همراه با افق: امام خمینی (س) و آداب تلاوت قرآن کریم

پدیدآورنده (ها): یزدان پناه سامانی، تهمینه

« آدابـ تلاوت قرآن به دو دسته «آداب ظاهری» و «آداب باطنی» تقسیم می شوند. طهارت ظاهری، وضو ساختن، پوشـیدن جـامه پاک و سـفید، نشستن به سمت قبله و رعایت ترتیل از آداب ظاهری تلاوت هستند. بعضی از آداب تلاوت علاوه بر ظاهر، آداب بـاطنی را نیز شامل می شوند؛ مانند صلوات، استعاذه و بسمله. »

امام خمینی (س) علاوه بر موارد فـوق، آدابی باطنی را برای تـلاوت مـطلوب قرآن کریم عنوان کرده اند که در این مقاله به بررسی این موارد می پردازیم.

در قرائت قرآن کریم مطلوب آن است که در قلب، صورت باطنی آن نقش بندد و اوامر و نواهی آن تاثیر کند و دعوت های آن جای گزین شود و از نـظر عرفا این غایت حاصل نمی شود، مگر آن که آداب تلاوت لحاظ شود و توسط قاری رعایت گردد. مقصود از آداب، آن نیست که پیش قاریان متداول شده است؛ به طوری که همّ و غمّ قاری فقط به مخارج الفـاظ و ادای حـروف و رعایت تجوید معطوف شود، تاحدی که به غفلت از معنی و تفکر در آن بینجامد. این یکی از کیدهای شیطان است که انسان متعبد را تا آخر عمر به الفاظ قرآن سرگرم می کند و از سّر نزول قـرآن و از حـقیقت معارف والای آن به کلی غافل می کند. تازه بعد از ۵۰ سال قرائت، معلوم می شود که از شدت تغلیظ و تشدید در آن، از صورت کلام به کلی خارج شده و صورت غریبی پیدا کرده است، بلکه مقصود آدابـی اسـت که در شریعت مقدسه منظور شده است که عمدة آن ها تفکر و تدبر و اعتبار به آیات آن است.

۱. صلوات

صلوات، نشانة محبت، مودت و وفاداری به خاندان پیامبر گرامی اسلام است که قـرآن آن را اجـر رسـالت پیامبر دانسته است. صلوات صـیقل دهندة روح زنـگار گـرفته است۱ و نفاق را ازبین می برد. ۲ صلوات عاملی برای محو گناهان۳، وسیله ای برای گشایش درهای آسمان۴، سبب استغفار و دعای فرشتگان در حق انسان۵، و وسـیله ای بـرای تـقرب به پیامبر در قیامت و دریافت شفاعت اوست۶. خوش عاقبت کـسی اسـت که آخرین کلامش در دنیا صلوات باشد. ۷

یا اهل بیت رسول الله حبکم

فرضٌ من الله فی القرآن انزله

کفاکم من عظیم القدر اَنـکم

مـن لم یـُصَلِّ فلا صلوه له

امام خمینی (س) (قدس سّره) در این باره می فرمایند: «از آداب مـهم تلاوت قرآن، معرفت حرمت رسول اکرم (ص) است که بندة مومن باید به قلب بفهماند که اگر وجود نازنین آن سـرور نـبود، کـسی را راه به عبودیت حق و وصول به مقام قرب و معراج معرفت نبود. پس بـاید تـوجه داشت که رفیق و مصاحب راه معرفت، حضرت ختمی مرتبت (ص) و معصومین از ائمه اطهار (ع) هستند و آن ها ولی نعمتان و ابـزار نـزول بـرکات حق و وسایل وصول هستند. »۸

۲. استعاذه

امام (ره) یکی از آداب قرائت قرآن را استعاذه به خـداوند از شـیطان رجـیم بیان می کنند. یعنی قاری قرآن باید ابتدا از شیطان رجیم به خدا پناه ببرد، چـراکه شـیطان در قـرآن قسم یاد کرده است که: بر سر راه فرزندان آدم قرار می گیرم و آن ها را از صراط مـستقیم کـه همان مسیر کمال، هدایت و انسانیت است، دور می کنم. قاری قرآن باید برای بهره مندی از قـرآن بـا تـمام وجود از شیطان که قاطع طریق انسان هاست، به خدای رحمان پناه ببرد و با گفتن «اعـوذ بـالله من الشیطان الرجیم»، ظاهراً و باطناً از شیطان دوری کند و به الله پناه ببرد. الله محل امن چنین قاری قـرآنی بـاید بـاشد.

امام (ره) می فرمایند: «خود این استعاذه، یعنی پناه بردن به خدا، آدابی دارد. »

الف) اخلاص

یکی از آداب اسـتعاذه، اخـلاص است. وقتی قلب انسان خالص و فقط متوجه کمال مطلق شد، آن وقـت انـوار جـمال الهی که خداوند در طینت آدم به ودیعه نهاده است، در آینة قلبش ظهور می کند. سپس این خـلوص از بـاطن بـه ظاهر اعمال او سرایت می کند. درنتیجه، چنین انسان خالصی خودش را در حصن خداوند قـرار مـی دهد و تحت تربیت حضرت حق قرار می گیرد و از ولایت و سرپرستی شیطان مصون می شود. قاری خودش را از شیطان و جنودش دور مـی کند و تـحت تصرف الله قرار می گیرد و از مکر و حیله شیطان رها می شود. باید توجه داشت کـه وقـتی می گوییم: «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم »، این مـحتوا در قـلبمان خـطور می کند.

ب) رسیدن به توحید افعالی

انسان مـؤدب بـه آداب قرائت قرآن، باید قلب خود را متذکر این حقیقت بکند که مالک حقیقی خـداوند اسـت. نتیجه این تذکر آن می شود کـه چـشم طمع از سـایر مـوجودات مـی بندد و فقط خدا را قدرت مطلق می داند. «لامـؤثر فـی الوجود الّا الله» را باور می کند و فقط خدا را در وجود و هستی مؤثر می بیند. خانة قلب خودش را بـه صـاحب خانه وامی گذارد و تمام امور را تحت قدرت خـداوند می بیند. به این تـرتیب، جـایی برای وسوسه شیطان و فریب کاری اش بـاقی نـمی ماند.

ج) ایمان

خداوند می فرماید: «الله ولی الذین آمنوا یخرجهم من الظلمات الی النور » [بقره ۲/۲۵۷]. یعنی سرپرستی و ولایت ایـن گونه افـراد را که اهل ایمان اند و برتر از عـالمان اند، خـدا خـود برعهده می گیرد. در نـتیجه ایـن افراد را از گزند و فتنه شـیطان دور نـگه می دارد و از همة مراتب ظلمت که غفلت و جهالت از مصادیق آن است، رهایشان می کند. آن ها را از ظلمت معصیت، سـرکشی، عـصیان، خودبینی، خودپسندی و خودمحوری و بالاخره از همة رذایـل اخـلاقی به سـوی نـور، سـعادت، بندگی، ایمان، خدابینی و خـدامحوری می کشاند. وقتی که چنین انسانی به این مقام راه یافت، آن وقت به مقام «توکل» که یـکی از شـاخه های «ایمان» است، دست پیدا می کند. هـمة امـور را بـه خـداوند قـادر متعال می سپارد و حـالت انـقطاع از خلق برایش حاصل می شود. در این صورت، استعاذة او حقیقت پیدا می کند و از شر شیطان و جنودش به سوی خـداوند و قـدرت مـطلق پناه می برد و با تمام وجود می گوید: «اعـوذبالله مـن الشیطان الرجـیم».

نـتیجه آن کـه اخـلاص در تمام مراتبش، چه در مراتب عمل و چه در مراتب بالاتر، و درک توحید فعلی - با مراتبش- کسب ایمان - با مراتبش- و رسیدن به مقام توکل، همه از آداب استعاذه است.

هم چنین، امام راحل (ره) بـرای استعاذه مفید چهار رکن را ذکر می کنند که عبارت اند از:

الف) مستعیذ (پناه برنده)

مستعیذ کیست؟ انسان زاهد، ابعاد و ساحات متفاوتی دارد. کدام ساحت انسان مستعیذ است؟ امام می فرمایند: «حقیقت انسان و جوهرة انسان باید مستعیذ بـاشد. » در اربـعین حدیث ایشان آمده است که: «انسان با عزم، جوهره انسانیتش شکوفا می شود. پس ما به صرف به دنیا آمدن و این رشد ظاهری، انسان- به تعبیر قرآن- نیستیم. اگر آن جـوهره و حـقیقت انسانی بیدار و متحقق شود، آن وقت مستعیذ می تواند پناه ببرد از شیطان به خدای بزرگ. به این ترتیب، تا وقتی که انسان گرفتار طبیعت و نـفس اسـت و به سیر و سلوک نپرداخته، نـمی تواند مـستعیذ باشد. »

ب) مستعاذمنه

ما باید از شر چه کسی پناه ببریم؟ امام می فرمایند: «این از شیطان است که به وسیلة گشودن دام های رنگارنگ بر سر راه انسان، او را از مسیر هـدایت بـازمی دارد و مانع طریق انسان مـی شود. »

ج) مـستعاذ به

باید به چه کسی پناه ببریم؟ وقتی دشمن را شناختیم و نسبت به خود هم شناخت پیدا کردیم، می گوییم «اعوذبالله»، زیرا «الله» ملجأ و پناهگاه سالکان است. چون این اسم جامع جمیع اسمای خـداوند اسـت و قاری قرآن در قلعه و دژ محکم الله خودش را از شر شیطان دور می کند.

د) مستعاذ له

غایت و هدف این استعاذه چیست؟ اصل این استعاذه برای انسان پناه برنده مطلوب به ذات است. یعنی این مطلوب از سنخ کمالات و سعادت است. وقـتی قـاری به خـدا از شر شیطان پناه برد، و استعاذة واقعی برایش محقق شد، کمالاتی نظیر سعادت های طبیعی، خرق عادات و کرامات، و... حـاصل می شوند و غایت حقیقی وصول به مبدا مطلق، جمال و کمال مطلق و آیـنه خـداشدن اسـت.

در نتــــــیجه، استــعاذه حقیقی، جســتن بالاترین، مهم ترین و پربارترین ادب باطنی تلاوت قرآن کریم است که نیل به آن می تواند بـقیه آداب را بـا سرعت بیشتری محقـــــق سازد و رعایت آن ها برای قاری حقیقی قرآن، راحت تر و سهل الوصول تر بـاشد.

از ایـن دشـمن مشو غافل که ناگاه

کمین بگشوده آید بر سر راه

به دامش افتی و بدنام گردی

چـه بدنامی که دشمن کام گردی

۳. بسمله

یعنی آغاز کلام الهی با لفظ مـقدس «بسم الله الرحمن الرحیم». مردم معمولاً هـنگامی که مـی خواهند کاری را شروع کنند، آن را به نام شخصیت برجسته ای افتتاح می کنند. به این منظور که آن کار به وسیلة این عمل، فرخنده و میمون شود، یا برای این که یادبودی از آن شخصیت بزرگ باشد.

خداوند متعال نـیز کلام بزرگ خود را به این روش آغاز کرده و آن را به نام نامی خود افتتاح فرموده است، تا معنای کلماتش به آن نام مربوط و نشانه ای از آن داشته باشد. ضمناً، سرمشقی برای بندگان باشد تا کـردار و گـفتار خود را به نام مقدسش شروع کنند و اعمال آن ها نشانه ای از حق و هم برای او بوده باشد و به این وسیله، فنا و نقصان به آن راه نیابد. زیرا به نام خداوندی آغاز شده است که زوال و نـیستی بـه دامان کبریای او دراز نمی شود. ۱۰

هدف اصلی قرآن کریم، هدایت و سوق بشر به سعادت است. روی همین اصل، تمام سوره های قرآن به جزء توبه که آن هم دلیل خاص خود را دارد با بسم الله آغاز می شوند تـا از آغـاز تا انجام، با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود. ۱۱

حضرت امام (ره) در آثار خویش در مورد کلمه طیبۀ بسم الله این گونه بیان داشته اند: «بسم الله در هر سوره غیر از بسم الله در سوره دیگر اسـت. »۱۲ کـه در هـر سوره متعلق به خود آنـ سـوره اسـت. مثلاً بسم الله سورة مبارکه «حمد» متعلق به حمد است، زیرا هر قول و عملی که از انسان صادر می شود، به قیمومیت اسم الهـی اسـت.

در کـتاب «شرح دعای سحر » امام که در اوج قله های رفیع عـرفان اسـت، به مطلب بسیار عرفانی و ملکوتی برمی خوریم. ایشان درمورد حقیقت بسم الله بر استاد عرفان خود، حاج میرزا جواد ملکی تـبریزی ایـراد مـی گیرند و این مصداق همان آیة شریفة «السابقون السابقون... » است که امـام بر استادان خویش نیز پیشی گرفته اند. حاج میرزا جواد تبریزی، در کتاب «اسرارالصلوه» خویش عنوان می دارند: «بسم الله یک آیـه اسـت کـه در اول هر سوره نازل شده و با نزولش در هر سوره، حقیقتش اختلاف پیـدا نـمی کند و بسم الله سورة حمد مثلاً همان بسم الله سورة اخلاص است و تنها از آن جهت که چند مرتبه نازل شـده، لازم نـمی آید کـه در خواندنش بسم الله همان سوره را که می خواهی بخوانی، قصد کنی. »

حضرت امام (ره) درایـن بـاره مـی فرمایند: «این سخن از آن بزرگوار غریب است. زیرا حقیقت بسم الله در آغاز سوره ها با هم اختلاف دارنـد، بـلکه بـسم الله گفتن بر حسب اختلاف اشخاص مختلف است و بلکه گفتن بسم الله از شخص واحد به حـسب اخـتلاف حالات و مقاماتش مختلف است و در هر مقامی، گفتن بسم الله حقیقتی مخصوص به آن مقام دارد. »۱۳

آیـت الله حـسن زاده آمـلی در کتاب ولایت تکوینی خویش در مورد بسم الله می گوید: «بسم الله عارف به منزلة کن الله (جل جـلاله) اسـت و باید از بسم الله به روی انسان دری گشوده شود. »۱۴

پی نوشت:

۱. وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۲۱۶.

۲. اصـول کـافی، جـ۲. ص۴۹۲.

۳. بحارالانوار، ج۹۴. ص۵۴.

۴. وسایل الشیعه، ج۴. ص ۱۲۲۰.

۵. مرآه العقول، ج ۱۲. ص ۱۰۹.

۶. بحارالانوار، ج۹۴. ص۶۳.

۷. وسائل الشیعه، جـ۴، ص ۱۲۱۶.

۸. اسـرارالصلوه، ص۱۱۵.

۹. استعاذه: یعنی پناه گرفتن و شیطان عبارت از هر متمردی از انس و دوّاب (چهارپا و... ) و جـانّ (جـن) اسـت.

۱۰. ترجمة تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۳.

۱۱. تفسیر نمونه، ج۱، ص۱۳.

۱۲. تفسیر سورة حمد، ص۴۰، شرح دعـای سـحر، صـ۱۵۹، سرالصلوه، ص۸۸.

۱۳. شرح دعای سحر، ص ۱۶۱ تا ۱۶۳.

۱۴. سیمای نماز در آثار علامه حسن زاده آمـلی، عـباس عزیزی، ص ۱۳۶.

منابع

۱. سرّ الصلوه. امام خمینی (س). مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س). ۱۳۸۷.

۲. امام در سنگر نـماز، سـتاد اقامه نماز، ۱۳۸۷.

۳. قرآن باب معرفت الله (مجموعه بیانات و نوشته های امام خمینی (س) دربارة قـرآن) مـوسسة فرهنگی قدر ولایت. ۱۳۷۴.

۴. تفسیر سورة حمد. امام خمینی (س). تـرجمة علی اصغر ربانی خلخالی. ۱۴۰۰هـ. ق.

۵. شرح دعای سـحر. امام خمینی (س). ترجمة سیداحمد فهری. انتشارات خیرخواه. ۱۳۵۹.

۶. فصل نامة بینات. سال یازدهم. شمارة ۲. تابستان ۱۳۸۳.

۷. سـیمای نـماز در آثار علامه حسن زاده آملی. انـتشارات نـبوغ. چاپ دوم. ۱۳۸۷.

آدرس ثابت: ۹۳۱۱۴۱https://www. noormags. ir/view/fa/articlepage/

مقالات مرتبط

ترتیل از دیدگاه قرآن و حدیث

استدراج یا نقمت در چهره نعمت

استدراج

امام خمینی (س) و آداب تلاوت قرآن کریم / بخش دوم و پایانی

آشنایی با چند اصطلاح قرآنی/ "املاء" و "استدراج"

آداب باطنی تلاوت قرآن

سنتهای اجتماعی در قرآن کریم

عناوین مشابه

امام خمینی (س) و آداب تلاوت قرآن کریم / بخش دوم و پایانی

مبانی مشورت در اندیشه سیاسی امام خمینی (س)؛ با تأکید بر قرآن کریم و سیره معصومین علیهم السلام

بررسی شاخصه های عمومی و اختصاصی تمدن اسلامی با انقلاب اسلامی از منظر قرآن کریم، در اندیشه امام خمینی (س) و مقام معظم رهبری (مدظله)

اندیشه بازگشت به قرآن در برپایی حکومت الهی (با محوریت دیدگاه شهید مطهری و امام خمینی (س) )

امکان و موانع فهم صحیح قرآن کریم از منظر امام خمینی (س)

نظرکارشناسی در مورد:«طرح دو فوریتی اصلاح مواد ۱۲۴ و ۱۳۰ قانون برنامه سوم در خصوص الزام دولت به اخذ مجوز از مجلس در انعقاد قراردادهای خارجی (برخی زیان های قراردادهای اپراتور دوم تلفن همراه و فرودگاه امام خمینی (س) با شرکت های خارجی) »

نسبت محمد خاتم (ص) با قرآن کریم از منظر امام خمینی (س)

اراده الهی و نسبت آن با اختیار انسان از دیدگاه امام خمینی (س)

تأثیر اندیشه های حکومتی امام خمینی (س) بر تکوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (با تمرکز بر نوع حکومت، حاکمیت و نهادهای سیاسی)

با امام راحل: امام خمینی (س) و استفتائات قرآنی

 

. انتهای پیام /*