبلی و مخصوصا ارگانهای جدیدی که امام ایجاد نموده اند گواه صادقی برای دستیابی به نظرات ایشان است. برای آگاهی از اندیشه سیاسی و حتی تئوری سیاسی و حکومتی ایشان، مطالعه کتاب حکومت اسلامی بخشی از اندیشه و ایده ایشان را روشن می نماید، بررسی حکومت تشکیل شده و ده سال رهبری حکومت در دوران پرمخاطره دهه اول انقلاب تئوری حکومتی ایشان را بطور عینی و واضح در معرض شناخت و بررسی آیندگان قرار
می دهد. سیاست دفاعی ایشان علاوه بر گفتار و نوشتار، در قالب سپاه و دفاع عمومی (سیج) بهتر قابل شناسائی و تعمق می باشد. جایگاه مسائل فرهنگی و آموزشی را علاوه بر گفتار امام در خصوص شورای انقلاب فرهنگی، انقلاب فرهنگی؛ با توجه به آموزش بزرگسالان (نهضت سوادآموزی) در قالب یک بسیج عمومی و مردمی بیشتر و بهتر می توان شناخت.
در یک جمع بندی دسترسی به اندیشه اجتماعی ایشان و ترکیب این سه زمینه با همدیگر بطریق مذکور میسر است. ما در این نوشته فقط، بخش الف از آثار ایشان یعنی کتب و نوشتارهای غیرفقهی آن را بعنوان موضوع تحلیل برگزیده ایم و طبیعتاً تعمیم نتایج نیز در این محدوده صورت می گیرد.
روش بررسی
یکی از تکنیک های مشاهده روش اسنادی است. در این تکنیک ابتدا صحت و سقم یک متن بررسی می شود پس از اثبات حقیقی بودن آن به بررسی محتوی آن می پردازند. این روش که ابتدا برای تحلیل محتوی مطبوعات و رسانه های گروهی بکار رفته به دو دسته تقسیم می شود.
الف ـ روش کمی: در این روش برای بررسی یک متن تعداد واژه های مربوط به موضوعی
خاص شمارش شده و با مقایسه نتایج بدست آمده متن های گوناگون مورد ارزیابی قرار می گیرد در این روش وجود فرضیه چندان ضرورتی ندارد و بدلیل کمی بودن واژه ها امر مقایسه به سادگی انجام می گیرد ولی این روش در عین سادگی از عمق کمی برخوردار است و در متن هایی که پیام خود را با زبان استعاره و یا غیرمستقیم بخواهد منتقل کند، کارآئی چندانی ندارد و گاهی محقق را دچار خوشباوری و گمراهی می نماید.
ب ـ روش کیفی و تحلیل محتوای: در این تکنیک به جای توجه به ظاهر واژه ها و شمارش آنها با روشی خاص محتوی یک متن مورد بررسی قرار می گیرد که به توضیح آن می پردازیم. منظور از این روش آن است که بتوان براساس آن خصوصیات زبانی یک متن گفته یا نوشته شده را بطور واقع بینانه و عینی و بطور سیستماتیک شناخت و از آنها نیز استنتاج هایی درباره مسائل غیرزبانی یعنی درباره خصوصیات فردی و اجتماعی گوینده و نویسنده نمود. این روش برای اولین بار (به گفته مرتون و شاگردانش) در یونان باستان و سپس در قرن هفتم میلادی در فلسطین برای استخراج تورات بکار برده شده است. این روش در ایران نیز سابقه طولانی دارد و در گذشته رایج بوده است. تجزیه و تحلیل و جزء به جزء کردن و یافتن معانی متون قرآنی و حدیث از زمانهای گذشته در
اسلام و ایران رایج و شناخته شده بوده است.
این روش بطور مختصر در هنگام جنگ جهانی دوم متداول شد و هدف کشورهای درگیر در جنگ با آلمان بررسی نحوه تبلیغات آلمان و میزان تأثیرگذاری آن بر روی جامعه امریکا بود. بعد از جنجالهایی که بر روی محتوی بعضی نشریات در امریکا بروز کرده بود که اینها به نفع آلمان و علیه امریکا مطالبی را منتشر می کنند. نهایتا برای دستیابی به ملاکهایی که بتوان این غائله را خاتمه داد. آقای لاسول در پی ابداع روشی برآمد تا به کمک آن و با ملاکهای عینی این مسئله را ارزیابی کند.
مهمترین شرایط یک تحلیل محتوایی نسبتاً قابل قبول عبارتند از:
1- چارچوب تئوریک: وجود یک چارچوب تئوریک در یک تحلیل محتوایی الزامی و بدون یک دیدگاه نظری تحلیل محتوی مشکل و حتی غیر ممکن است.
2- نمونه گیری: داشتن یک نمونه گیری دقیق از متونی که بنا است مورد تحلیل قرار گیرند امری لازم و حتمی است مخصوصاً وقتی حجم کار وسیع باشد مانند یک مجله یا روزنامه در چندین سال، البته بدلیل اینکه در آثار امام نمونه گیری انجام نگرفته و فقط آثار قابل دسترسی و عمومی و غیرفقهی ایشان مورد بررسی قرار گرفته است از توضیح بیشتر آن خودداری می شود.
3- اعتبار و قابلیت اعتماد: مهمترین اشکالی که به روش فوق وارد است، این است که متفکرین معتقدند، میزان اعتبار و قابلیت اعتماد این روش به توانائی محقق بستگی دارد و کمتر می توان با ملاک های عینی اعتبار و قابلیت اعتماد آن را سنجید. هرچند از طرف مدافعان این روش تلاشهای زیادی شده تا این نقیصه برطرف شود ولی در حال حاضر نیز این نقیصه مشکل عمده این روش به حساب می آید.
در این بررسی با توجه به مزایای روش تحلیل محتوی (کیفی) برگزیده شد. و در اینکه این روش بهترین ابزار و معتبرترین ابزار برای سنجش و اندازه گیری و پی بردن به افکار و اندیشه متفکر است، شکی وجود ندارد، برای گریز از ضعف های آن اقدامات ذیل اتخاذ شده است:
الف: برای طبقه بندی و تهیه فهرستی از مسائل اجتماعی با همکاری صاحب نظران دانشگاه های مختلف فهرستی تهیه شد و به افراد مختلف ارائه شد و پس از جمع آوری نظرات آنها فهرستی دیگر بدست آمد و در حین عمل در صورتی که مسایل اجتماعی جدیدی وجود داشت که در فهرست نیامده بود به آن اضافه و در صورتی که موضوعی فاقد فیش بود، از فهرست حذف و نهایتا فهرستی جامع تهیه شد که در آن از شناخته شده ترین گروههای اجتماعی تا پیچیده ترین لایه های تفکر اجتماعی یعنی
افکار و ایده ها، طبقه بندی و گروهبندی کلی ذیل حاصل شد:
1- نظام اجتماعی شامل مفهوم جامعه، گروههای اجتماعی، موسسات اجتماعی.
2- نظام فرهنگی: شامل فرهنگ، اهمیت فرهنگ، انواع فرهنگ، فرهنگ پذیری و عوامل آن ایده ها، ارزشها، آرمانها.
3- مسائل و آسیب های اجتماعی.
4- رفتار های جمعی و تغییرات اجتماعی.
5- بوم شناختی و مسائل جمعیت.
ب: برای بالا بردن قابلیت اعتماد به جای انتخاب واژه (روش کمی) بعنوان واحد تحلیل، پاراگراف را بعنوان واحد تحلیل در نظر گرفته و در صورتی که مطلب در یک پاراگراف تمام نمی شد تا هر کجا که لازم بود واحد تحلیل قابل گسترش بود.
برای اینکه اساس تحلیل بر توانائی و نظرات یک یا دو محقق متکی نباشد، ابتدا آثار در اختیار گروهی از محققین قرار گرفته و بوسیلۀ آنها کدگذاری می شد، همان متن مجدداً در اختیار گروه دوم قرار گرفته و مجدداً کدگذاری انجام و یا کدهای انتخاب شده تائید می شد، حاصل کار را گروهی بعنوان هیات داوران مورد ارزیابی قرار داده در صورت عدم توافق در ارتباط موضوع با کد مربوطه، با بحث روی موضوع، کد مربوطه مشخص می شد.
اصول کلی در تحلیل محتوی آثار
حضرت امام(ره)
اصل اول: انسجام درونی
علی رغم اینکه یک متفکر اجتماعی با
توجه به تغییرات شرایط بیرونی (اجتماع) و یا مصلحت هایی که ممکن است در بیان بعضی مسائل پیش آید احتمال دارد موضع گیری های متفاوتی نسبت به مسئله داشته باشد. ولی با زدودن قید زمان و مکان از یک اندیشه قطعاً می توان نشان داد که هر متفکر و مخصوصا مصلح اجتماعی بینش خاصی را دنبال می کند و تغییر شرایط زیربناهای فکری او را کمتر دچار تحول می نماید، بعنوان مثال کسی که از نظر فلسفی معتقد به انسان مداری باشد طبیعتاً موضع گیری های سیاسی اجتماعی وی به صورتی این وحدت درونی را نشان می دهد، برای شاهد مثال می توان به داستانهایی که ایشان برای تائید و یا استفاده خاص در بعضی موارد نقل کرده اند اشاره کرد، جالب است اگر داستانی را گوینده ای در فاصله ای کوتاه دوبار تکرار کند، قطعاً مشابه همدیگر نخواهد بود (البته بدون استفاده از نوشته). ولی در این بررسی میان حوادث یا داستانهائی که ایشان در فواصل نسبتاً طولانی نقل کرده اند نه تنها تفاوتی وجود ندارد بلکه در اغلب موارد ساخت جمله و لغات آن هم مشابه است. این موضوع علاوه بر انسجام درونی، صداقت و امانت گوینده را نیز دقیقاً نشان می دهد.
اصل دوم: طبقه بندی آثار ایشان
همانگونه که قبلا اشاره شد، جامعه آماری مورد بررسی، آثار قلمی و سخنرانی های ایشان به استثنای آثار فقهی است که به سه دسته ذیل طبقه بندی می شوند:
1- کتابهای غیرفقهی ایشان که شامل کتب عرفانی، سیاسی و اجتماعی می باشد و
اغلب بصورت تخصصی نوشته شده اند درجه تخصصی بودن بعضی از آنها در حدی است که فقط افرادی که دارای اطلاعاتی در بعد عرفان نظری هستند، قادر به فهم مفاهیم آن هستند و یا کسانی که قدمی در وادی عرفان عملی برداشته اند و برخی از منازل سلوک را طی کرده اند می توانند آن را درک کنند. کتاب کشف الاسرار (به دلیل اینکه جوابیه ای است به شبهات مطرح شده در دهه 1320 از جانب برخی افراد)، ولایت فقیه که تئوری سیاسی حکومت اسلامی می باشد و جهاد اکبر از این قاعده مستثنی است و مابقی این آثار به ترتیب تاریخ نگارش به شرح ذیل می باشند:
1. شرح دعای سحر 1307 هـ.ش) برابر با 1347 (هـ.ق) در سن 27 سالگی
2. مصباح الهدایه 1309 (هـ.ش) برابر با 1349 (هـ.ق)
3. چهل حدیث1318 (هـ.ش) در قم
4. سرالصلوه 1318 (هـ.ش)
5. کشف الاسرار 1321 (هـ.ش) برابر با 1363 (هـ.ق)
6. طلب و اراده 1331 (هـ.ش) در همدان
7. ولایت فقیه 1348 (هـ.ش) برابر با 1389 (هـ.ق) نجف اشرف (عراق)
8. جهاد اکبر 1350 (هـ.ش) برابر با 1392 (هـ.ق) نجف اشرف (عراق)
9. شئون و اختیارات ولایت فقیه 1354 یا 55 (هـ.ش) برابر با 1396 - نجف اشرف (عراق)
10. تفسیر سوره حمد 1358 (هـ.ش) برابر با 1400 (هـ.ق) تهران
11. دیوان اشعار سالهای مختلف
که این آثار جمعاً حدود 3000 صفحه (3003) از آثار قلمی ایشان را در برمی گیرد.
2- دست نوشته های ایشان شامل پیامها، نامه ها، اطلاعیه ها، فرمانها، و عموما آثاری از ایشان که بصورت مکتوب در دسترس عموم قرار گرفته است. متن این دست نوشته ها از صلابت و محکمی خاصی برخوردار است و از نظر نثر، در ادبیات معاصر ایران کم نظیر است و بر ادبیات معاصر ایران از جنبه های گوناگون تاثیرگذار است که برای نمونه به متن ذیل توجه کنید:
«هان ای روحانیین اسلامی! ای علماء ربانی! ای دانشمندان دیندار! ای گویندگان آئین دوست! ای دینداران خداخواه! ای خداخواهان حق پرست! ای حق پرستان شرافتمند! ای شرافتمندان وطنخواه! ای وطنخواهان باناموس! عظمت خدای جهان را بخوانید و یگانه راه اصلاحی را که پیشنهاد فرموده بپذیرید و ترک نفع های شخصی کرده تا به همه سعادت های دو جهان نائل شوید.»
البته نمونه هایی از نظم و نثر ایشان را می توان در دیوان اشعار و پیامهای سالهای
آخر عمر ایشان از جمله پیام برائت، وصیت نامه و ...... مشاهده نمود.
3- سخنرانی های عمومی ایشان که در مجموع 22 جلدی صحیفه نور گردآوری شده است و جمعا حدود 6300 صفحه از آثار ایشان را شامل می شود. از 22 مجلد صحیفه های نور، یک جلد تا سال 1356، سه جلد مربوط به سال 57 و هفت جلد سخنرانی و پیامهای ایشان در سال 1358 می باشد. سالهای 59 و 60 هر کدام دو جلد از صحیفه ها را به خود اختصاص داده اند. سالهای 61 و 62 و 63 هر کدام یک جلد و سخنرانی و پیامهای پنج سال باقیمانده عمر ایشان نیز در چهار جلد صحیفه نور گردآوری شده است. البته جلد 22 صحیفه مجموعه ای از صحبت ها و پیامها و نامه های ایشان است که در هنگام تدوین صحیفه هنوز جمع آوری نشده بود. و مربوط به سالهای متفاوت است.
در این آثار که امام با امت بطور مستقیم به گفتگو می پردازد. با زبانی بسیار ساده، پیچیده ترین مسائل سیاسی را در قالب همه فهم بیان می کند. نوشته های عرفانی ایشان کاملا تخصصی، پیامها و دستنوشته های ایشان کاملا ادیبانه و صحبت های ایشان با مردم کاملا ساده است، بطوری که مسائل غامض سیاسی در قالب کلمات و جملات ساده طوری بیان شده که یک پیرزن روستائی ساده تا یک استاد علوم سیاسی دانشگاه می توانند از آن بهره خود را ببرند. بطوری که محقق در صورت عدم آشنائی قبلی با حضرت امام(ره) ممکن است تصور کند، نویسنده کتابها و پیامها فردی غیر از کسی است که سخنرانی های عمومی را بیان داشته است.
اشعار ایشان عالم دیگری است که بررسی آن به ادیبان و عارفان و حافظ شناسان واگذار می شود. ولی: آب دریا را اگر نتوان کشید می توان به قدر تشنگی از آن چشید
انتظار
از غــم دوست در این مــیکده فریـاد کشم
دادرس نیست که در هجر رخش دادکشم
داد و بیداد که در محــفل ما، رندی نیــست
کــه برش شکوه برم، داد ز بیداد کــشم
شادیــم داد غمــم داد و جفــا داد و وفــا
بــاصــفا منــت آنرا کــه به مـن داد کشــم
عــاشقم، عاشــق روی تو، نـه چیــز دگری
بــار هجـران و وصـالت بـه دل شـاد کشـم
در غمت ای گل وحشی من ای خسرو مـن
جـور مجـنــون ببــرم، تیــشۀ فرهـاد کشــم
مـردم از زنـدگی بی تو، کـه بـا مـن هسـتی
طرفـه سری است که بایـد بر استـاد کشـم
سـالهــا می گـذرد، حــادثـه ها می آیـــد
انتــظار فـــرج از نیـــمه خــرداد کشــم
اصل سوم: تکامل اندیشه در طول زمان
عدم توجه به اصل فوق، بررسی آثار و آراء
صاحب نظران را با مشکل روبرو می سازد. زیرا معمولاً صاحب نظران و مصلحین به علت داشتن یک سری ویژگی های خاص در جامعه شناخته می شوند، روی آوردن جامعه به این گونه افراد در موقعی حاصل می شود که این صاحب نظران مراحلی از تکامل را طی کرده اند. در صورتی که به آثار و گفته های قبلی ایشان مراجعه شود، گاهی محقق با تناقض در آثار این بزرگان روبرو می شود.
توجه این اصل که انسان در مسیر تکاملی خود معمولا منازلی را طی می کند که کنار هم نهادن آثار مربوط به هر دوره با دوره بعدی گاهی این مشکل را فراهم می کند و برای اجتناب از این مشکل توجه به بعد پیشرفت فکری و روحی انسان اصلی اساسی و پذیرفته شده می باشد. البته این اصل در ارتباط با حضرت امام(ره) کمتر مصداق دارد، زیرا این عالم ربانی در تمام دوران حیات خود جهت واحدی را دنبال نموده و آنهم عمل به احکام الهی که از جانب شارع وضع شده، هر چند عنصر تکامل روحی و معنوی در آثار و نوشته های ایشان کاملا مشهود است، نویسنده کتاب شرح دعای سحر (1307) همان کسی است که تفسیر سوره حمد را در نیم قرن بعد بیان می کند که از نظر جهت کلی هیچ تغییری ننموده است. ولی بیان کننده تفسیر عرفانی سوره حمد با نویسنده شرح دعای سحر از نظر مراتب عرفانی نه تنها یکی نیست بلکه قابل مقایسه هم نمی باشد. حتی این تغییرات در مدت کوتاهی هم از دید اهل نظر پوشیده نبوده است برای نمونه به مطلبی که در اولین نامه ایشان مکتوب است اشاره می کنیم:
«خودخواهی و ترک قیام برای خدا ما را به این روزگار سیاه رسانده و همه جهانیان را بر ما چیره کرده و کشورهای اسلامی را زیر نفوذ دیگران درآورده. قیام برای منافع شخصی است که روح وحدت و برادری را در ملت اسلامی خفه کرده. قیام برای نفس است که بیش از دهها میلیون جمعیت شیعه را به طوری از هم متفرق و جدا کرده که طعمه مشتی شهوت پرست پشت میزنشین شدند. قیام برای شخصی است که یک نفر مازندرانی بیسواد را بر یک گروه چندین میلیونی چیره می کند که حرث و نسل آنها را دستخوش شهوات خود کند.»
با مقایسه نمونه بالا با آخرین مکتوبات ایشان در پیام برائت و سالهای آخر عمر ایشان نشان می دهد که در جهت گیری کلی ایشان نه تنها تفاوتی حاصل نشده بلکه عیناً خط فکری همان است هر چند امام سال 68 «با امام سال» 23 تفاوت بسیار دارد.
اصل چهارم: توجه به عنصر زمان و مکان
در بررسی مواضع سیاسی و اجتماعی یک متفکر توجه به عنصر زمان و شرایط اجتماعی و تاریخی نقش مهمی در فهم بهتر آن پدیده اجتماعی دارد.
برای شناخت علل مخالفت مدرس با اعلام جمهوری و حکومت جمهوری از جانب رضاخان، توجه به شرایط سیاسی دهه اول قرن چهاردهم (1303 هـ.ش) ما را در شناخت این موضع گیری تواناتر می نماید. در غیر این صورت ممکن است مدرس را طرفدار حکومت سلطنتی و رضاخان را پیرو دمکراسی ارزیابی کنیم. درک بهتر کتاب کشف الاسرار تنها با مطالعه شرایط سیاسی اجتماعی دهه 1320 و شناخت جریانهای ضد دینی که تحت عنوان پاک دینی (کسروی) و یا اصلاح دینی (شریعت سنگلجی) و یا اسرار هزار ساله حکمی زاده، که کتاب حضرت امام(ره) در جواب شبهات مطرح شده از جانب شخص اخیر به رشته تحریر درآمده است، میسر است در غیر این صورت مشکلات عدیده ای در فهم آن بروز خواهد کرد. نمونه های متعددی در تاریخ پنجاه ساله اخیر ایران می توان ذکر کرد که در صورت عدم توجه به ظرف مکان و زمان، فهم آن حادثه یا موضع گیری تغییر خواهد کرد. برای نمونه قیام 15 خرداد که در مخالفت با نقض حاکمیت ملی ایران از طریق قانون کاپیتولاسیون و حرکتهای ضد دینی رژیم شکل گرفته بود، از طرف ابرقدرت شرق تحت عنوان ارتجاع سیاه و مخالفت با اصلاحات ارضی قلمداد و شناخته شد.
اصل پنجم: جایگاه تکرار در مسائل فرهنگی
برعکس کتب و نوشته های تخصصی که معمولاً سعی می شود مطالب بصورت
تخصصی و یکبار مطرح شود.، و در ارزیابی متون علمی و ادبی عنصر تکرار بعنوان یک نقطه ضعف شناخته می شود. در مسائل فرهنگی و مخصوصاً در انقلابات فرهنگی عنصر تکرار عامل تعیین کننده ای محسوب می شود بطوری که برای ایجاد تغییرات در پدیده های فرهنگی هر چند کوچک و پیش پا افتاده در حد یک رسم غلط اجتماعی، نه تنها تکرار چاره ساز است بلکه تداوم در تکرار می تواند نقش تعیین کننده ای در تغییرات بعدی بعهده داشته باشد. برای نمونه در سال 58 که اولین سال بعد از پیروزی انقلاب است سخنرانی و بیانات امام قریب 3 / 1 تمام سخنرانی ها و پیام های ایشان می باشد، بطوری که از 22 جلد صحیفۀ نور، 7 جلد آن مربوط به این سال است. بررسی مطالب این هفت جلد نشان می دهد که با توجه به شرایط انقلاب و لزوم هدایت جریانهای صحیح و مقابله با جریانهای انحرافی، عنصر تکرار بشدت در این دوره مشاهده می شود.
البته حضرت امام به این امر واقف بودند بطوری که در یکی از صحبت هایشان مربوط به ضرورت وحدت بعنوان محور و ابزار انسجام اجتماعی به فلسفه این تکرار اشاره می کنند:
«با این وضع که زیر پرچم اسلام هستید، آسیب پذیر نخواهید بود. و من اینکه مکرر این مطلب را عرض می کنم برای اهمیت مطلب است که باید هی تلقین کنیم ما به هم، هر کس موعظه می کند همین را بگوید، هر کس سخنرانی می کند همین مطلب را بگوید، خیال نکند این را گفته اند، باید همیشه گفت، باید همیشه به گوش مردم و به گوش ملت و به گوش همه ارگان های دولتی هی خواند به اینکه آقا فراموش نکنید وحدت را، هی نگوئید وحدت و دنبالش نباشید، عملاً با هم وحدت داشته باشید»
به عبارت دیگر تغییرات فرهنگی و اجتماعی بدون عنصر تکرار امکان پذیر نمی باشد.
موضوعات اجتماعی و فراوانی آنها در اندیشۀ اجتماعی حضرت امام(ره)
همانطور که قبلاً اشاره کردیم در فهرست تهیه شده، اندیشۀ اجتماعی حضرت امام(ره) را در قالب «نظام اجتماعی»، «نظام فرهنگی»، «آسیب های اجتماعی»، «رفتارهای جمعی و تغییرات اجتماعی»، و در نهایت «مسائل بوم شناختی و جمعیت»، تقسیم کردیم.
از بررسی صحیفه های نور و کتابهای غیر فقهی ایشان که جمعاً حدود 9300 صفحه مطلب را در برمی گیرد جمعاً حدود
10780 فیش استخراج شده که حدود 1061 فیش اجتماعی از صحیفه ها و 179 فیش از کتب اخلاقی عرفانی ایشان مطالب اجتماعی استخراج شده که توزیع آنها براساس موضوعات مختلف به شرح ذیل می باشد:
1- مفاهیم کلی (مفهوم جامعه، انواع جامعه، جامعه ایده آل، رابطه فرد و جامعه) 119 فیش اجتماعی.
2- گروههای کلی (مستضعفین، مستکبرین، بیگانگان، اجانب، گروههای خودی) 466 فیش اجتماعی.
3- گروههای اعتقادی دینی (شیعه، سنی، حجاج، عرفا، اقلیت های دینی، ......) 163 فیش اجتماعی.
4- گروههای فرهنگی آموزشی (معلمین، دانش آموزان، روحانیون، دانشگاهیان، روشنفکران...) 1305 فیش اجتماعی.
5- گروههای صنفی شغلی (کشاورزان، کارگران، بازاریان، پزشکان، پرستاران...) 227 فیش اجتماعی.
6- خانواده گروههای سنی و جنسی (کودکان، نوجوانان، سالمندان، زنان، مردان، خانواده) 321 فیش اجتماعی.
7- گروههای قومی جغرافیائی (کردها، بلوچ ها، عشایر، مرزنشینان، ایرانیان خارج از کشور) 116 فیش اجتماعی.
8- گروههای سیاسی فکری (لیبرالها، سازشکاران، غرب زده ها، کمونیستها، ملی گراها، سلطنت طلب ها، منافقان، مخالفین نظام، زندانیان سیاسی، فراریان، آزادی خواهان، بهائی ها، صهیونیست ها، اعتصابیون، سیاسیون، منحرفین، توطئه گران، مؤمنین و وهابیون) 570 فیش اجتماعی.
9- گروههای ایثارگر و صدمه دیده از جنگ و حوادث (شهداء، فرزندان و خانواده شهدا، اسرا، جانبازان، جنگ زدگان، زلزله زدگان) 175 فیش اجتماعی.
10- گروههای محروم و مورد حمایت (فقرا، کودکان یتیم، معلولین جسمی و روحی) 15 فیش اجتماعی.
11- واحدهای اجتماعی ملی (ملت ایران، ملت، مردم، تودۀ مردم، ملتهای عراقی، لبنان....) 1136 فیش اجتماعی.
12- واحدهای اجتماعی فراملیتی (ملل مستضعف، امت اسلامی و مسلمانان، اروپائیان، تمدنهای غرب، اعراب) 327 فیش اجتماعی.
13- مؤسسات دینی، فرهنگی، آموزشی و تبلیغاتی (مدارس، مراکز تربیت معلم، دانشگاهها، حوزه های علمیه، نهضت سوادآموزی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، وزارت ارشاد، شورای عالی انقلاب فرهنگی سازمان تبلیغات، سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، مساجد و تکایا، موزه ها، مطبوعات، رادیو و تلویزیون) 613 فیش.
14- بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی (بنیادهای شهید، مستضعفان، پانزده خرداد،
کمیتۀ امداد، بنیاد مهاجرین جنگ، هیأت های هفت نفره، جهاد سازندگی و بنیاد مسکن انقلاب اسلامی). 71 فیش.
15- سایر مؤسسات و وزارتخانه ها (هلال احمر، بهزیستی، تربیت بدنی، شهرداری ها، شوراهای اسلامی، و وزارتخانه های مختلف به استثنای امور خارجه، دادگستری، اقتصاد و کشاورزی، بازار، مؤسسات دولتی بطور مطلق). 59 فیش.
16- مفاهیم مربوط به نظام فرهنگی (اهمیت فرهنگ، انواع فرهنگ، فرهنگ اسلامی، فرهنگ غربی، فرهنگ مادی، فرهنگ استعماری و استعمار فرهنگی، مطلق فرهنگ). 98 فیش.
17- فرهنگ پذیری و عوامل آن (تبلیغات، انتشارات، افکار عمومی، خواست ملی، رسانه های گروهی). 403 فیش.
18- ایده ها، ارزشها، آرمانها (سرمایه داری، کمونیسم، ملی گرائی، غرب گرائی، دموکراسی، آزادی، حقوق بشر، تبعیض نژادی، استقلال، وابستگی، تجزیه طلبی، عدالت، برابری، برادری، عدالت اجتماعی، وحدت، جهاد، اعتماد به نفس، خودباختگی، ارتجاع، تعهد، تخصص، امر به معروف و نهی از منکر، گزینش صرفه جوئی، ایثار و شهادت، آگاهی و بیداری، ترقی و تجدد، پیروزی، تعاون و همکاری، احساس مسئولیت، نظم و انضباط، خوداتکائی و خودکفائی). 2489 فیش.
19- هنجارها، آداب و رسوم، سنت ها (نماز جمعه و جماعت، اعیاد مذهبی و ملی، ایام الله و روزهای خاص مراسم عزاداری، مراسم حج، حجاب). 238 فیش.
20- آسیب های اجتماعی (فقر، بیسوادی، بیکاری، فساد اخلاقی و فحشاء، اعتیاد و قاچاق، دزدی، شرارت، بوروکراسی، تفرقه، مشکل مسکن، گرانفروشی، سستی و غفلت، هرج و مرج، مردم آزاری، ارتشاء، خیانت، بی تفاوتی). 458 فیش.
21- رفتارهای جمعی و عمل اجتماعی (تظاهرات، اعتصابات، شایعه پراکنی، قیام عمومی هجرت، اوقات فراغت). 200 فیش.
22- تغییرات اجتماعی (علت و کارگزاران و شرایط و مراحل و روش و اهداف تغییرات اجتماعی، عوامل تغییرپذیر).173فیش.
23- بوم شناختی و جمعیت (حوادث طبیعی مثل سیل، زلزله، بهداشت، مهاجرت). 38 فیش.
با مراجعه به موضوعات 23 گانه فوق، در نظام اجتماعی توجه حضرت امام(ره) بیشتر به گروههای فرهنگی آموزشی مخصوصاً روحانیون و دانشجویان معطوف شده است و موضوع دوم در نظام اجتماعی که بیشترین فیشها را به خود اختصاص داده واحدهای اجتماعی ملی نظیر ملت و ملت ایران و مردم می باشد، اما در نظام فرهنگی بیشترین موضوعی که در کلمات حضرت امام مطرح
شده، ایده ها، ارزشها و آرمانها می باشد (2489 فیش) با توجه به اینکه حضرت امام(ره) بعنوان یک فقیه اسلام شناس جهت نهائی حرکت خود را رضایت خداوند در عمل به اسلام قرار داده است با وجودی که ما اسلام را بعنوان یک دین در قالب پدیده های اجتماعی قرار نمی دهیم باز هم مسئله ایده و ارزشها اعم از منفی و مثبت بیشترین تکرار را به خود اختصاص داده است. و بحث تغییرات که به زبان دیگر مکانیسم های انقلاب و ابعاد گوناگون آن مطرح است، بیشترین فراوانی را در این گروه به خود اختصاص داده است.
با توجه به اصل پنجم از پیش فرض های موجود برای بررسی اندیشه اجتماعی امام(ره) که همان عنصر تکرار می باشد و با نظر به اینکه بیش از نیمی از فیش های اندیشۀ اجتماعی ایشان (6103 فیش) به چهار موضوع فوق اختصاص یافته است، بنظر می رسد دو گروه متفکر در جامعه یعنی روحانیون و دانشگاهیان نقش ویژه ای در تغییرات اجتماعی و انقلابات بعهده دارند. هر چند کثرت توجه به ملت و مفاهیم مشابهه آن نشان می دهد، انقلاب بدست توده های مردم انجام می گیرد و مکانیزم آگاهی بخشی و انتقال ارزشها و ایده ها به مردم قاعدتاً توسط این قشر آگاه و تحصیلکرده قدیم و جدید انجام می گیرد. این قسمت از اندیشه اجتماعی امام(ره) و مقایسه آن با تئوری های موجود دربارۀ چگونگی بوجود آمدن انقلاب ها وقتی دیگر و بحث تخصصی دیگری را طلب می کند.
مهمترین موضوعات اجتماعی از دیدگاه حضرت امام(ره)
در صورتی که کثرت حضور یک موضوع را بنای برای مهمتر بودن آن در مسائل فرهنگی و اجتماعی تلقی کنیم (همانگونه که در فیش فرض پنجم به آن اشاره شد) مهمترین موضوعات اجتماعی مطرح شده در اندیشه امام(ره) به شرح ذیل است:
1- ملت و ملت ایران 906 فیش
2- روحانیون و علما 657 فیش
3- وحدت 631 فیش
4- علت تغییرات اجتماعی (انقلاب) 362 فیش
5- کارگزاران تغییرات اجتماعی 315 فیش
6- دانشجویان و دانشگاهیان 302 فیش
7- مسلمانان و امت اسلام 259 فیش
8- تبلیغات 231 فیش
9- تفرقه 227 فیش
10- محرومین و مستضعفین 227 فیش
11- آزادی 203 فیش
جمع کل 4320 فیش
در عین حال که 11 موضوع فوق حدود 3 / 1 فیش های اجتماعی را به خود اختصاص می دهد. سه موضوع اول یعنی
مردم، روحانیون و وحدت نشان می دهد برای دستیابی به موضوع چهارم یعنی انقلاب نیاز به چه ابزار و لوازمی است که بحث مفصلی در تئوری های انقلاب به خود اختصاص می دهد از آنجا که سه محور اساسی در انقلاب، اصلاً انقلاب متکی به مردم و بدست مردم انجام می گیرد (کارگزاران تغییرات اجتماعی روحانیون، علما) بعنوان انتقال دهندۀ اندیشۀ انقلابی دینی به مردم محسوب می شوند و نقش واسطه و کاتالیزور را بازی می کنند. و لوازم دسترسی به انقلاب در سایه وحدت در ابعاد گوناگون آن می باشد، نظر به اهمیت موضوع و پیچیدگی آن بررسی آن مقوله ای دیگر و تبیین خاص را طلب می کند. برای ارزیابی تحلیل محتوی کیفی به جای نوع کمی آن، با استفاده از ماشین های شمارشگر، تعداد واژه های ملت، ملت ایران، روحانیون، روحانیت، علما، وحدت و ... که در سخنرانی ها، پیام ها، فرمانها، ...... بکار رفته بود، دقیقاً شمارش شد که نتایج ذیل حاصل شد:
1- ملت (ملت ایران، مردم ایران، ملت) 15389 بار
2- روحانیت (روحانیت، روحانیون، علما) 6365 بار
3- وحدت (بطور عام) 2901 بار
در عین حال که نشان می دهد از نظر فراوانی مشابه تحلیل محتوی کیفی نمی باشد ولی از نظر مرتبه و مقایسه آن با موضوعات دیگر قابل مقایسه است، بطوری که از نظر تعداد فیش هم سه موضوع، ملت و روحانیون و علما و وحدت به ترتیب از نظر فراوانی مهمترین موضوعات مطرح شده در اندیشۀ اجتماعی حضرت امام(ره) می باشد.
از طرف دیگر تفاوت روش تحلیل محتوی کمی و کیفی را با اختلاف در فراوانی ها به خوبی نشان می دهد نظر به اینکه مقاله حاضر فقط درصدد معرفی آماری موضوعات اجتماعی منعکس شده در آثار حضرت امام(ره) بوده است در انتها به چند موضوع دیگر که تعداد فیشهای موجود از آنها بالاتر از 100 می باشد اشاره می کنیم:
1- استقلال 197 فیش
2- مردم 182 فیش
3- دانشگاهها 159 فیش
4- جوانان و نوجوانان 154 فیش
5- زنان 146 فیش
6- شرایط تغییرات اجتماعی 146 فیش
7- جهاد و مبارزه 142 فیش
8- روشنفکران 138 فیش
9- روش تغییرات اجتماعی 136 فیش
10 حوزه های علمیه 135 فیش
11- اهداف تغییرات اجتماعی 134 فیش
12- وابستگی 116 فیش
13- پیروزی 114 فیش
14- مخالفین نظام جمهوری اسلامی 106 فیش
15- خواست ملی 102 فیش
جمع کل 1207
در مجموع 26 موضوع مذکور بیش از نیمی از فیش های اجتماعی اندیشه حضرت امام(ره) را به خود اختصاص داده است، توزیع آنها بر اساس جلدهای مختلف صحیفه نور و کتابها و چگونگی توزیع آنها در زبانهای مختلف موضوع دیگری است که محققین آینده به آن خواهند پرداخت.
والسلام ـ بهار 73
منابع و مآخذ:
1- امام خمینی ــ صحیفه های نور جلد 22 – 1 انتشارات ارشاد.
2- رفیع پور ــ فرامرز ــ روش تحلیل محتوی ــ پژوهشنامه علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی.
3- موریس دوروژه ــ روشهای تحقیق در علوم اجتماعی ــ روش تحلیل محتوی.
پاورقی