‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پرستش خداوند و کرامت انسان‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏جناب آقای ‏‏سید فضل الله حسینی‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏مقدمه‏

‏‏پرستش و کرامت دو واژۀ کلیدی و دو مقوله اساسی در معارف اسلام به شمار‏‎ ‎‏می روند. پرستش چیست؟ کرامت به چه معناست؟ آیا میان این دو رابطه وجود دارد؟‏‎ ‎‏چه نوع رابطه ای؟‏

‏‏آن چه نگارنده سعی کرده است در این مقاله ارائه دهد علاوه بر پاسخ به سؤال های‏‎ ‎‏فوق، پاسخ به این پرسش است که: انسان با رویکرد پرستش، به چه نوع توانمندی هایی‏‎ ‎‏می رسد که اسباب عزت، کرامت و بزرگواری را در وی رقم می زند. به نظر می رسد‏‎ ‎‏تبیین این توانمندی ها به دلیل کاربردی بودن آن، روش مناسبی است. برای توضیح این‏‎ ‎‏رابطه کوشش دیگری که صورت گرفته این است که با جست وجو در آثار امام خمینی‏‎ ‎‏سعی شده است مطالب یاد شده با نظریات و دیدگاه های ایشان تطبیق داده شود، زیرا‏‎ ‎‏به جرأت می توان گفت این مرد در عصر ما بهترین الگوی نظری و عملی عزت مندی و‏‎ ‎‏اقتدار است که در راه حفظ و حراست از کرامت مسلمانان، خود و یارانش را به امواج‏‎ ‎‏خطرها و بلاها افکند.‏

‏‏رابطۀ میان پرستش و کرامت‏

‏‏واژۀ پرستش در زبان فارسی به عنوان ترجمه واژۀ عبادت به کار می رود.‏‎[1]‎‏ عبادت به‏‎ ‎‏معنای نهایت فرمانبرداری، خضوع و انعطاف پذیری انسان در برابر خداست. در زبان‏‎ ‎
‏‎

‎‏عربی برای «جاده راهوار و آماده» از جمله «‏‏طَریقٌ مُعَبَّد‏‏» استفاده می کردند. یا درباره‏‎ ‎‏«فلان شتر رام و آماده برای سواری» می گفتند: «‏‏بَعیرٌ مُعبَّد‏‏»‏‎[2]‎‏. پس انسان عبد و معبَّد‏‎ ‎‏یعنی کسی که در برابر خدا رام و تسلیم و مطیع است و هیچ عصیان، تعدی و مقاومتی‏‎ ‎‏ندارد.‏‎[3]‎‏ به عبارت دیگر یک عابد و پرستش گر همۀ وجود خود را در اختیار دستورها و‏‎ ‎‏ فرمان های الهی می گذارد.‏

‏‏تعدادی از آیات قرآن کریم به راز آفرینش و هدف از خلقت و در نهایت هدف از‏‎ ‎‏برنامه های تربیتی پرداخته است. اگر چه هدف هایی که در قرآن آمده است به نظر‏‎ ‎‏گوناگون و متنوع می آید، اما ـ همان طور که توضیح خواهیم داد ـ به یک هدف باز‏‎ ‎‏می گردد، برخی از هدف های اعلام شده قرآن از این قرار است:‏

‏‏1 ـ هدایت یافتن:‏

‏‏رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَی کُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی‏‏؛ پروردگار ما کسی است که به هر‏‎ ‎‏موجودی خلقت در خور بخشید و سپس او را هدایت کرد‏‎[4]‎‏. ‏‏وَإِذْ آتَیْنَا مُوسَی‏‎ ‎‏الْکِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ‏‏؛ به موسی کتاب و قرآن دادیم، تا شاید هدایت‏‎ ‎‏شوید.‏‎[5]‎‏ ‏

‏‏2 ـ شکرگزاری:‏

‏‏ ‏‏وَاللهُ أَخْرَجَکُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَکُمْ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ‏‎ ‎‏وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏‏؛ ‏‏خداوند شما را از رحم مادرانتان بیرون آورد، در‏‎ ‎‏ حالی که هیچ نمی دانستید و برای شما چشم و گوش و قلب قرار داد‏‎ ‎‏تا شاید شکرگزاری کنید‏‏.‏‎[6]‎

‏‏3 ـ رشد:‏

‏‏فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُون‏‏َ‏‏؛ پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من‏‎ ‎‏ ایمان بیاورند، تا راه یابند [و به سعادت رسند].‏‎[7]‎

‏‏4 ـ حیات طیّب:‏

‏‏مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً‏‏؛ هرکس کار‏‎ ‎‏شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که مؤمن است، او را به‏‎ ‎‏حیاتی پاک زنده می داریم.‏‎[8]‎

‏
‏‎

‎‏5 ـ پرستش: از آنجایی که همه هدف های اعلام شده بالا از آثار یا مصادیق بندگی و‏‎ ‎‏عبودیت است، قرآن کریم به صراحت هدف از آفرینش را عبودیت معرفی می کند:‏

‏‏ ‏‏وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ‏‏؛ جن‏‏ و انس را تنها برای این آفریدم‏‎ ‎‏ که عبادتم کنند.‏‎[9]‎

‏‏این آیه روشن ترین و گویاترین آیه ای است که هدف از آفرینش انسان را بیان‏‎ ‎‏می کند. اما روشن است که هر کس به مقدار شناخت و معرفتی که به خدا دارد او را‏‎ ‎‏اطاعت و بندگی می کند و کمترین مقدار بندگی نیز نیاز به کمترین و حداقلی از‏‎ ‎‏شناخت و معرفت دارد، و اساساً درجات و ارزش بندگی نیز به مقدار شناخت بنده‏‎ ‎‏بستگی دارد؛ از این رو امام حسین (ع) هدف از آفرینش را معرفت و شناخت دانسته و‏‎ ‎‏می فرماید با شناخت است که انسان به بندگی می رسد:‏

‏‏أیُّها النّاسُ إنَّ اللهَ ما خَلَقَ العِبادَ إلّا لِیَعرِفُوهُ فَإذا عَرَفُوُهُ عَبَدوُهُ وَ إذا عَبَدوُهُ إستَغنَوا‏‎ ‎‏بِعِبادَتِهِ عَن عِبادَة مَن سِواهُ‏‏؛ ای مردم خداوند بندگان را تنها برای این آفرید که او را‏‎ ‎‏بشناسند، پس اگر او را شناختند، عبادتش خواهند کرد و با عبادت کردنش، از‏‎ ‎‏عبادت دیگران بی نیاز می شوند.‏‎[10]‎

‏‏انسان با هر درجه ای از بندگی خدا، بندی از بندگی غیر خدا را می گسلد؛ هر قدر بر‏‎ ‎‏معرفتش افزوده شود و عظمت و بزرگی خدا را بهتر بشناسد، غیر خدا در چشمش‏‎ ‎‏کوچک تر شده و نقش آنها را در تغییر سرنوشت خویش کمتر می بیند. هرچه بنده تر‏‎ ‎‏آزادتر، تا جایی که از هر آنچه غیر خداست احساس بی نیازی می کند:‏‏ وإذا عَبَدُوهُ‏‎ ‎‏إستَغنَوا بِعِبادَتِهِ عَن عِبادَة مَن سِواهُ‏‏.‏‎[11]‎

‏‏در چنین وضعیتی استعدادهای وجود او یکی پس از دیگری خود را نشان می دهد،‏‎ ‎‏زیرا پایبندی ها و تعارفات و اسارت های انسان در میان خرافات و عادت ها و نیز‏‎ ‎‏احساس ضعف شخصیت در برابر صاحبان قدرت و ثروت و هنر و علم است که‏‎ ‎‏موجب اختفای استعدادها می شود. و اگر انسان تنها یک خدا بشناسد و تنها از یک خدا‏‎ ‎‏دستور بگیرد، آن هم خدایی که در فرمانش نه جهل راه دارد و نه برخاسته از ضعف و‏‎ ‎
‏‎

‎‏محدودیت است، خلاصه «ز هرچه رنگ تعلق پذیرد آزاد است»، بندگی چنین خدایی‏‎ ‎‏است که انسان را همرنگ او می کند و «ز هرچه رنگ تعلق پذیرد» آزاد می شود.‏

‏‏اما به نظر می رسد برای ترجمه واژه کرامت نمی توان از واژه واحدی در زبان فارسی‏‎ ‎‏استفاده کرد.‏‎[12]‎‏ با این حال، در فرهنگ نامه ها این واژه به معانی زیر ترجمه شده است:‏‎ ‎‏بزرگی، بزرگواری، جوانمردی، ارزشمندی، شرافت و عزّت.‏‎[13]‎‏ ‏

‏‏«کریم» یکی از نام های خداوند متعال است: ‏‏ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ‏‏؛‏‎[14]‎‏ یکی از‏‎ ‎‏مشهورترین نام های قرآن نیز همین نام مقدس است: ‏‏إنَّه لَقُرآنٌ کَریم‏‏. خداوند‏‎ ‎‏انسان را نیز به همین مقام ستوده است: ‏‏وَلَقَد کرَّمنَا بَنی آدَم‏‏.‏

‏‏با توجّه به معنای پرستش و کرامت و فلسفه زندگی ـ که پرستش است ـ می توان به‏‎ ‎‏این نتیجه رسید که خداوند متعال پرستش را به عنوان رمز حراست و حفاظت از‏‎ ‎‏کرامت انسان در اختیار بشر نهاده است، تا انسان در اثر ارتباط پرستش گرانه با معبود‏‎ ‎‏خویش نگذارد گرد اهانت بر دامن کرامتش بنشیند. بلکه از این بالاتر، با استمرار در‏‎ ‎‏عبودیت و پرستش به عزّت ربوبیت برسد؛ از امام صادق (ع) نقل شده که:‏

‏‏«‏‏العُبودیّةُ جَوهَرَةُ کُنهُهَا الربُّوبیَّةُ؛ فَما فُقِدَ مِنَ العُبودِیَّة وُجِدَ فِی الرُّبوبِیَّةِ، وَما خَفِیَ مِنَ‏‎ ‎‏الربُّوبیَّةِ اُصیبَ فی العُبودِیَّة‏‏».‏

‏‏امام خمینی (ره) در ترجمه و توضیح این حدیث شریف می نویسد:‏

‏‏کسی که با قدم عبودیّت سیر کند و داغ ذلّت بندگی را در ناصیۀ خود گذارد،‏‎ ‎‏وصول به عزّ ربوبیّت پیدا کند. طریق وصول به حقایق ربوبیّت سیر در مدارج‏‎ ‎‏عبودیّت است. و آنچه در عبودیّت از انیّت و انانیّت مفقود شود در ظلّ حمایت‏‎ ‎‏ربوبیّت آن را می یابد، تا به مقامی رسد که حق تعالی سمع و بصر و دست و پای‏‎ ‎‏او شود؛ چنانچه در حدیث صحیح مشهور بین فریقین وارد است.‏

‏‏چون از تصرّفات خود گذشت و مملکت وجود خود را یکسره تسلیم حق کرد و‏‎ ‎‏خانه را به صاحب خانه واگذار نمود و فانی در عزّ ربوبیّت شد، صاحب خانه خود‏‎ ‎‏متصرّف در امور گردد؛ پس تصرّفات او تصرّف الهی گردد، چشم او الهی شود و با‏‎ ‎‏چشم حق بنگرد، و گوش او گوش الهی شود و به گوش حق بشنود. و هر چه‏‎ ‎
‏‎

‎‏ربوبیت نفس کامل باشد و عزّ آن منظور خواطر شود، از عزّ ربوبیت به همان اندازه‏‎ ‎‏کسر شود و ناقص گردد، چه که این دو مقابل یکدیگرند: ‏‏الدُّنیا وَالآخرِة ضَرَّتان.‏‎[15]‎

‏‏رابطه میان پرستش و کرامت را به گونه ای دیگر نیز می توان تصویر کرد و آن این‏‎ ‎‏که:‏

‏‏قرآن کریم عبادت و پرستش را هدف آفرینش انسان دانسته‏‎[16]‎‏ و مدال «‏‏وَلَقَد‏‎ ‎‏کَرَّمنَا‏‏»‏‎[17]‎‏ را نیز بر گردن او آویخته است. درحقیقت پرستش راه و رسم کریمانه زیستن‏‎ ‎‏است. زیرا در پرستش، انسان در اثر رابطه با خدا، روش زیستن با خدا را یاد می گیرد. و‏‎ ‎‏روشن است که در اثر کثرت همنشینی با محبوب، محبّ رنگ محبوب به خود می گیرد.‏‎ ‎‏به قول قرآن کریم:‏

‏‏صِبغَةَ اللهِ وَمَن أَحسَنُ مِنَ اللهِ صِبغَةً‏‏؛ راه خدا! و چه چیز بهتر است از راه‏‎ ‎‏خدا.‏‎[18]‎‏ سعدی چه زیبا این تأثیر و تأثر را با زبان شعر بیان کرده است: ‏

‏‏بنابراین پرستش و کرامت دو سر یک رشته اند؛ یعنی با به دست گرفتن سررشته‏‎ ‎‏پرستش، انسان به کرامت و بزرگی می رسد. به عبارت دیگر، انسان با پذیرش ذلّت‏‎ ‎‏عبودی به عزّت ربوبی می رسد.‏

‏‏پرستش و حراست از روح الهی‏

‏‏ریشه کرامت انسان، که همه کرامت ها به آن باز می گردد، اصل و نسب انسان است.‏‎ ‎‏اسلام برخلاف مکتب های مادی گرای امروز ـ که هیچ پیشینه ای قدسی برای انسان‏‎ ‎‏نشناخته و انسان را معلول تصادف یا زاده میمون می انگارند، و وجه تمایز انسان را نیز‏‎ ‎‏با دیگر حیوانات تنها هوش سرشار او می دانند ـ روح الهی و روان مقدس انسان را سرّ‏‎ ‎
‏‎

‎‏برتری او دانسته است؛ روح الهی و قدسی که همه زیبایی ها و کمالات را در خود نهفته‏‎ ‎‏دارد و انسان می تواند با پرستش و ارتباط مستمر و خالصانه با خداوند، این روح الهی‏‎ ‎‏را به ظهور رسانده و در این دنیای پر از آفت و خطر، از آن حراست و نگاهبانی کند.‏

‏‏خاطرات انسان مهم ترین نقش را در چگونگی شخصیت و احساس کرامت یا عدم‏‎ ‎‏کرامت انسان بازی می کند. و یادآوری اصل و نسب، بزرگ ترین خاطره انسان است.‏‎ ‎‏انسانی که همواره گذشته خود را به یاد می آورد و به خود تلقین می کند که حامل‏‎ ‎‏روح الهی است و اولین معلم او خداست که به وی همه اسما و حقایق حیات را یاد‏‎ ‎‏داده و آن گاه او را به مقام جانشینی خود در زمین و به امانتداری خود رسانده است،‏‎ ‎‏چنان احساس عزت، کرامت و شخصیتی به وی دست می دهد که به هیچ وجه قابل‏‎ ‎‏مقایسه با انسانی نیست که خود را زاده طبیعت بی شعور می داند، که به طور تصادف و‏‎ ‎‏اتفاق وارد صحنه هستی شده، وجودش ماده ای بی درک و عاطفه می باشد. این انسان نه‏‎ ‎‏گذشته و خاطره ای خوشایند دارد و نه آینده ای روشن و امید بخش. از دنیایی تاریک‏‎ ‎‏آمده است و به دنیایی مبهم و تاریک باز می گردد.‏

‏‏در اسلام هدف از آفرینش انسان پرستش یاد شده است، تا انسان در اثر ارتباط با‏‎ ‎‏اصل، مبدأ و خدای خویش روح الهی و صفات ربانی را در خود تقویت و حراست‏‎ ‎‏کند و نگذارد روزمرّ گی های زندگی، او را از اصل خود جدا یا غافل کند. امام خمینی‏‎ ‎‏درباره نقش عبادت و پرستش در تربیت انسان و اینکه اساس روش تربیتی پیامبران که‏‎ ‎‏عبادت و بندگی خداست تا انسان ها را از ظلمت طبیعت و حیوانیت خارج کند‏‎ ‎‏می گوید:‏

‏‏این عباداتی که انبیا آورده اند و شما را به آن دعوت کردند؛ مثل نماز، مثل روزه،‏‎ ‎‏مثل حج، ... اینها یک اموری هستند که، نسخه هایی هستند از طبیب های واقعی که‏‎ ‎‏آمدند شما را برسانند به یک مرتبه های کمالی... .‏‎[20]‎

‏‏آنچه مقصد ذاتی و غایت بعثت و دعوت انبیا ـ علیهم السلام ـ و مجاهدت و‏‎ ‎‏مکاشفت کمّل و اولیا ـ علیهم السلام ـ است، آن است که انسان طبیعی لحمی‏‎ ‎‏حیوانی بشری، انسان لاهوتی الهی ربانی روحانی شود، و افق کثرت به افق وحدت‏‎ ‎
‏‎

‎‏متصل شود، و آخر و اول پیوند به هم شود، و این کمال حقیقت معرفت است که‏‎ ‎‏در حدیث شریف قدسی اشاره به آن فرماید: ‏‏«کُنتُ کَنزًا مخفیاً فَاَحببتُ أن اُعرَفَ‏‎ ‎‏فَخَلَقتُ الخَلقَ لِکَی أعرَفَ‏‏».‏‎[21]‎‏ ‏

‏‏در حدیث شریف فرماید: «‏‏اَولُ الدیِنِ مَعرِفَتُه‏‏».‏‎[22]‎‏ و تمام اعمال قلبیه و قالبیه و‏‎ ‎‏اعمال روحیه و جسدیه برای حصول این مقصد مقدس است، و به غایت، بسط‏‎ ‎‏معارف الهیه است. و چون این مقصد ذاتی استقلالی حاصل نشود مگر به دو امر:‏‎ ‎‏یکی اقبال به سوی خدای تعالی، و دیگر ادبار از غیر حق تعالی و اعراض از ما‏‎ ‎‏سوی، از این جهت کلیه دعوت های الهیه یا دعوت بر اقبال به سوی حق تعالی‏‎ ‎‏است، یا دعوت [به] إعراض از غیر اوست.‏‎[23]‎

‏‏معلم اول خدای تبارک و تعالی است که اخراج می کند مردم را از ظلمات به وسیله‏‎ ‎‏انبیا و به وسیله وحی مردم را دعوت می کند به نورانیت؛ دعوت می کند به کمال؛‏‎ ‎‏دعوت می کند به عشق؛ دعوت می کند به محبت.‏‎[24]‎

‏‏پرستش و خلافت الهی انسان‏

‏‏انسان در نگاه اسلام موجودی است ارزشمند و منحصر به فرد؛ موجودی که‏‎ ‎‏فرشتگان در برابرش سجده کردند، آسمان ها و زمین در تسخیر اوست، توانسته است‏‎ ‎‏بار امانت الهی را بردوش کشد؛ باری که آسمان ها و زمین و کوه ها از عهده حملش‏‎ ‎‏برنیامدند، و در یک جمله موجودی است که از طرف پروردگار جهان به عنوان نماینده‏‎ ‎‏و جانشین او در زمین انتخاب شده است.‏

‏‏هنگامی که خداوند متعال انسان را مظهر همه اسما و صفات خود قرار داد و او را‏‎ ‎‏جانشین خود ساخت معنایش آن است که برترین کرامت ها و عزیزترین عزت ها را به‏‎ ‎‏انسان اختصاص داده است که خود فرمود:‏

‏‏وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنْ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی‏‎ ‎‏کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً‏‏؛ ما ف‏‏ر‏‏زندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و‏‎ ‎‏دریا حمل کردیم، و از انواع نعمت های پاکیزه به آنان روزی دادیم، و آنها را بر‏‎ ‎‏بسیاری از موجوداتی که آفریدیم برتری بخشیدیم.‏‎[25]‎

‏
‏‎

‎‏از برخی آیات قرآن کریم همچون آیه یاد شده، این نکته فهمیده می شود که انسان ها‏‎ ‎‏از این نظر که انسانند دارای کرامت ذاتی و حرمت شخصیتی می باشند. آیات زیر نیز با‏‎ ‎‏موضوع مورد بحث ما تناسب دارد: ‏

‏‏مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَمَنْ أَحْیَاهَا‏‎ ‎‏فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً‏‏؛‏‎[26]‎‏ هرکس انسانی را بدون آن که او کسی را کشته باشد یا‏‎ ‎‏ فسادی در زمین پدید آورده باشد بکشد، چنان است که تمامی انسان ها را کشته‏‎ ‎‏است و هرکس انسانی را زنده بدارد، چنان است که همه انسان ها را زنده کرده‏‎ ‎‏است.‏

‏‏اللهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنزَلَ مِنْ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنْ الثَمَرَاتِ رِزْقاً‏‎ ‎‏ لَکُمْ وَسَخَّرَ لَکُمْ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَکُمْ الْأَنهَارَ‏‏؛‏‎[27]‎‏ خداوند همان‏‎ ‎‏ کسی است که آسمان ها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی فرستاد و با آن میوه ها را‏‎ ‎‏برای روزی شما بیرون آورد، و کشتی ها را در تسخیر شما در آورد، تا در دریا به‏‎ ‎‏فرمان او حرکت کند، و نحرها را نیز به تسخیرتان درآورد.‏

‏‏به نظر می رسد سه آیه اخیر و تعدادی دیگر از آیات به این نکته اشاره دارد که‏‎ ‎‏انسان علاوه بر کرامت کسبی، دارای نوعی کرامت ذاتی است؛ یعنی انسان بدون توجّه‏‎ ‎‏به گرایشاتی که دارد، در ذات خویش دارای ارزش های قابل احترام و حتّی نسبت به‏‎ ‎‏دیگر موجودات منحصر به فرد است. به خصوص آنکه انسان واجد روح الهی است، و‏‎ ‎‏این روح الهی در کافران و فاسقان نیز وجود دارد، هر چند غبار شرک و گناه بر آن‏‎ ‎‏نشسته باشد. امّا می توان بر این نظریّه ایرادهایی وارد نمود؛ از جمله آنکه خداوند متعال‏‎ ‎‏برخی از به ظاهر انسان ها را بدتر از حیوان معرّفی می کند.‏‎[28]‎‏ و آنان را مورد لعن و‏‎ ‎‏نفرین خود قرار داده است. ‏‎[29]‎‏ چگونه می توان برای این دسته از انسان ها کرامتی قائل‏‎ ‎‏شد و اساساً چگونه می توان آنها را انسان دانست، در حالی که خداوند آنها را از‏‎ ‎‏حیوانات نیز پست تر شمرده است. بنابراین نمی توان به کلیَّت آیات یاد شده استناد کرد.‏‎ ‎‏به نظر نگارنده علّت و اساس کرامت انسان همان روح الهی است. درست است که این‏‎ ‎‏روح به صورت هسته و بالقوّه در همه انسان ها وجود دارد، اما اگر پرورش نیابد و به‏‎ ‎
‏‎

‎‏فعلیّت نرسد، ارزش الهی خود را پیدا نخواهد کرد. بنابراین اگر مراد طرفداران کرامت‏‎ ‎‏ذاتی این است که همه انسان ها قابلیّت و استعداد خلافت الهی را دارند سخن درستی‏‎ ‎‏است. امام اگر مرادشان این است که همه انسان ها حتّی کافران نیز نزد خدا حرمتی‏‎ ‎‏دارند قابل پذیرش نیست.‏

‏‏البته به نظر می رسد علّت دغدغه موافقان کرامت ذاتی انسان از نوع دوم این است‏‎ ‎‏که اگر ما برای دیگران کرامتی نشناسیم تمامی مناسبات اجتماعی در دنیای معاصر بر‏‎ ‎‏هم خواهد خورد، و روابط ما مسلمانان را با ملّت های ناهمکیش تیره و تار خواهد‏‎ ‎‏ساخت، که بی شک چنین رویّه ای با گرایشات بشر دوستانه و همزیستی مسالمت آمیز‏‎ ‎‏اسلام ناسازگار است.‏

‏‏پاسخ این است که سخن ما در باب کرامت یک بحث کلامی است. اما مناسبات‏‎ ‎‏انسانی و حقوقی بحث هایی است مربوط به حوزه اخلاق و حقوق. علاوه بر اینکه‏‎ ‎‏روش های حقوقی و اخلاقی اسلام در ایجاد روابط حسنه با غیر موحدان نیز خود زمینه‏‎ ‎‏و بستری است برای رشد و به فعلیّت رساندن کرامت ذاتی آنان؛ به عبارت دیگر اگر‏‎ ‎‏اسلام تأکید می کند که به پدر و مادرت نیکی کن اگر چه کافر باشند، یا در ردّ امانت یا‏‎ ‎‏رعایت عهد و پیمان با دیگران اگرچه کافر باشند فرمان می دهد، نه بدین جهت است‏‎ ‎‏که کافران نزد خدا حرمت دارند، بلکه این دستورها به منظور حفظ نظام خانواده و‏‎ ‎‏اجتماع و روابط حسنه میان انسان هاست. علاوه بر اینکه این دستورها خود آماده سازی‏‎ ‎‏عاطفی است برای جلب دل ها و گرایش به توحید. امام خمینی(ره) در گفتارها و‏‎ ‎‏نوشته های خود با عنایت به هر دو نکته (1 ـ کرامت واقعی از آن مؤمنان است 2 ـ اما‏‎ ‎‏در روابط انسانی باید به گونه ای با دیگر انسان ها برخورد محترمانه داشت که کرامت‏‎ ‎‏ذاتی آنان را به فعلیّت رساند) از عزّت، شخصیت و کرامت انسان ها سخن گفته است.‏

‏‏ایشان با تعمّق در آیات قرآن کریم، روایات پیشوایان دین و مباحث دقیق عرفانی،‏‎ ‎‏تعابیر بس زیبا و پرمغز درباره کرامت انسان و نقش او در جهان خلقت دارد؛ تعابیری‏‎ ‎
‏‎

‎‏چون: آخرین ولیده، خلاصه عالم، غایت عالم، عصاره عالم، نسخه عالم، جلوه گاه نور‏‎ ‎‏حق و در یک کلام خلیفه و جانشین خدا:‏

‏‏انسان مجموعه همه عالم است؛ کأنه خدای تبارک و تعالی دو نسخه موجود فرموده‏‎ ‎‏است: یک نسخه تمام عالم، یک نسخه کوچک.‏‎[30]‎

‏‏وجود انسان عصاره تمام عالم و تمام موجودات است و وجودش یک نقشه‏‎ ‎‏کوچکی است که از روی نقشه بزرگ عالم و کون کبیر ـ از عقل اول تا آخرین‏‎ ‎‏نقطه وجود ـ برداشته شده است... که: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه».‏‎[31]‎‏ ‏

‏‏چون تربیت نظام عالم ملک از فلکیات، عنصریات، جوهریات و عرضیات آن،‏‎ ‎‏مقدمه وجود انسان کامل است. و در حقیقت این ولیده عصاره تحقّق و غایۀ‏‎ ‎‏القصوای عالمیان است و از این جهت آخر ولیده است، و چون عالم ملک به‏‎ ‎‏حرکت جوهریه ذاتیه متحرک است و این حرکت ذاتی استکمالی است به هر جا‏‎ ‎‏منتهی شد آن غایت خلقت و نهایت سیر است، و چون به طریق کلی نظر در جسم‏‎ ‎‏کل و طبع کل و نبات کل و حیوان کل و انسان کل افکنیم انسان آخرین ولیده ای‏‎ ‎‏است که پس از حرکات ذاتیه جوهریه عالم به وجود آمده و منتهی به او شده. پس‏‎ ‎‏دست تربیت حق تعالی در تمام دار تحقق به تربیت انسان پرداخته است. والانسان‏‎ ‎‏هو الاول والآخر.‏‎[32]‎

‏‏فهو خلیفة الله علی خلقه، مخلوق علی صورته، متصرف فی بلاده، مخلع بخلع اسمائه‏‎ ‎‏وصفاته، نافذ فی خزائن ملکه وملکوته، منفوخ فیه الروح من الحضرة الإلهیّة، ظاهره‏‎ ‎‏نسخة الملک والملکوت وباطنه خزانة الحی الذی لا یموت‏‏؛‏‎[33]‎‏ پس انسان خلیفه‏‎ ‎‏خداست بر خلق او و بر صورت الهی آفریده شده است. متصرف در بلاد خداست‏‎ ‎‏و خلعت های اسما و صفات خداوندی را در برکرده و در گنجینه های ملک و‏‎ ‎‏ملکوت او نفوذ دارد. روحش از حضرت الهیه بر او دمیده شده، ظاهرش نسخه ای‏‎ ‎‏است از ملک و ملکوت و باطنش گنجینه های خدای لایموت.‏

‏‏انسان با عبودیّت، پرستش و اطاعت خداوند خود را در معرض اسما و صفات خدا‏‎ ‎‏قرار می دهد و در حقیقت جلوه گاه اسمای حسنای الهی می گردد. در این صورت است‏‎ ‎‏که می تواند به شرایط خلافت و نمایندگی پروردگار جهانیان عمل نماید. پیامبران الهی‏‎ ‎‏نیز در حقیقت سفیران عبودیّت بودند که آمدند به انسان راه و رسم عبودیّت بیاموزند،‏‎ ‎
‏‎

‎‏تا انسان مظهر صفات الهی شود که هر کمال و پیشرفت حقیقی تنها از راه پرستش و‏‎ ‎‏رابطه درست با خداوند میسّر است. امام خمینی می نویسد:‏

‏‏انسان عصاره همه موجودات است و فشرده تمام عالم است. و انبیا آمده اند برای‏‎ ‎‏اینکه این عصاره بالقوّه را بالفعل کنند و انسان یک موجود الهی بشود. این موجود‏‎ ‎‏الهی تمام صفات حق تعالی در اوست و جلوه گاه نور مقدّس حق تعالی است.‏‎[34]‎

‏‏چون انسان مرآت جامع و مربوب اسم اعظم است، جامع جمیع تجلیّات اسماییّه،‏‎ ‎‏جمعاً و فرقاً تواند بود، پس به طریق فرق، هزار اسم کلّی الهی را بر قلب او هزار‏‎ ‎‏تجلّی است.‏‎[35]‎

‏‏پرستش و خودیابی‏

‏‏از خود بیگانه شدن از عوامل مهمّ مسخ شخصیّت و محو کرامت است. این موضوع‏‎ ‎‏ذهن دانشمندان شرق و غرب را سالیان درازی به خود مشغول داشته است.‏

‏‏بر اساس جهان بینی اسلام، اگر انسان در مسیری که در فطرت او بالقوه نهاده شده‏‎ ‎‏است حرکت و تکامل پیدا کرد خود را یافته است، در غیر این صورت از خود «بیگانه»‏‎ ‎‏شده و مسخ می گردد.‏

‏‏یک دانه گیاه چه هنگامی خود را می یابد و چه هنگامی مسخ می گردد؟ از هنگامی‏‎ ‎‏که در زیر خاک نهاده می شود استعداد آن را دارد که به صورت غنچه ای بشکفد و‏‎ ‎‏سرانجام به صورت میوه درآید، پس «خود» واقعی آن همان میوه است. و اگر این‏‎ ‎‏مراحل را پیموده و هیچ توقفی نداشته باشد خود را یافته است. ولی اگر توقف کند و‏‎ ‎‏در اثر آفتی به خشکی گراید و خاصیت استعدادی خود را از دست دهد، مسخ شده و‏‎ ‎‏از «خود» بیگانه می گردد.‏

‏‏تمامی حرکت های تکاملی این چنین است. متحرک در هر «آن»، در حال «خودیابی»‏‎ ‎‏است. یعنی از «خود دانی» به سوی «خود عالی» در حرکت است.‏‎[36]‎

‏‏در سیر حرکت انسان که قهراً باید در بستر دنیا و عالم ماده صورت پذیرد،‏‎ ‎‏جاذبه های ماده با تحریک قوای حیوانی انسان، در نفس انسان به عنوان خود حقیقی‏‎ ‎
‏‎

‎‏جلوه کرده و راهزن انسان می گردند. اینجاست که یاد خدا و توجه به حقیقت هستی در‏‎ ‎‏هر حال، انسان را از این رهزنی ها حفظ کرده، اصالت انسان محفوظ می ماند. از این رو‏‎ ‎‏قرآن کریم بر توجه دائمی انسان به خدا تأکید می ورزد:‏

‏‏الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللهَ قِیَاماً وَقُعُوداً وَعَلَی جُنُوبِهِمْ وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَوَاتِ‏‎ ‎‏وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً‏‏؛‏‎[37]‎‏ آنان که خدا را در حال ایستاده و نشسته و‏‎ ‎‏آن‏‏ ‏‏گاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند و در سراسر آفرینش آسمان ها و زمین‏‎ ‎‏می‏‏ ‏‏اندیشند [و می گویند:] بارالها! اینها را بیهوده نیافریدی.‏

‏‏از نظر قرآن، انسان در سایه یاد خدا خود را می یابد، زیرا خط سیر «خود» انسانی از‏‎ ‎‏خاک تا خدا که همان صراط مستقیم حق است کشیده شده و باقی مسیرها ضلالت و‏‎ ‎‏گمراهی و طریق مسخ است.‏

‏‏اگر انسان در صراط مستقیم گام بردارد و الله را غایت خویش قرار دهد و همواره‏‎ ‎‏در یاد او باشد و آهنگ های بازدارنده، او را از مسیر منحرف نکند و خود را از هرچه‏‎ ‎‏رنگ تعلق می پذیرد آزاد سازد، خود را یافته است؛ یعنی به خود واقعی می رسد. اما اگر‏‎ ‎‏در خط سیری افتاد که مسیر تکامل انسان و فطرت انسانی نیست، از آنجا که غایت‏‎ ‎‏همواره باید بالاتر و شریف تر از ذی الغایه باشد، کرامت و بزرگواری و خود واقعی‏‎ ‎‏خویش را از دست می دهد:‏

‏‏وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَی‏‏؛‏‎[38]‎‏ ‏‏هرکس‏‎ ‎‏ از یاد من روی گردان شود، زندگی [سخت و] تنگی خواهد داشت و در روز‏‎ ‎‏قیامت، او را نابینا محشور می کنیم.‏

‏‏یعنی آن انسانی که به بالاترین عرصه ها امکان صعود داشت و می توانست حیاتی‏‎ ‎‏بسیار وسیع و گسترده کسب کند، با فراموشی «الله» دیگر برایش سعادت به مفهوم دقیق‏‎ ‎‏و الهی، میسر نخواهد بود. از این رو قرآن مجید همچون مأمور کاردانی که هوادار‏‎ ‎‏حرکت راهروان است بانگ می زند که: آی...انسان ها...نقطه نهایی و مقصد اصلی را از‏‎ ‎‏یاد نبرید... در میانه راه منزل نکنید، وسائل سرگرم کننده شما را از مقصد باز ندارد:‏

‏
‏‎

‎‏یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ‏‎ ‎‏فَأُوْلَئِکَ هُمْ الْخَاسِرُون‏‏؛َ‏‎[39]‎‏ ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را‏‎ ‎‏ از یاد خدا غافل نکند! و کسانی که چنین کنند، زیان کارانند.‏

‏‏و در مقام تشویق و ترغیب به کسب کمالات، همواره مردانی را می ستاید که‏‎ ‎‏جلوه ها و جاذبه های جهان ماده، آنان را اغفال نمی کند:‏

‏‏رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاة‏‏؛‏‎[40]‎‏ مردانی که‏‎ ‎‏ نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و برپا داشتن نماز و ادای زکات غافل‏‎ ‎‏نمی کند.‏

‏‏آنان که کار و سرمایه ومال، هدف برای آنان قرار نگرفته و زندگی را بر اساس‏‎ ‎‏اصالت ثروت ترتیب نداده اند، دانسته اند که اموال و زرق و برق دنیا برای انسانند، نه‏‎ ‎‏انسان برای آنها؛ یعنی انسان هدف و غایت آفرینش آنهاست و نباید آنها برای انسان‏‎ ‎‏هدف قرار گیرند.‏

‏‏حکیمان گفته اند میان عاقل و معقول اتحاد وجود دارد؛ یعنی اندیشه یک امر عرضی‏‎ ‎‏و خارج از انسان نیست. انفکاک میان اندیشه و صاحب آن امکان ناپذیر است. بلکه‏‎ ‎‏انسان هر چه بیندیشد «او» می شود. به قول مولوی:‏

‏‏و از آن بالاتر، محبت و خواست است که انسان را به محبوب تبدیل می کند. و‏‎ ‎‏هنگامی که از خواستن چیزی منصرف شد از او خارج می گردد، و قلب را از این جهت‏‎ ‎‏«قلب» می گویند که همواره در حال دگرگونی و انقلاب است.‏

‏‏اما اگر خواستن و اندیشیدن تکرار شود در حدی که ملکه انسان گردد، در آن‏‎ ‎‏صورت به کلی واقعیت نفس انسان متحول می شود و به همان صورت در می آید:‏‎[41]‎

‏‏وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ‏‏؛‏‎[42]‎‏ ‏‏هر کس از یاد خدای‏‎ ‎‏ مهربان روی برتابد، برای او شیطانی برمی انگیزیم که وی را همنشین باشد.‏

‏‏امام علی (ع) درباره قاضی های باطل می فرماید:‏

‏
‏‎

‎‏صورت آنان صورت انسان، اما سیرتشان سیرت حیوان است.‏‎[43]‎

‏‏امام رضا (ع) فرمود:‏

‏‏اگر انسان سنگی را نیز دوست بدارد، خداوند وی را با همان سنگ در قیامت‏‎ ‎‏محشور خواهد ساخت.‏‎[44]‎

‏‏امام صادق (ع) فرمود:‏

‏‏دین همان دوست داشتن، و دوست داشتن همان دین است.‏‎[45]‎‏ ‏

‏‏و باز فرمود:‏

‏‏آیا دین چیزی جز دوست داشتن است؟!‏‎[46]‎

‏‏و امیر مؤمنان علی (ع) فرمود:‏

‏‏انسان با همان کس است که دوستش دارد.‏‎[47]‎

‏‏خلاصه سخن آنکه انسان هرچه را جز خدا بخواهد و یا بیندیشد و یا به تعبیر قرآن‏‎ ‎‏به یاد داشته باشد، خودش را فراموش کرده است، زیرا مستلزم آن است که چیزی را‏‎ ‎‏بیندیشد که با ذات و حقیقتش منافات دارد.‏

‏‏تنها خداست که با یادسپاری او، خود را به یاد آورده و می یابد و این دریافت، نشانه‏‎ ‎‏پیوند عمیق و گسست ناپذیر میان انسان و خداست و تنها راه رسیدن به کمال نهایی‏‎ ‎‏انسان همین خداجویی اوست.‏‎[48]‎

‏‏با ذکر، یاد خدا و عبادت، انسان به آرامش و اطمینان می رسد: ‏

‏‏ ‏‏أَلَا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ‏‏؛‏‎[49]‎‏ تنها با یاد خدا دل ها به آرامش و اطمینان‏‎ ‎‏می‏‏ ‏‏رسد.‏

‏‏با چنین سرمایه ای انسان در جریان حوادث، خوشی ها و ناخوشی های زندگی،‏‎ ‎‏کنترل خود را از دست نمی دهد و با سخنان، رفتار و حرکات نامعقول و نسنجیده،‏‎ ‎‏شخصیّت، عزّت و کرامتش را تخریب نمی کند. امام خمینی (ره) نقش آرام بخشی‏‎ ‎‏عبادت و ذکر را چنین ارزیابی می کند:‏

‏‏یکی از نکات تکرار عبادات و تکثار اذکار و اوراد آن است که قلب را از آنها‏‎ ‎‏تأثیری حاصل آید و انفعالی رخ دهد، تا کم کم حقیقت ذکر و عبادت تشکیل باطن‏‎ ‎‏ذات سالک را دهد و قلبش با روح عبادت متّحد گردد.‏‎[50]‎

‏
‏‎

‎‏در جایی دیگر در خصوص آثار ارزشمند فردی و اجتماعی اطمینان و ثبات قلب‏‎ ‎‏می نویسد:‏

‏‏طمأنینه نفس و ثبات قدم است که انسان را در مقابل حزب شیطان نگهداری کند،‏‎ ‎‏و بر لشکرهای جهل و شیطنت غلبه دهد.‏

‏‏طمأنینه نفس و ثبات است که انسان را بر قوّه غضب و شهوت چیره کند، و در‏‎ ‎‏پیشگاه آنها تسلیم نشود، بلکه تمام قوای باطنی و ظاهری را در تحت اطاعت روح‏‎ ‎‏در آورد.‏

‏‏ثبات و پایداری است که انسان را در پیش آمدهای ناگوار عالم و فشارهای روحی‏‎ ‎‏و جسمی، چون سدّی آهنین پابرجا نگاه دارد، و نگذارد لغزش و سستی در انسان‏‎ ‎‏رخ دهد. حفظ قوّه ایمان و دین با طمأنینه نفس و سکونت روح به سهلی و آسانی‏‎ ‎‏میسّر است، و تا دم آخرین، انسان را در مقابل بادهای تند عالم محفوظ کند.‏

‏‏طمأنینه نفس و ثبات قدم، نگذارد اخلاق و اطوار اجانب و منافقین در انسان رخنه‏‎ ‎‏کند، و انسان را نگذارد دست خوش حوادث شود. انسان با ثبات و طمأنینه نفس،‏‎ ‎‏خود یک ملّت واحده است که اگر سیل های اخلاق زشت و بی دینی تمام مردم را‏‎ ‎‏ببرد، او چون کوه آهنین در مقابل همه چیز ایستادگی کند و از تنهایی وحشت‏‎ ‎‏نکند.‏

‏‏انسان با ثبات و طمأنینه می تواند تمام وظایف فردی و اجتماعی را انجام دهد و در‏‎ ‎‏هیچ مرحله از زندگانی مادّی و روحانی برای او لغزشی و خطایی دست ندهد.‏

‏‏بزرگان دین با این قوّه بزرگ روحانی در مقابل میلیون ها جمعیّت جاهل زشت خو‏‎ ‎‏قیام می کردند، و به خود خیال لغزشی راه نمی دادند. این روح بزرگ در انبیاء عظام‏‎ ‎‏است که یک تنه در مقابل پندارهای جاهلانه یک جهان، قیام و نهضت می کنند، و‏‎ ‎‏از تنهایی خود و زیادی جمعیت های مخالف هیچ خوف و وحشتی به خود راه‏‎ ‎‏ندهند، و بر همه پندارهای بی خردانه چیره شوند، و تمام عادات و اطوار جهانیان را‏‎ ‎‏پایمال کنند و آنها را به رنگ خود درآورند. این روح با ثبات و با طمأنینه است که‏‎ ‎‏جمعیّت های کم را در مقابل گروه های انبوه حفظ می کند... .‏

‏‏خدای تعالی در قرآن شریف به این قوّه طمأنینه و ثبات، اهمیّت شایان داده و‏‎ ‎‏فرموده: «بیست نفر اینان بر دویست نفر دیگران غالب و چیره می شوند».‏‎[51]‎‏ و همین‏‎ ‎‏طور هم شد.‏‎[52]‎

‏
‏‎

‎‏پرستش و آزادی‏

‏‏هر نوع آزادی (آزادی معنوی، آزادی اجتماعی و آزادی سیاسی) با بحث از کرامت‏‎ ‎‏انسان رابطه ای گسست ناپذیر دارد، تا قید و بندهایی که با شخصیت، حرمت، عزت و‏‎ ‎‏کرامت انسانی ناسازگاری دارد از درون و برون انسان برداشته نشود، و انسان از زندان‏‎ ‎‏درون و برون خود رها نشود نمی تواند گوهر انسانیّت خود را نشان داده و حقیقت خود‏‎ ‎‏را به ظهور رساند.‏

‏‏مربیان و محققان علوم تربیتی بر این باورند که انسان از همان کودکی باید آزادگی‏‎ ‎‏را بیاموزد، باید تمرین کند تا از هر قید و محدودیتی که جلوی رشد و کمال وی را‏‎ ‎‏می گیرد آزاد و رها شود؛ زیرا آزادی لازمه هر خلاقیت و ابتکار است. در طول تاریخ‏‎ ‎‏اندیشه ها پررونق ترین مکتب های سیاسی، اخلاقی، تربیتی، اقتصادی، هنری، مکتب هایی‏‎ ‎‏هستند که آزادی و رهایی انسان از محدودیت ها را از اهداف اصلی برنامه های خود‏‎ ‎‏قرار داده اند. در برخی از اندیشه ها بحث آزادی دقیق تر مطرح شده است؛ به طوری که‏‎ ‎‏هرگونه گرایش و دلبستگی در انسان را موجب نوعی محدودیت و سلب آزادی‏‎ ‎‏دانسته اند: ‏

‏‏اما اندیشوران ـ چه در شرق یا غرب؛ از نگاه اسلامی یا غیر اسلامی ـ با همه‏‎ ‎‏تعاریفشان از آزادی و با هر تعبیری که داشته باشند، همه یک نوع گرایش و وابستگی‏‎ ‎‏را در انسان می پسندند، بلکه بالاتر، آن را لازمه هر تکاملی می دانند، و آن گرایش و میل‏‎ ‎‏انسان به سعادت مندی و لوازم و ابزار آن است؛ یعنی تا انسان میل به سعادت نداشته‏‎ ‎‏باشد به سوی آن حرکت نمی کند و برای یافتن ابزار آن، خود را به آب و آتش نمی زند.‏‎ ‎‏این خود، محدودیت، تعلّق خاطر و وابستگی است اما وابستگی ای که هرکس آن را‏‎ ‎‏می پسندد و با آغوش باز آن را می پذیرد و هیچ پیشرفتی نیز حاصل نمی شود جز با‏‎ ‎‏تحقق این وابستگی و دلبستگی. و بلکه می توان گفت هیچ یک از صفات انسانی از‏‎ ‎
‏‎

‎‏جمله آزادگی مفهوم پیدا نمی کند ، جز در سایه این وابستگی و تعلّق خاطر. به عنوان‏‎ ‎‏مثال علم دوستی، وطن خواهی، هنرورزی، تنها در صورتی خواهان دارد که این احساس‏‎ ‎‏در انسان به وجود آید که این صفات نیازی از نیازهای مرا برآورده می سازند یا لذت‏‎ ‎‏مرا برآورده و مرا به سعادت  می رسانند یا کشش احساسات و عواطف مرا تا حدی‏‎ ‎‏ارضا می کنند.‏

‏‏باز این نکته نیز مورد قبول همگان است که همه انسان ها به دنبال سعادتمندی‏‎ ‎‏کامل اند نه ناقص؛ یعنی انسان بر اساس فطرت خود در پی کسب لذت مطلق است. از‏‎ ‎‏این رو به هر مرتبه ای از لذت و سعادت که می رسد باز در تلاش است به مرحله بالاتر‏‎ ‎‏از آن دست یابد، باز مرتبه ای بالا و بالاتر؛ به طوری که تا پایان عمر این میل و کشش‏‎ ‎‏به سوی کمال مطلق ادامه دارد. اگر این خواسته فطری به سوی سعادت مطلق (سعادتی‏‎ ‎‏که هیچ کاستی، محدودیت و رنجی نداشته باشد) نبود انسان در سیر صعودی خود پس‏‎ ‎‏از رسیدن به مرتبه ای از پیشرفت و کمال متوقف می شد که این خود موجب رکود و‏‎ ‎‏درجا زدن انسان می شد.‏

‏‏باز در این نکته همه هم رأی و هم نظرند که دنیای ما محدود است و نمی تواند‏‎ ‎‏عطش و میل به سعادت مطلق انسان را سیراب کند. دنیا جواب گوی خواسته نامحدود‏‎ ‎‏و لذت بی رنج انسان نیست. هر آن چه در دنیا یافت می شود مانند: آب، خاک، ثروت،‏‎ ‎‏مقام، زیبایی، تندرستی، علم، هنر و... یا محدودیت ذاتی دارند ـ به علت مادی بودن ـ‏‎ ‎‏و یا دسترسی به آن در دنیا محدود است، مانند زیبایی و علم.‏

‏‏تنها یک موجود است که مطلق است و همۀ آنچه انسان به طور مطلق طلب می کند‏‎ ‎‏در نزد اوست و انسان تنها با ترک تعلقات نسبت به موجوداتِ محدود مطلق نما، و‏‎ ‎‏ناقص کامل نما می تواند به آن موجود مطلق حقیقی برسد و مطلق شود. بنابراین تنها دو‏‎ ‎‏راه بر سر راه انسان ها قرار داده شده است: بندگی خدا و بندگی غیرخدا؛ یعنی هرکس‏‎ ‎‏به خدای مطلق وابسته نگردد به ناچار در اسارت و بندگی غیر خدا (= خدایان‏‎ ‎‏دروغین) خواهد افتاد، زیرا انسان در فطرت خود سیر به سوی سعادت مطلق دارد، یا‏‎ ‎
‏‎

‎‏در این سیر به موجوداتی دلبسته و وابسته می شود که محدود و ناقصند و انسان‏‎ ‎‏سعادت خواهی نامحدود و مطلق خود را در پای آن موجودات قربانی می کند و یا به‏‎ ‎‏خدای مطلق، بی نیاز و دارای بی نهایت می رسد. حافظ نیز پس از آن که آزادی از تعلقات‏‎ ‎‏و وابستگی ها را آرزو می کند ـ در همان حال ـ در آرزوی وابستگی و تعلق کامل به‏‎ ‎‏موجودی است که لذت بی غم و خیر بی شر و علم بی جهل دارد: ‏

‏‏امام خمینی ره نیز این نکته را در گفتارهای نظم و نثر خود با تعابیر گوناگون بیان‏‎ ‎‏کرده است. در یکی از اشعار خود چنین سروده است:‏

‏‏با چنین نگرشی دربارۀ تربیت انسان، مفهوم تربیت همچون دیگر مفاهیم ارزشی‏‎ ‎‏وسعت پیدا می یابد و از محدودۀ عالم طبیعت و جهان ماده بیرون می رود و با میل و‏‎ ‎‏گرایش فطری انسان به سعادت و لذت مطلق هماهنگ می شود. کار پیامبران الهی این‏‎ ‎‏بود که احیا و تقویت روح پرستش و بندگی در انسان ها، به آنان کمک می کردند این‏‎ ‎‏فطرتِ مطلق گرایی شان درست هدایت شده و از «صراط مستقیم » بیرون نرود؛ در‏‎ ‎‏مداری حرکت کند که خالق هستی بخش برای او قرار داده است، زیرا توقف و‏‎ ‎‏دلبستگی به هر یک از مظاهر محدود زودگذر دنیا ضایع ساختن آن گرایش جاودانگی‏‎ ‎‏انسان است. انسان در این سیر بی نهایت خود دنیا را بسیار کوچک و تنگ می بیند،‏‎ ‎‏اگرچه از امکانات و مواهب دنیا بهره می گیرد، اما تنها در راه رسیدن به آن سعادت‏‎ ‎‏مطلق و جاودان. هیچ یک از ابزار عالم ماده و جاذبه های دنیایی او را به خود وابسته و‏‎ ‎‏دلخوش نمی کند؛ همۀ علوم، زیبایی ها، هنرها، لذت ها، خلاصه بهره مندی های دنیا را‏‎ ‎
‏‎

‎‏پلی می داند برای درک و فهم و رسیدن به آن سعادت فناناپذیر. امام خمینی(ره) آن‏‎ ‎‏بزرگ معلّم تربیت انسان در عصرگریز از تربیت الهی می نویسد:‏

‏‏باید توجه داشته باشیم که ما موجودی هستیم که اگر خودرو بار بیاییم بدترین‏‎ ‎‏موجودات هستیم و چنانچه تحت تربیت واقع شویم و صراط مستقیم را طی کنیم‏‎ ‎‏می رسیم به آن جا که نمی توانیم فکرش را بکنیم؛ آن جایی که بحر عظمت است،‏‎ ‎‏بحر کبریایی است.‏‎[57]‎‏ ‏

‏‏انسان محدود نیست؛ یعنی انسان در طرف سعادت و در طرف فضیلت غیر محدود‏‎ ‎‏است، می رسد تا آن جایی که تمام صفاتش الهی می شود؛ یعنی نظر می کند نظر‏‎ ‎‏الهی، دستش را دراز می کند دست الهی‏‏ ‏‏وَ ما رَمَیت إذ رَمَیتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی‏‏.‏‎ ‎‏دست دست خداست. تو انداختی‏‏ «رَمَیتَ» ‏‏لکن‏‏ «‏‏ما رَمَیتَ إنّ اللهَ رَمی‏‏». ‏‏آن هایی که‏‎ ‎‏با تو بیعت کردند :‏‏ ‏‏إنّما یُبایِعونَ اللهَ‏‏ ‏‏انسان در طرف کمال به آن جا می رسد که‏‎ ‎‏«‏‏یَدُ الله‏‏» ‏‏می شود‏‏، «‏‏عَینُ الله‏‏» ‏‏می شود،‏‏ ‏‏«‏‏اُذُنُ الله‏‏»‏‏ ‏‏می شود... ابعاد انسان، ابعاد همه‏‎ ‎‏عالم است و اسلام برای تربیت انسان در همه ابعاد است.‏‎[58]‎‏ ‏

‏‏و اگر بخواهیم دقیق تر سخن بگوییم می توانیم بحث عرفا را در این موضوع مطرح‏‎ ‎‏کنیم که اساساً حرکت انسان به سوی خداوند حرکت از خود به سوی موجودی بیگانۀ‏‎ ‎‏با خود نیست تا به گفتۀ ماده گرایان عصر ما موجب الینه شدن و از خود بیگانگی انسان‏‎ ‎‏شده و انسان خود و موجودیت خود را فراموش کند و در نتیجه شخصیت مستقل خود‏‎ ‎‏را نابود کرده و در موجودی دیگر فنا سازد، بلکه حرکت انسان به سوی خداوند،‏‎ ‎‏حرکت از وابستگی های عالم ماده به سوی اصل خویش است؛ یعنی حرکت از خود‏‎ ‎‏کاذب به خود واقعی. حقیقت انسان را وجود او تشکیل می دهد نه ماهیت او. پس‏‎ ‎‏هنگامی که انسان پس از گرفتار شدن در عالم ماده و جدا شدن از اصل خویش،‏‎ ‎‏حرکت می کند و ماهیت حیوانی را مرکب سیر خود قرار می دهد و پس از واصل شدن‏‎ ‎‏مرکب را به دور می افکند، و به دریای وجود و نور مطلق‏‎[59]‎‏ می رسد، با این که ماهیت‏‎ ‎‏او تغییر کرده است، اما این ماهیت مرکب راه او بوده است و با تغییر آن از خود بیگانه‏‎ ‎‏نمی شود، زیرا خویشتن او را وجود او تعیین کرده است، نه ماهیتِ مجازی او. استاد‏‎ ‎‏شهید مطهری در این باره می نویسد:‏

‏
‏‎

‎‏ حرکت و تکامل واقعی یعنی حرکت شیء به سوی غایت و کمال طبیعی خود، و‏‎ ‎‏به تعبیر دیگر حرکت از راه مستقیم طبیعت و خلقت به هیچ وجه مستلزم این‏‎ ‎‏نیست که خود واقعی آن موجود تبدیل به خود دیگر گردد. آنچه خود واقعی یک‏‎ ‎‏موجود را تشکیل می دهد وجود اوست نه ماهیتش، تغییر ماهیت و نوعیت به هیچ‏‎ ‎‏وجه مستلزم تبدیل خود به ناخود نیست، صدرالمتألهین که قهرمان این مسأله است‏‎ ‎‏تصریح می کند که انسان نوعیت مشخص ندارد و مدعی است که هر موجود‏‎ ‎‏متکامل، در مراتب تکامل، انواع است نه نوع. رابطۀ یک وجود ناقص با غایب و‏‎ ‎‏کمال طبیعی خود، رابطۀ یک شیء با یک شیء بیگانه نیست، بلکه رابطۀ خود با‏‎ ‎‏خود است. رابطۀ خود ضعیف است با خود واقعی. آن جا که شیء به سوی کمال‏‎ ‎‏واقعی خود در حرکت است از خود به سوی خود حرکت می کند و به تعبیری‏‎ ‎‏می توان گفت از ناخود به خود حرکت می کند. تخم گیاهی که در زمین می شکافد‏‎ ‎‏و از زمین می دمد و رشد می کند، ساقه و شاخه و برگ و گل می دهد، از خود به‏‎ ‎‏سوی ناخود نرفته است. اگر خود آگاه می بود و به غایت خویش شاعر می بود‏‎ ‎‏احساس از خود بیگانگی نمی کرد این است که عشق به کمال واقعی، عشق به‏‎ ‎‏خودِ برتر است و عشق ممدوح، خودخواهی ممدوح است.‏

‏‏شیخ اشراق رباعی لطیفی دارد؛ می گوید: ‏

‏‏... پس بندگی خدا بندگی ای است که عین آزادی است، تنها تعلق و وابستگی ای‏‎ ‎‏است که توقف و انجماد نیست. تنها غیرپرستی است که از خود بی خود شدن، با‏‎ ‎‏خود بیگانه شدن و از کرامت خود دور افتادن نیست، بلکه عین کرامت است. زیرا‏‎ ‎‏خدا کمال هر موجود است، مقصد و مقصود فطری همۀ موجودات است‏‏ ‏‏وَأَنَّ‏‎ ‎‏إِلَی رَبِّکَ الْمُنْتَهَی‏‏.‏‎[60]‎‏ ‏‏ ‏

‏‏ عبادت و پرستش خداوند خود مراتب و درجات گوناگونی دارد. با ارتقا و صعود‏‎ ‎‏به هر مرتبه ای بخشی از وابستگی ها و اسارت های انسان خاتمه یافته و در حقیقت‏‎ ‎‏انسان به مرتبه ای از آزادی دست می یابد. تا جایی که به کمال آزادی و آزادگی می رسد‏‎ ‎‏که امیر مؤمنان از آن به پرستش احرار تعبیر فرمود و تصریح کرد که این پرستش‏‎ ‎‏برترین نوع پرستش است.‏‎[61]‎

‏
‏‎

‎‏مراد ما از کمال در این جا کمال در نوع خود و از برای عموم مردم است. اما برای‏‎ ‎‏اولیا، این مرتبه اولین مرتبه کمال و حریت است. حریت درجه های دیگری نیز دارد که‏‎ ‎‏از فهم ما بیرون است. امام خمینی می نویسد:‏

‏‏اما عبادت احرار که برای حبّ حق تعالی و حق تعالی را اهل عبادت یافتن واقع‏‎ ‎‏می شود، و ترس از جهنم یا شوق بهشت محرک آن ها نیست، اولین مقام اولیا و‏‎ ‎‏احرار است. از برای آن ها مقام ها و درجه های دیگری است که به بیان نیاید و از‏‎ ‎‏حوصله خارج است.‏‎[62]‎‏ ‏

‏‏ایشان در جایی دیگر به گوشه هایی از این مقام ها اشاره کرده و آزادی و رهایی از‏‎ ‎‏حجاب های نوری را مطرح می کند:‏

‏‏پس از اعراض کلی قلب از همۀ عوالم، رفض نشأتین، قدم بر فرق انیّت و انانیّت‏‎ ‎‏گذاشتن، توجه تام و اقبال کلی به حق و اسما و صفات آن ذات مقدس کردن،‏‎ ‎‏غرق عشق و محبّت ذات مقدّس شدن و ریاضت های قلبی کشیدن، یک صفای‏‎ ‎‏قلبی برای سالک پیدا می شود که در معرض تجلیات اسمائی و صفاتی قرار‏‎ ‎‏می گیرد. در این جاست که حجاب های غلیظی که میان عبد و اسما و صفات بود‏‎ ‎‏پاره شود؛ فانی در اسما و صفات گردد و به عزّ قدس و جلال آویخته شده و تدلّی‏‎ ‎‏تام ذاتی پیدا کند. در این حال، میان روح مقدس سالک و حق حجابی جز اسما‏‎ ‎‏نخواهد بود.‏

‏‏برای برخی از ارباب سلوک ممکن است حجاب نوری اَسمائی و صفاتی نیز خرق‏‎ ‎‏گردد، و به تجلیات ذاتی غیبی نایل شود و خود را متعلق و متدلّی به ذات مقدس‏‎ ‎‏ببیند؛ و در این مشاهده، احاطه قیّومی حق و فنای ذاتی خود را شهود کند، و‏‎ ‎‏بالعیان وجود خود و همۀ موجودات را ظل حق ببیند.‏‎[63]‎‏ ‏

‏‏پرستش و بی نیازی‏

‏‏یکی از مهم ترین عوامل حقارت و ضد کرامت انسان، احساس نیازمندی به غیر‏‎ ‎‏خداست: ‏

‏
‏‎

‎‏درست است که انسان موجودی است اجتماعی و هر انسانی ناگزیر بخشی از‏‎ ‎‏نیازمندی های خود را با کمک دیگران برآورده می سازد، با این حال چند نکته در این‏‎ ‎‏جا حایز اهمیت است : ‏

‏‏1- این که منعم واقعی خداست و دیگران وسیلۀ رساندن نعمت به دست ما هستند و‏‎ ‎‏ تا خدا نخواهد هیچ کس نمی تواند به کس دیگر خیر و یا شرّی برساند.‏

‏‏2- با این که پیشوایان دین به مؤمنان سفارش کرده اند در برآوردن حاجت ها و‏‎ ‎‏نیازهای یکدیگر بکوشند و برای این کار ثواب های فراوانی وعده داده اند‏‎[64]‎‏، در عین‏‎ ‎‏حال تأکید کرده اند از اظهار نیازمندی و طلب حاجت در شرایطی که به عزّت و کرامت‏‎ ‎‏انسان آسیب می رسد پرهیز شود. شخصی در محضر امام زین العابدین چنین دعا کرد:‏‎ ‎‏«الّلهُمَّ أغنِِنِی عَن خَلقِِک»؛ ‏‏خدایا مرا از مخلوقاتت بی نیاز کن‏‏. حضرت فرمود : ‏‏چنین‏‎ ‎‏نیست، مردم به یکدیگر نیازمندند‏‏. ‏‏بگو‏‏: «الّلهُمَّ أغنِنِی عَن شِرارِ خَلقِک»؛ ‏‏خدایا مرا از‏‎ ‎‏مخلوقات شرّ بی نیاز‏‏ ‏‏کن‏‏.‏‎[65]‎‏ ‏

‏‏ 3. در روایات اسلامی یکی از عوامل حفظ عزت و کرامت انسان قطع طمع و امید‏‎ ‎‏نبستن به کمک دیگران دانسته شده است: امام صادق(ع) فرمود:‏

‏‏از جمله وصیت های لقمان به فرزندش این بود که: ‏‏إن أرَدتَ أن تُجمِع عِزّ الدّنیا‏‎ ‎‏فَاقطَع طَمَعَکَ مِمّا فی أیدِی النّاسِ فَإنّما بَلَغَ الاَنبِیاءُ وَالصِدّیقون ما بَلَغوا بِقَطعِ طَمَعِهِم‏‏؛‏‎ ‎‏اگر می خواهی عزّت دنیا را جمع کنی، طمع خود را از آنچه در دست مردم است‏‎ ‎‏قطع کن. به راستی که پیامبران الهی و صدّیقان، با بریدن طمع خود از مردم به آن‏‎ ‎‏مقام ها رسیدند.‏‎[66]‎

‏‏چه رابطه ای میان پرستش و بی نیازی و در نتیجه کرامت و عزّتمندی وجود دارد؟‏

‏‏شکّی نیست که انسان موجودی نیازمند و محتاج است. اگر بخواهد نیازمندی های‏‎ ‎‏خود را نزد نیازمندانی چون خود جست وجو کند قطعاً در معرض شکست، ناکامی،‏‎ ‎‏تحقیر، اضطراب و ناامیدی خواهد بود، زیرا دست کم برخی از نیازهایش را دیگران‏‎ ‎‏نمی توانند یا نمی خواهند برآورده سازند. یا اساساً خود نیازمند نمی تواند یا نمی خواهد‏‎ ‎‏برخی از خواسته هایش را با دیگران مطرح سازد و به اصطلاح سفره دلش را نزد‏‎ ‎
‏‎

‎‏دیگران بگشاید. و بر فرض اگر کلید نیازهایش را در دست دیگران ببیند، پس از دست‏‎ ‎‏یافتن به آن ـ بازـ نگران از دست دادن آن است، زیرا کسی که روزی بخش را مردم یا‏‎ ‎‏حوادث و تصادف بداند قطع روزی را نیز دست مردم یا حوادث خواهد دید. این ها‏‎ ‎‏همه با عزّت و کرامت انسان ناسازگار است. گذشته از این ها نفس درخواست های‏‎ ‎‏پی در پی از دیگران خود تحقیر آمیز است. اما اگر انسان رازها و نیازهایش را با خدای‏‎ ‎‏قادر بی نیاز در میان بگذارد، هیچ یک از آفات یاد شده را در پی ندارد، بلکه عرض نیاز‏‎ ‎‏به درگاه خدا و درد دل با او موجب عزّت شخصیّت و کرامت خواهد بود، زیرا:‏

‏‏1. انسان با اعتقاد به این که تنها خدا می تواند به نیاز هایش پاسخ گوید، و تا خدا‏‎ ‎‏اراده نکند هیچ کس نمی تواند به انسان یاری رساند، هرگز حاضر نیست برای‏‎ ‎‏برطرف ساختن نیازمندی هایش ذلّت بپذیرد.‏

‏‏2. انسان از اضطراب و تشویش زوال نعمت در امان می ماند، زیرا همان طور که‏‎ ‎‏ظهور نعمت تنها با خواست خداست، دوام یا زوال نعمت نیز تنها به فرمان اوست.‏‎ ‎‏و اگر نعمتی از کف رفت، از بین نمی رود، زیرا مخزنش در دست خداست و باز‏‎ ‎‏باید آن را در دست خدا جست وجو کرد.‏

‏‏3. خداوند بر خلاف دیگران از نیازها یا درد دل ها خسته و ملول نمی شود، زیرا‏‎ ‎‏علاوه بر این که خستگی از عوارض جهان ماده است، کثرت نیازها برای کسی‏‎ ‎‏خسته کننده است که توان پاسخ گویی نداشته باشد.‏

‏‏4. دنیا محدود و فناپذیر است و نمی تواند به میل بی نهایت طلبی انسان پاسخ دهد.‏‎ ‎‏از این رو هر عرض حاجتی در دنیا و از اصحاب دنیا، خود خواست و حاجتی‏‎ ‎‏دیگر به دنبال خواهد داشت. اما اگر انسان در یابد که تنها خدا او را سیر می کند، و‏‎ ‎‏به او روی آورد، در حقیقت رو به کسی آورده که می تواند وجود سیری ناپذیر‏‎ ‎‏انسان را سیر کند، به قول میرفندرسکی(ره):‏

‏‏5. خدا اصل، منشأ و خالق انسان است. انسان هرچه بیشتر با چنین موجودی‏‎ ‎‏ارتباط داشته باشد، خواسته هایش را با وی در میان بگذارد و او را پرستش و‏‎ ‎‏ستایش کند به اصل خویشتن نزدیک می شود. و هرچه به خود نزدیک تر شود در‏‎ ‎‏حقیقت کرامت و شخصیّت خود را بهتر می یابد.‏

‏
‏‎

‎‏6. اساساً ارتباط با خدا و پرستش او برای پرستش گر یک ارزش به حساب می آید.‏‎ ‎‏بنابراین چیزی به نام شکست، سرخوردگی، ناکامی و ناامیدی برای او معنایی‏‎ ‎‏ندارد.‏

‏‏امام خمینی در تک تک موارد یاد شده حرفی برای گفتن دارد. در اینجا به چند بیت‏‎ ‎‏شعر از ایشان اکتفا می کنیم که خود گویاتر از هر چیز است:‏

‏‏پرستش و تقویت اراده‏

‏‏از نتایج تزلزل شخصیّت ضعف اراده است، و شخصیّت متزلزل قدرت تصمیم گیری‏‎ ‎‏ندارد، تصمیم های گرفته شده نیز ثبات ندارد. انسان با چنین نشانی در جامعه، لباس‏‎ ‎‏کرامتش پاره و پروصله است. امام خمینی دنیادوستی را سبب ضعف پرستش و ضعف‏‎ ‎‏پرستش را سبب ضعف اراده می داند:‏

‏‏از مفاسد بزرگ حب دنیا آن است که انسان را از ریاضت های شرعی، عبادت ها و‏‎ ‎‏مناسک باز می دارد؛ بعد طبیعت را نیرو می بخشد و در نتیجه طبیعت از اطاعت روح‏‎ ‎‏و انقیاد آن سر  می پیچد و عزم انسانی و اراده را سست می کند. ‏

‏‏یکی از اسرار بزرگ عبادت و ریاضت شرعی آن است که بدن و قوای طبیعی و‏‎ ‎‏بعد ملکی انسان منقاد روح شده، اراده نفس درآن ها کارگر گردیده، و ملکوت نفس‏‎ ‎‏بر ملک غالب آید.‏

‏‏چنان روح دارای سلطنت و قدرت نفوذ امر شود که به مجرد اراده، بدن را به هر‏‎ ‎‏کار بخواهد وادار کند، و از هر کار بخواهد باز دارد. ملک بدن و قوای ظاهری‏‎ ‎‏ملکی تابع و مقهور و مسخّر ملکوت گردد؛ به گونه ای که بدون مشقّت و تکلّف‏‎ ‎‏هر کاری را بخواهد انجام دهد. و یکی از فضایل و اسرار عبادت های سخت و‏‎ ‎‏پرزحمت آن است که این هدف از آن ها بیشتر به انجام رسد؛ یعنی انسان به واسطۀ‏‎ ‎‏این عبادت ها دارای عزم و اراده شده و بر طبیعت و ملک چیره می گردد. اگر اراده‏‎ ‎
‏‎

‎‏تام و تمام شود و عزم قوی و محکم گردد، مثل ملک بدن و قوای ظاهر و باطن آن‏‎ ‎‏مَثَل ملائکۀ الله شود که عصیان خدا نکنند؛ به هرچه آنها را امر فرماید اطاعت کنند،‏‎ ‎‏و از هرچه نهی فرماید منتهی شوند؛ بدون تکلف و زحمت.‏

‏‏قوای ملک انسان نیز اگر در تسخیر روح درآید تکلف و زحمت از میان برخیزد و‏‎ ‎‏اقالیم سبعه ملک تسلیم ملکوت شود و همۀ قوا کارگزار آن گردند.‏‎[70]‎

‏‏از آن جا که آخرت باطن دنیاست و صفات و ملکات فراهم آمده در دنیا بدون‏‎ ‎‏حجاب، حقیقت خود را در آخرت نشان خواهد داد، حقیقت ارادۀ مؤمن که‏‎ ‎‏اراده خداست تجلی خواهد یافت. به عبارت دیگرحقیقت عبادت « قربت » است، نه‏‎ ‎‏حرکات ظاهری. با عبور از عالم ملک و پاره شدن حجاب ها، «قربت» بی غبار تعیّن رخ‏‎ ‎‏نشان داده و ظهور خواهد یافت و ارادۀ عابد نیز چون دیگر صفات او ارادۀ معبود‏‎ ‎‏خواهد شد:‏

‏‏میزان یکی از مراتب بهشت که از بهترین بهشت هاست، اراده و عزم است. انسان‏‎ ‎‏تا دارای ارادۀ نافذ و عزم قوی نباشد، دارای آن بهشت و مقام عالی نشود. در‏‎ ‎‏حدیث است که وقتی اهل بهشت در آن مستقر گردند، یک مرقومه از ساحت‏‎ ‎‏قدس الهی ـ جلّت عظمته ـ برای آنان صادر گردد که:‏

‏‏«این کتاب از زندۀ پایدار جاویدان است به سوی زندۀ پایدار جاویدان. من چنانم‏‎ ‎‏که به هر چه بفرمایم بشو می شود، تو را نیز امروز چنان کردم که به هر چه امر کنی‏‎ ‎‏بشود، می شود».‏‎[71]‎

‏‏پرستش خداوند، روح پرستش گر را چنان مجذوب و دلباخته خدا می کند که از رنج‏‎ ‎‏کشیدن در راه او نه تنها آزرده و ملول نمی شود که از درد و رنج و خطر استقبال می کند‏‎ ‎‏و زبان حالش چنین است:‏

‏‏امام خمینی(ره) نه تنها با زبان قال که با تمام حیات سراسر ماجرایش این نکته را‏‎ ‎‏به اثبات رساند. اگرچه زبان قالش نیز در این وادی زیبا و پر شور است:‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏ ‏

‏‏پی نوشت ها:‏

‏‎

‎

• . فرهنگ فارسی ، ج 2، ص 2272.
• . التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 9، ماده عبد.
• . آشنایی با قرآن، ص 104.
• . طه (20): 50.
• . بقره (2): 53.
• . نحل (16): 78.
• . بقره (2): 186.
• . نحل(16): 97.
• . ذاریات (51): 56.
• . تفسیر الصافی، ج 5، ص 57؛ کنز الفوائد، ص 151؛ بحار الانوار، ج 5، ص 312؛ ج 23، ص 83.
• . همان.
• . اسرار عبادات.
• . ر.ک: فرهنگ بزرگ جامع نوین، ص 3 ـ 4؛ فرهنگ فارسی، ج 3، ص 2929؛ قاموس قرآن،ج 6، ص 103.
• . نمل (27): 40.
• . آداب الصلوة، ص 8 ـ 9.
• . ر.ک: ذاریات (51): 57.
• . اسراء (17): 70.
• . بقره (2): 138.
• . کلیات سعدی، ص 74.
• . انسان شناسی در اندیشه امام خمینی، ص 348.
• . «گنجی پنهان بودم، پس دوست داشتم تا شناخته شوم، از این رو مخلوقات را آفریدم تا شناخته شوم».
• . «سرآغاز دین شناخت است».
• . انسان شناسی در اندیشه امام خمینی، ص 349.
• . همان، ص 357.
• . اسراء (17): 70. آیه یاد شده در صدد بیان کرامت تکوینی انسان است. اما برخی دیگر از آیات قرآن بر کرامت تشریعی انسان اشاره دارد که درجات آن نامحدود است و به مراقبت انسان در حفظ حریم های الهی و اطاعت از خداوند متعال بستگی دارد: انَّ اکرمکم عندالله أتقیکم؛ حجرات (49): 13. ر. ک: معارف قرآن خداشناسی ـ کیهان شناسی ـ انسان شناسی، ص 370 ـ 374.
• . مائده (5): 32.
• . ابراهیم (14): 32.
• . إن هُم إلّا کَالأنعامِ بَل هُم أضَلُّ سَبیلاً؛ فرقان (25): 44.
• . مانند: قُتِلَ الإنسانُ ما أکفَرَهُ، عبس(80): 17؛ مدّثر (74): 19 ـ 20؛ ذاریات (51): 10؛ احزاب (33): 64؛ مائده (5): 13؛ بقره (2): 88؛ نساء (4): 52؛ احزاب (33): 57 و....
• . انسان شناسی در اندیشه امام خمینی، ص 71.
• . همان، ص 72.
• . همان.
• . همان، ص 245.
• . همان، ص 73.
• . همان، ص 73 ـ 74.
• . یاد خدا دینامیسم اصالت انسان، ص 55 ـ 56.
• . آل عمران (3): 191.
• . طه (20): 124.
• . منافقون (63): 9.
• . نور (24): 37.
• . یاد خدا، دینامیسم اصالت انسان، ص 57 ـ 60.
• . زخرف (43): 36.
• . «فالصورة صورة إنسان والقلب قلب حیوان»؛ عیون الحکم والمواعظ، ص 359.
• . «فلو أنّ رجلاً تولّی حجراً لحشره الله معه یوم القیامة»؛ الامالی، ص 193.
• . «الدین هو الحبّ والحبّ هو الدین»؛ المحاسن، ج 1، ص 263.
• . «هل الدین إلاّ الحبّ»؛ همان.
• . «المرء مع من أحبّ»؛ الامالی، ص 252.
• . یاد خدا، دینامیسم اصالت انسان، ص 62 ـ 63.
• . رعد (13): 28.
• . آداب الصلوة، ص 17.
• . انفال (8): 65.
• . شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص 360ـ362 .
• . دیوان حافظ.
• . دیوان حافظ.
• . همان.
• . شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان امام، ص 223.
• . ر.ک: انسان شناسی در اندیشه امام خمینی، ص 333-334.
• . همان، ص 331 - 332.
• . اللهُ نُورُ السَّمواتِ وَ الأرضِ؛ نور (24): 35.
• . سیری در نهج البلاغه، ص 291-293.
• . «وقوم عبدوا الله عزّوجل حبّا له فتلک عبادة الأحرار وهی أفضل العبادة»؛ الکافی، ج 3، ص131.
• . ر.ک: شرح چهل حدیث، ص 326.
• . همان، ص 454.
• . مانند این سخن رسول خدا (ص) که : «مَن قضَی لِأخیهِ المؤمنِ حاجَةً کانَ کَمَن عَبِدَاللهَ دَهراً »؛ هرکس نیازی از برادر مؤمن برآورده سازد همانند کسی است که یک دهر خدا را پرستش کرده باشد. میزان الحکمه، ج2، ص 539.
• . همان، ج2، ص544.
• . همان، ج 6، ص292.
• . تحفة المراد، ص24.
• . شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان امام خمینی(ره)، ص 213.
• . همان.
• . ر.ک: شرح چهل حدیث، ص 125.
• . همان.
• . شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان امام خمینی، ص212.