واجبات طواف کعبه از دیدگاه امام خمینی (س)

گشتن دور خانه کعبه به مقدار مشخص و با شرائط خاص را طواف کعبه گویند.

طواف کعبه

واجبات طواف کعبه از دیدگاه امام خمینی (س)

طواف دور کعبه معظمه که تجلی کریمه ۱۱۵ سوره بقره: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِیمٌ» است، واجباتی دارد؛ و از ارکان حج و عمره است مگر طواف نساء که واجب (۱) است اما رکن نیست. واجبات طواف بر دو قسم است.

۱- قسم اول

قسم اول از واجبات طواف، شرایط آن است.

۱.۱- نیت

نیت طواف همانند نیت دیگر عبادات است؛ پس در طواف «نیت را لازم نیست به زبان بیاورد و لازم نیست به قلب بگذراند، بلکه همان که بنا دارد این عمل را به جا آورد و با این بنا به جا آورد، کفایت می کند و به عبارت دیگر، نیت در عبادت و کارهای دیگر در این جهت فرق ندارد، پس همان طور که انسان با قصد آب می خورد و راه می رود عبادت را اگر همان طور به جا آورد با نیت به جا آورده». (۲)

۱.۱.۱- طواف از روی ترس جهنم یا شوق بهشت

غایات امتثال را درجات و مراتب مختلفی است و «کفایت می کند در صحیح بودن عمل، آن که برای خدا بیاورد یا برای اطاعت امر خدا یا برای ترس از جهنم یا برای رسیدن به بهشت و ثواب». (۳)

۱.۱.۲- ریا در طواف

از آنجا که طواف عبادت است و عبادات باید به قصد قربت انجام شود پس «اگر در به جا آوردن طواف یا سایر اعمال عمره و حج که عبادی است ریا کند یعنی برای نشان دادن و به رخ دیگری کشیدن و عمل خود را خوب جلوه دادن به جا آورد، طواف او و همین طور هرچه را این طور به جا آورده باطل است، و در این عمل معصیت خدا را هم کرده است». (۴) همچنین «اگر در عملی که برای خدا می آورد رضای دیگری را هم شرکت دهد و خالص برای خدا نباشد عمل باطل است». (۵)

۱.۱.۳- ریا بعد از اتمام طواف

اگر طواف کننده طواف را با قصد قربت انجام داده و به پایان برساند طواف او صحیح است هرچند که بعد از اتمام آن ریا کند زیرا «ریا بعد از عمل و تمام کردن طواف یا دیگر اعمال باعث بطلان عمل نمی شود». (۶)

۱.۲- طهارت

«طهارت از حدث اکبر و اصغر در طواف واجب شرط است، چه طواف عمره باشد یا طواف حج یا طواف نساء، حتی در عمره و حج مستحب که پس از احرام بستن واجب است آن را تمام کند». (۷) ولی «طهارت از حدث اکبر و اصغر در طواف مستحبی شرط نیست، لکن کسی که جنب یا حائض است جایز نیست در مسجدالحرام وارد شود، ولی اگر غفلتاً یا نسیاناً طواف مستحب کرد صحیح است». (۸)

۱.۳- طهارت بدن و لباس از نجاست

لباس و بدن طواف کننده باید پاک باشد و «احتیاط واجب آن است که از نجاساتی که در نماز عفو شده- مثل خون کمتر از درهم و جامه ای که با آن نتوان نماز خواند مثل عرقچین و جوراب حتی انگشتر نجس- اجتناب کند». (۹)

۱.۴- مختون بودن مرد

مختون بودن شرط طواف است «در حق مردان و این شرط در زنان نیست، و احتیاط واجب آن است که درباره بچه های نابالغ مراعات شود». (۱۰)

۱.۵- ستر عورت

«پس اگر بدون ساتر عورت طواف کند باطل است، و معتبر است در آن اباحه، پس با ساتر غصبی طواف صحیح نیست بلکه با لباس غصبی غیر ساتر نیز بنا بر احتیاط واجب، و احتیاط آن است که مراعات شرایط لباس نمازگزار را بنمایند». (۱۱)

۱.۶- موالات عرفی

«احتیاط واجب آن است که مراعات موالات عرفیه را در طواف بکند؛ یعنی در بین دورهای طواف آن قدر طول ندهد که از صورت یک طواف خارج شود». (۱۲)

۲- قسم دوم

قسم دوم از واجبات طواف اموری است که جزء حقیقت طواف به شمار می آید هرچند که بعض آن ها به تعبیر حضرت امام خمینی از قبیل شرط است.

۲.۱- شروع طواف از حجرالأسود

امام خمینی در این خصوص می فرمایند: «در ابتدا کردن به حجرالأسود لازم نیست که تمام اجزای بدن طواف کننده به تمام اجزای حجرالأسود عبور کند، بلکه واجب آن است که انسان از حجرالأسود، هر جای آن باشد شروع کند و به همان جا ختم کند». (۱۳) «از هر جای حجرالأسود که شروع کرد باید در دور هفتم به همان جا ختم کند، پس اگر از اولش شروع کرد باید به اولش ختم شود. و همچنین اگر از وسط یا آخر شروع کرد باید به همان جا ختم شود». (۱۴) امام خمینی ره مؤمنین را از دقت عقلی و افتادن در مهلکه وسواس و مراقبت های اهل وسوسه بر حذر داشته و فرموده اند: «آنچه واجب است آن است که در عرف گفته شود از حجرالأسود شروع به طواف کرد و ختم کرد به حجرالأسود، چه از ابتدای آن شروع کند چه از وسطش چه از آخرش». (۱۵) «در طواف باید به همان طوری که همه مسلمین طواف می کنند، از محاذات حجرالأسود بدون دقت های صاحبان وسوسه شروع کنند. و در دورهای دیگر بدون توقف دور بزنند تا هفت دور تمام شود». (۱۶) «گاهی دیده می شود که اشخاص نادان در هر دوری که می زنند می ایستند و عقب و جلو می روند که محاذات را درست کنند، و این موجب اشکال است و گاهی حرام است». (۱۷)

۲.۲- ختم کردن هر دور به حجرالأسود

ختم نمودن هر دور طواف به حجرالأسود واجب است و «این حاصل می شود به این که بدون توقف، هفت دور را ختم کند و در دور هفتم به همان جا که شروع کرده ختم شود، و لازم نیست در هر دوری بایستد و باز شروع کند، و کارهای جهال را نباید بکنند». (۱۸)

۲.۳- قرار دادن خانه کعبه در طرف چپ طواف کننده

هنگام طواف خانه کعبه باید در سمت چپ طواف کننده قرار داشته باشد، لیکن «واجب نیست که بیت شریف در تمام حالات حقیقتاً طرف شانه چپ قرار گیرد پس اگر در حال دور زدن متعارف، وقتی که به حِجر اسماعیل علیه السلام می رسد مختصری انحراف پیدا کند و خانه از سمت چپ قدری خارج شود، طواف صحیح است، اگرچه بیت متمایل به پشت سر او شود. همچنین طواف را اشکالی نیست اگر این مختصر انحراف هنگام گذشتن از زاویه های بیت پیدا شود، که قطعاً، چنانچه دور زدن به نحو متعارف و همانند دور زدن سایر مسلمین باشد اشکالی ندارد». (۱۹)

۲.۴- داخل طواف قرار دادن حِجر اسماعیل

حجر اسماعیل محلی است که متصل به خانه کعبه است، و باید طواف کننده دور حجر اسماعیل نیز بگردد. «اگر دور حجر اسماعیل نگردید و از داخل آن طواف کرد طوافش باطل است، و باید اعاده کند». (۲۰)

۲.۵- بودن طواف است بین خانه کعبه و مقام حضرت ابراهیم علیه السلام از همه اطراف.

«مراد از این که طواف بین کعبه و مقام باشد آن است که ملاحظه شود مسافتی را که میان خانه و مقام ابراهیم علیه السلام است و در همه اطراف خانه کعبه طواف کننده از آن مقدار دورتر نباشد از خانه کعبه (و مابین مقام و خانه چنانچه گفته اند تقریباً بیست و شش ذراع و نصف است) پس در همه اطراف باید همین قدر بیشتر دور نباشد». (۲۱) و «اگر شخص از پشت مقام ابراهیم طواف کند که مقام ابراهیم هم داخل در طوافش شود طوافش باطل است و باید اعاده کند». (۲۲) و اگر بعضی از دورها را از پشت مقام طواف کند باید آن دور را با اعاده همان جزء تمام کند و احوط آن است که طواف را هم اعاده کند اگرچه ظاهراً اعاده لازم نباشد، بلکه بعید نیست کفایت اعاده همان جزء». (۲۳) و «چون در طرف حجر اسماعیل علیه السلام محل طواف تنگ می شود- زیرا که مقدار حِجْر از آن کاسته می شود- و چنانچه گفته اند تقریباً شش ذراع و نیم برای محل طواف باقی می ماند باید در طواف از آن جانب، بیشتر از شش ذراع ونیم دور نشوند». (۲۴) پس «اگر از جانب حجر اسماعیل علیه السلام بیشتر از شش ذراع و نیم در دور زدن دور شد اظهر آن است که آن جزء را اعاده کند و از مطاف دور بزند». (۲۵) در شرایط فعلی که معمولاً مطاف شلوغ است و در اطراف کعبه گاهی ازدحام شدید به وجود می آید، نیز رعایت این واجب حتی الامکان لازم است هرچند که با زمان سنجی و در وقت خلوت رفتن باشد؛ پس درصورتی که به هیچ وجه ممکن نباشد، طواف از پشت مقام با رعایت اقرب فالاقرب مانعی ندارد. و بر همین مطلب تصریح دارد پاسخ امام خمینی به استفتاءات، آنجا که می فرمایند: «با فرض عدم امکان طواف در حدّ، و لو در وقت خلوت، طواف در خارج حدّ با مراعات اقرب فالاقرب صحیح است». (۲۶) «در صورت امکانِ طوافِ در حد، و لو در وقت خلوت، باید در حد طواف کند و لو با تأخیر». (۲۷)

۲.۶- خروج طواف کننده از خانه و آنچه از آن محسوب است

«در اطراف دیوار خانه یک پیش آمدگی است که آن را «شاذروان» گویند، و آن جزء خانه کعبه است، و طواف کننده باید آن را هم داخل قرار دهد». (۲۸) «اگر کسی در بعضی از احوال به واسطه کثرت جمعیت یا غیر آن بالای شاذروان برود و دور بزند آن مقدار که دور زده باطل است، و باید اعاده کند». (۲۹) «دست به دیوار خانه کعبه گذاشتن در آنجایی که شاذروان است جایز است، و به طواف ضرر نمی رساند گرچه احتیاط مستحب ترک آن است». (۳۰)

۲.۷- هفت شوط یعنی هفت دفعه دور زدن نه کمتر و نه زیادتر.

«اگر از روی عمد، طواف کننده از اول قصد کند کمتر از هفت دور به جا آورد و یا بیشتر به جا آورد طوافش باطل است اگرچه به هفت دور تمام کند، و احتیاط واجب آن است که اگر از روی ندانستن حکم بلکه از روی سهو و غفلت باشد طواف را اعاده کند». (۳۱) «اگر در اثنای طواف از قصدِ هفت دور آوردن برگردد به قصد زیادتر آوردن یا کمتر آوردن، از آنجا که این قصد را کرده و هرچه به این عمل کرده باطل است و باید اعاده کند، و اگر با این قصد زیادتر آورد اصل طواف باطل می شود». (۳۲)

(۱) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۲۲، تحریرالوسیلة، ج ۱، ص ۴۷۸، کتاب الحج، القول: فیما یجب بعد اعمال منی. طواف النساء

(۲) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۱، مسأله ۱. نیت

(۳) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، مسأله ۵. صحیح بودن

(۴) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، مسأله ریا

(۵) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، مسأله ۶. شرکت

(۶) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، مسأله ۴. بعد از عمل

(۷) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، دوم، مسأله ۱. طهارت

(۸) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۲، دوم، مسأله ۱. طهارت

(۹) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۵، مسأله ۱.

(۱۰) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۶. چهارم

(۱۱) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۶. پنجم

(۱۲) موسوعة الإمام الخمینی، ج ۳۱، مناسک حج، ص ۱۱۷، مسأله. مساله