امام خمینی با برساختن ایده های جدید و زنده کردن بسیاری از مفاهیم انقلابی از جمله فرهنگ شهادت طلبی، قدرت نرم افزاری جدیدی را تعریف کرد که توانست بر شاه و عمال خارجی پیروز گردد. در این مقاله سعی شده است تا با استفاده از تئوری سازه انگاری در مورد برساختگی منافع و قدرت از طریق ایده و مفاهیم دیگر همچون «ماده ـ معنا» و «خود ـ دیگری» به بررسی فرهنگ شهادت طلبی از دیدگاه امام خمینی (س) در تغییر مفهوم قدرت از بعد سخت افزاری به بعد نرم افزاری بپردازیم. روش تحقیق مذکور نیز توصیفی ـ تحلیلی است.

انقلاب اسلامی سال 1357 یکی از مهم ترین تحولات سیاسی ـ اجتماعی قرن بیستم به شمار می رود. انقلاب شکوهمند اسلامی ایران از بسیاری جهات از سایر انقلابها متمایز است. به گفته امام خمینی (س): انقلاب اسلامی از همه انقلابها جداست؛ هم در پیدایش و هم در کیفیت مبارزه و هم در انگیزه انقلاب و قیام. (امام خمینی، 1372: 8 / 7)

از ویژگی های متمایز انقلاب اسلامی می توان به بعد معنوی و اسلامی نهضت و همچنین سهیم بودن تمامی اقشار و طبقات جامعه در حمایت از انقلاب اشاره کرد. از دیدگاه امام، انقلاب اسلامی انقلابی تک بعدی و تک محوری و منحصر به تقاضاهای مادی نبود، بلکه انقلابی چند بعدی، ارزشی و معنوی بود که باعث شکوفا شدن استعدادهای مادی و معنوی گردید. در انقلاب اسلامی تأکید اساسی بر عامل عقیده و ایمان و معنویت در راه کسب موفقیت بود و به تعبیر امام: «این انقلاب، انقلاب ارزش ها» بود.

آنچه در این انقلاب حائز اهمیت بود، تغییر مفهوم شکل گرفته از قدرت بود که در یک سمت ریشه در نظام سلطنتی کهن در ایران داشت که همواره قدرت را از حیث فیزیکی آن و از منظر ظاهری نگاه می کردند و معتقد بودند که داشتن قدرت در گرو داشتن ارتش بسیار مجهز، اقتصاد بسیار قوی و پویا و به خصوص حمایت دولت های خارجی از آنها بود. اما نگاه امام به قدرت به گونه ای دیگر بود. ایشان قدرت را از جنبه روحانی می نگریستند و معتقد بودند که تنها اتکا به خداوند و اعتماد به نفس و اعتقاد به مردم عامل قدرتمندی است.

بدون تردید، یکی از عواملی که نقش اساسی در احیای این قدرت معنوی داشت فرهنگ شهادت طلبی بود. فرهنگ شهادت طلبی با ایجاد تحولی شگرف در ابعاد فردی و اجتماعی، معنویت و الوهیت را در جامعه زنده کرد و با ایجاد تحولی درونی در جامعه، اخلاق فردی، دینی و اجتماعی مردم را به سوی آگاهی، رشد و بالندگی سوق داد. (دهشیری، 1380: 111)

نکته مهمی که در خصوص این تحقیق می بایست عنوان گردد این است که گرچه شهادت طلبی، یک نماد و شاخص است، اما آنچه به تغییر قدرت از بعد سخت افزاری به نرم افزاری کمک می کند، مبانی اعتقادی است که به شهادت طلبی می انجامد؛ لذا بحث اصلی در این مقاله تنها به شهادت طلبی که مفروض اصلی تحقیق است برنمی گردد و مبانی اعتقادی و ایمانی مردم نیز مورد توجه قرار گرفته است.

مطلب قابل ذکر دیگر اینکه مفهوم شهادت و شهادت طلبی از بنیان های الهی سرچشمه دارد. در این تحقیق سعی شده است تا عنوان گردد که مفهوم شهادت طلبی در فضای مسموم قبل از انقلاب به فراموشی سپرده شده و با وقوع انقلاب اسلامی و تأثیرگذاری امام خمینی (س) بار دیگر شهادت طلبی در فضای ذهنی افراد جامعه زنده گشت و رابطه تعاملی افراد با یکدیگر موجب بسط و گسترش آن شد.

با توجه به این نکته که سازه انگاران معتقدند که تنها ابعاد مادی نمی تواند علت کنش افراد باشد و در کنار آن، ابعاد معنوی نقش بسیاری در شکل گیری رفتار در بین مردم دارد و این رفتار در یک فضای بین الاذهانی شکل می گیرد و منجر به تعامل و واکنش از سوی کنشگر می شود، لذا می توان گفت که شهادت طلبی با آوردن آموزه های جدید راه را برای تغییر نگاه به قدرت باز کرد. در این مقاله برآنیم تا با توجه به تئوری سازه انگاری به نقش فرهنگ شهادت طلبی در تغییر نگاه به مفهوم قدرت از بعد سخت افزاری به بعد نرم افزاری بپردازیم.

نکته قابل ذکر دیگر اینکه نظریه سازه انگاری را می توان در چارچوب سیاست داخلی و خارجی مورد تحلیل قرار داد. با توجه به اینکه مباحث هویتی و اعتقادی در قالب بعد داخلی قرار می گیرد، تمرکز اصلی مقاله به این بخش است. مؤلفه هایی چون «ماده ـ معنا» و «خود ـ دیگری» که در بعد داخلی نظریه سازه انگاری بیشتر قابل بررسی هستند، بیشتر مد نظر قرار دارند و بعد خارجی نظریه که بیشتر در قالب ساختار ـ کارگزار و مباحث سیاست خارجی کشورهاست، کمتر در حیطه بحث و ساختار مقاله قرار می گیرد و عمدتاً به صورت گذرا مطالبی در این بخش بیان می گردد.

سازه انگاری به عنوان یکی از مهم ترین نظریه های مطرح در روابط بین الملل در دهه گذشته، بیش از آنکه به عنوان یک نظریه محتوایی در مورد روابط و نظام بین الملل مطرح شود، نوعی فرانظریه است که تمرکز آن بر بحث های هستی شناسی و معرفت شناسی می باشد.

شرایط دو نوع قدرت در زمان انقلاب اسلامی

بدون تردید، تعبیر و تعریف قدرت قبل از انقلاب و در نگاه حکومت های شاهنشاهی تعریفی بسیار متفاوت با بعد از انقلاب بود؛ در حالی که مفهوم قدرت قبل از انقلاب به طور گسترده ای در تعامل با غرب دیده می شد. بعد از انقلاب کمتر این چنین مفهومی از قدرت برداشت می شد. رژیم های قبل از انقلاب اسلامی که هر یک جلوس خود بر مسند قدرت را مدیون دولت های غربی بودند، لذا فرمانبران محض آن دولت ها بودند و قدرت را از منظر و نگاه آنان می دیدند.

بستر مکانی وقوع انقلاب اسلامی کشور ایران تحت حاکمیت سلطنت پهلوی بود؛ رژیمی که تمام ابعاد وجودی قدرت سخت افزاری را با خود به همراه داشت. به تعبیر آبراهامیان، ارتش و نیروهای مسلح، سازمان اطلاعات و امنیت (ساواک)، دربار، نفت و درآمدهای نفتی و حمایت آمریکا و غرب همگی ذهنیت و فضایی شکست ناپذیر را برای مخالفان داخلی و خارجی شاه پدید آورده بود. (آبراهامیان، 1377: 136)

دو متغیر اتکای رژیم به نفت و درآمدهای نفتی و حمایت خارجی به ویژه آمریکا از شاه زمینه ساز خود مختاری شاه و بی توجهی او به حساسیت های جامعه شده بود. «گازیوروسکی» نویسنده معروف آمریکایی با اشاره به خودمختاری شاه در ارتباط با دو عنصر نفت و حمایت آمریکا تصریح دارد که شاه بدون توجه به حساسیت ها و مخالفت های جامعه، مردم، نیروها و طبقات اجتماعی مختلف، برنامه های خود را دنبال می کرد و خود را مافوق همه نیروهای یادشده می دانست. او با برشمردن ابعاد مختلف این وابستگی به صراحت تصریح می نماید که: «یکی از مصادیق بارز سلطه گری و سلطه پذیری در دنیای آن روز، رابطه ایران و آمریکا بوده است». (گازیوروسکی، 1371: 346)

به طور کلی در آن زمان روح غفلت، سرسپردگی، غرب گرایی و غرب زدگی در ایران و جهان اسلام حاکم گشته، دین و معنویت در دنیا به طور اعم و در ایران به طور اخص از بین رفته بود. به تعبیر شهید مطهری در جهان معاصر، بحران معنوی بزرگ ترین بحران بود. (مطهری، 1369: 145)

نتیجه وضعی و طبیعی شرایط زمانی و مکانی یادشده، حاکمیت روح رکود و جمود بر ایران و جهان اسلام و جهان سوم بود که امکان تغییر و دگرگونی آن، نزدیک به صفر به نظر می رسید. در واقع، قدرت های سلطه گر با بهره گیری از شرایط حاکم، نظمی سلطه گرانه، سکولاریستی و تقریباً تغییرناپذیر به لحاظ فرهنگی، سیاسی و نظامی حاکم کرده بودند. جمله معروف «آندرو مالرو» مبنی بر اینکه: «در جوانی، شرق را عرب پیری دیدم که بر گردة خر خود به خواب بی پایان اسلام فرو رفته بود» (مالرو، 1365: 21) حاکی از چنین بستر و وضعیتی بوده است.

ورود امام به صحنه مبارزات سیاسی از نظر زمانی و مکانی دقیقاً در همان شرایطی بود که مورد اشاره قرار گرفت. در شرایطی که عده ای از به ظاهر متدینان، مبارزه امام با این شرایط را مشت بر سندان کوبیدن می دانستند، امام با خودساختگی تمام و روح تکلیف گرایی، اعتقاد به خدا، اعتماد به نفس و باور مردم توانستند بنیان های سخت افزاری رژیم سلطنتی2500 ساله را در هم پیچیده، فراتر از آن سلطه قدرت های سلطه گر به ویژه آمریکا و صهیونیسم را در ایران برچیده، نویدبخش رهایی مسلمین و مستضعفان جهان از قید رقیت سلطه گران جهانی باشند. (افتخاری و حسین زاده، 1390: 25)

میشل فوکو فیلسوف فرانسوی به نکته ای اشاره دارد که به طور دقیق نشان دهنده متفاوت بودن خاستگاه انقلاب اسلامی و قدرت نرم آن از انقلاب ها و قدرت نرم غربی آن است: «من قبول دارم که از قرن هجدهم به بعد هر تحول اجتماعی اتفاق افتاده است بسط مدرنیته بوده، اما انقلاب ایران تنها حرکت اجتماعی است که در برابر مدرنیته قرار دارد». (حاجتی، 1381: 41) به عبارتی روح حاکم بر انقلاب اسلامی که روحی دینی و خداباورانه است کاملاً متفاوت از روح مادی گرانه و سکولاریستی مدرنیته، نظام های سیاسی برخاسته از آن و حتی انقلاب های شکل گرفته در این فضا بوده است.

«چالمرز جانسون» جامعه شناس معروف غربی می گوید: انقلاب زمانی پیش می آید که انحصار دولت بر ابزار اعمال زور مورد پرسش قرار گیرد و تا زمانی که به نحوی این انحصار مجدداً مستقر نشود انقلاب ادامه خواهد داشت. (جانسون، 1364: 103)

به این ترتیب، امام خمینی(ره) با زیر سؤال بردن ساختار نظام شاهنشاهی به نوعی نظام آنها را غیرمشروع جلوه داد و عنوان کرد که ساختار دیگری باید جایگزین آن گردد؛ ساختاری که در راستای خدا محوری و اسلام گرایی حرکت کرده و روح مرده معنویت را به جامعه بازگرداند.

فرهنگ شهادت طلبی و تأثیرش بر تغییر مفهوم قدرت از بعد سخت افزاری به نرم افزاری

شهادت طلبی موجب تحول در محیط ادراکی ـ شناختی و نیز تغییر در محیط عینی و عملیاتی می گردد، به گونه ای که این دو محیط با یکدیگر سازگاری و انطباق پیدا می کنند؛ علاوه بر اینکه، این پدیده معنوی موجبات انسجام میان روحیات فردی و واقعیات اجتماعی را فراهم می سازد. لذا شایسته است ابتدا تأثیرگذاری آن بر ذهنیات مردم با الهام از کلام امام خمینی (س) مورد پردازش قرار گیرد.

تأثیر شگرف فرهنگ پربار شهادت در گستره جهان بینی اسلام ناب محمدی| از جلوه های ممتازی برخوردار است. فرایند این تأثیر در حوزه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و اقتصادی قابل مشاهده است. یافته ها و دستاوردهای تاریخی از صدر اسلام تاکنون، بیانگر این واقعیت شگرف است که فرهنگ شهادت طلبی به عنوان کارآمدترین و مؤثرترین عنصر در پیشبرد اهداف و حفظ ارزش ها و مقابله با دشمنان اسلام مطرح بوده است. فرهنگ شهادت طلبی یعنی باور به خدا و معاد، اعتقاد راسخ به درستی و حق بودن راه اسلام ناب محمدی|، ایستادگی در مقابل دشمن، ایثار و فداکاری برای حفظ ارزش های انقلاب و اسلام ناب.

امام خمینی (س) دراین باره می فرمودند: ما بندگان خدا هستیم و در راه او حرکت می کنیم و پیشروی می کنیم. اگر شهادت نصیب شد، سعادت است و اگر پیروزی نصیب شد، سعادت است. (امام خمینی، 1372: 17 / 36)

همین فرهنگ شهادت طلبی در بین مؤمنان و مجاهدان صدر اسلام بود که خواب را از چشمان مشرکان و کافران گرفته بود و از آنان مردانی پولادین، عاشق شهادت و شجاع ساخته بود و همین، موجب رعب و هراس دشمنان شده بود، به گونه ای که با وجود نفرات و تجهیزات فراوان، از مقابله با نیروهای اسلام می ترسیدند.

ایجاد روحیه شهادت طلبی و ایثار، به این دلیل در فضای مملو از معنویت در جبهه ها طبیعی و منطقی بود که بهره گیری نظام از مفاهیمی نظیر عاشورا و امام حسین(ع) در حد اعلا می توانست پیروان را به گذشتن از جان خویش رهنمون سازد.

«جیمز بیل» در تحلیل خود از جنگ تحمیلی می گوید: در مبارزه برای دفاع از کشور، مذهب، رهبر و انقلاب خود، مردم ایران کراراً تمایل خود را به آخرین حد ایثار، یعنی پذیرش مرگ در صورت لزوم نشان داده اند. در این مفهوم فرهنگی، قدرت گذشتن از جان خود، گاهی اوقات می تواند تواناتر از قدرت کشتن باشد. (بیل،1367: 420)

سخن بیل در واقع ترجمه این جمله نمادین در انقلاب اسلامی است که «خون بر شمشیر پیروز است». وی در بررسی نقش حیاتی روحیه شهادت طلبی در مقاومت نیروهای ایرانی از سخن «ژنرال جورج مارشال» کمک می گیرد که زمانی گفته بود: «می توان تمام تجهیزات موجود در جهان را در اختیار داشت؛ اما همه آن بدون برخورداری از روحیه، عمدتاً بی اثر است». (همان: 423)

شهادت و شهادت طلبی از مفاهیم دوپهلویی در فرهنگ اسلامی است که به رغم پذیرش آسیب های ظاهری، در بلندمدت به پیروزی ختم می شود. امام خمینی (س) با توجه به قیام و شهادت امام حسین(ع) چند روز قبل از شروع جنگ تحمیلی چنین گفته بود: «با اوضاع فعلی جهان این یک استثنای تاریخی است که با مرگ و شهادت و شکست، مطمئناً هدف ما شکست نمی خورد». (امام خمینی، 1372: 9 / 45)

در بطن فرهنگ شهادت طلبی جبهه، اسطوره یابی و الگوسازی موج می زد. پیرو نوع نگاه مردم در فرایند انقلاب اسلامی با امام، در طول جنگ نیز ایشان الگویی تمام عیار تلقی می شد. الگوپذیری مردم و رزمندگان از امام کاملاً وابسته به اعتماد بالایی بود که آنها به قدرت رهبری ایشان در مسائل مختلف و بحران های حاد سیاسی و فرایندهای جنگی پیدا کرده بودند. برخورداری امام خمینی (س) از سه ویژگی «تقدس»، «مبارزه» و «مظلومیت» که ایشان را به اسطوره های مذهبی شیعه نظیر امام علی(ع) و امام حسین(ع) کاملاً نزدیک می ساخت، زمینه های جانشین سازی شخصیت وی را با الگوهای کاریزمایی موجود در فرهنگ شیعی فراهم می ساخت. (حسینی، 1375: 59 ـ 52)

در کنار امام، بسیاری از فرماندهان و شهدای جنگ نیز به مرور زمان به خاطرات ارزشی و الگوهای عملی رزمندگان تبدیل می شدند. شهدایی نظیر شهید فهمیده، شهید همت، شهید باکری و ... کم کم جزو فرهنگ جنگ و شهادت قرار گرفتند. در فرهنگ رزمندگان، این نمونه ها نیز در مقام الگو و سرمشق به اسطوره هایی نظیر حر و مالک اشتر تبدیل می شدند. (نبوی، 1382: 37 ـ 29) آنچه مشخص است اینکه، حیات پرنشاط، بالندگی، حماسه سازی، عزت، امید و تعهد در همه حوزه ها در پرتو فرهنگ شهادت طلبی و ایثار به دست می آید و نیز خمودی، بی تحرکی، ذلت و سقوط در اثر فقدان فرهنگ شهادت، پدید می آید.

ساخته شدن مفهوم شهادت و شهادت طلبی با پیوندخوردن با عواملی مانند ایمان، اخلاص، صبر، اعتقاد به حیات جاوید و عروج به مقام ربوبی و نیز رهنمودها و هدایت امام خمینی شکل گرفت و در کنار آن، یک فضای بین الاذهانی مشترک در بین مردم ایجاد شد که به تعاملی تنگاتنگ بین آنها بدل گردید و مردم بسیاری از کمبودها و نقصان ها را در عرصه نبرد با دشمن نادیده انگاشتند و با نیروهای معنوی درصدد رفع خطرات احتمالی برآمدند. در اینجا لازم است تا به چگونگی ساخته شدن مفهوم شهادت طلبی از طریق امام خمینی در اذهان مردم به واسطه پیوند دادن با مسائل اعتقادی اشاراتی داشته باشیم.

ایمان: امام خمینی (س) شهادت را مظهر ایمان به غیب و هدیه خداوند می دانستند و در این رابطه فرمودند:

ایمان است که شما را وادار می کند بروید و برای اسلام فداکاری کنید و ایمان است که مردم را در نبردها تا حد شهادت به پیش می برد بدون هیچ گونه هراسی و تا وقتی ایمان را حفظ کنید هرگز آسیب نخواهید دید. (امام خمینی، 1372: 16 / 272)

ایشان شهادت طلبی را ناشی از آگاهی به معاد و اعتقاد به جهان باقی می دانستند. از این رهگذر می گفتند که شهید به زندگی برتر از این دنیا نائل می گردد و زندگی پس از مرگ را نابودی نمی دانستند و می فرمودند: «در شهادت موت نیست. یک حیات جاوید است. زیر بنای توحید است». (همان: 9 / 71)

اخلاص: امام معتقد بودند که خلوص و معنویت، موجب نورانیت قلب و توجه به ارزش های معنوی می گردد و موجبات عنایت به سیاست های اخلاقی و پرهیز از سیاست های ریاکارانه را فراهم می سازد. ایشان فرمودند: «شما این اخلاصتان و این شهادت طلبی و ایثار برای خداست که ارزش به شما داده است و این ارزش را هیچ معیاری نمی تواند اندازه گیری بکند». (همان: 16 / 130)

صبر و شکیبایی: امام خمینی (س) شهادت را مظهر بردباری و نیل به مقام صبر که از مراتب عالیه ایمان است تلقی نموده و این روحیه را موجب عدم شکست روحی و در نهایت پیروزی خون بر شمشیر می دانستند. (همان: 9 / 70)

شهادت نه تنها باطن و درون فرد را دچار تحول و تغییری بنیادین می گرداند و او را به سوی معنویت سوق می دهد، بلکه در ارزش ها و هنجارها و باورهای اجتماعی نیز تحولی عمیق و شگرف ایجاد می کند. ازاین رو، شهادت علاوه بر ذهنیات، در عینیات نیز تغییری وصف ناپذیر به وجود می آورد که در این رابطه امام خمینی (س) بر پدیده هایی از قبیل توجه به ارزش ها و یا باورهای مذهبی، مشارکت جمعی در جهاد با باور اجتماعی سعادت و رستگاری، رواج فرهنگ پایداری و مقاومت، عدم هراس و و حشت از دشمن و عدم ترس از مرگ، آمادگی اجتماعی برای ایثار و فداکاری، عنایت جمعی به سازندگی انسان و بالندگی اجتماع و جوانمردی به عنوان آثار شهادت طلبی تأکید دارند. (دهشیری، 1380: 116)

با توجه به تئوری سازه انگاری، شهادت طلبی به عنوان نمادی از یک اعتقاد است که آن اعتقاد، هویت ساز است و شهادت طلبی را می توان جلوه ای از آن ماهیت ارزیابی کرد و آن را در هویت سازی تأثیرگذار دانست. با توجه به توضیحات ارائه شده در باب ماده و معنا در سازه انگاری باید گفت که شهادت طلبی به عنوان شاخصی فرامادی، فضای بین الاذهانی از مردم ایران در اوایل انقلاب و مخصوصاً برهه جنگ تحمیلی ایجاد کرد که منجر به تعامل بین آنها شد و همین امر سبب ساز شکل گیری مفهوم جدیدی از قدرت شد که این بار منافع خود را در تعامل با غرب نمی دید، بلکه آنرا در تقابل با غرب و نظام سلطه و استکباری می دید.

شهادت طلبی عنصر تاریخ ساز و سرنوشت آفرین حیات اجتماعی مسلمانان است. حضور این عنصر در حیات سیاسی ـ اجتماعی مسلمانان نقشی برجسته در هویت دینی، فرهنگی و بومی مسلمانان دارد. امام خمینی(ره) که خود پیشتاز جهاد و شهادت بود و در واقع، خود پیش از هرکس دیگر عامل به آن بود، توانست با احیای این عنصر، الهام و تحرک را در میان ملت ها در برخورد با استبداد و استعمار ایجاد کند. «جان دی استمپل» نویسنده معروف آمریکایی در کتاب «درون انقلاب ایران» تصریح دارد: «بخشی از قدرت امام خمینی (س) از علاقه مشهور او به شهادت در راه انقلاب اسلامی ناشی می شد. اگر مرگ امام خمینی به شاه کمک می کرد، او از مردن بیم نداشت». (استمپل، 1377: 37)

از دید سازه انگاران، هویت های بالقوه بخشی از رویه های سازنده دولتند و بنابراین، مولد کنش های آنها در داخل و خارج هستند. هویت ها، به هر دولت برداشت هایی از دیگر دولت ها، سرشت، انگیزه، منافع و نقش هایشان در هر بافت سیاسی مشخص می دهد. (بیلیس و دیگران، 1373: 205)

بنابراین می توان گفت دولت های گوناگون براساس هویت های هر یک از دولت های دیگر رفتار متفاوتی دارند و الگوهای متفاوتی از رفتار شکل می گیرد؛ به مثابه آن رفتاری که بعد از انقلاب و شروع جنگ تحمیلی از سوی کشورهای غربی دیدیم که با توجه به ماهیت دینی حکومت ایران و هویت دینی منبعث شده از اسلام، منافعشان در تعارض با ایران قرار گرفت و لذا درصدد رفع این خطر برآمدند. جمهوری اسلامی ایران هم با توجه به قطعی شدن این نکته که غرب و آمریکا در زمره دشمنان قرار دارند، راه خود را از این کشورها جدا کرد.

شهادت طلبی و روح معنویت گرایی منجر به این شد تا هویت جدیدی در بین مردم ایران شکل بگیرد که مبنای آن، ایمان به خدا و ارزش های اسلامی بود و در این راستا، مادیات کمتر نمود و بروز پیدا می کردند. در اوایل انقلاب و دوران جنگ تحمیلی، طبق تئوری سازه انگاری که حیات اجتماعی را به طور مطلق در ابعاد مادی محدود نمی سازد بلکه یک کنش انسانی و معنادار می داند که به شرایط مادی شکل می بخشد، مردم به مادیات کمتر توجه داشتند.

حتی در زمان جنگ تحمیلی نیز قدرت را از موضع سلاح و ابزار و بعد سخت افزاری نمی دیدند و هیچ ترس و واهمه ای نیز از آن نداشتند، بلکه قدرت را در تقرب و نزدیکی به خدا و اتکا به او و ایمان قلبی می دیدند. شهادت طلبی عاملی شد تا مردم، اذهان خود را از مادیات جدا کرده و به سمت معنویت گام بردارند و تعریف جدیدی از قدرت در بعد نرم افزاری آن ارائه دهند و با نوع عمل و کنش خود ساختار جدیدی را به وجود آوردند که مادیات و عناصر دنیوی را در آن قالب تعریف و تفسیر می نمودند. «جیمز بیل» در مقاله ای با اشاره به بحث شهادت طلبی می نویسد: «خمیرمایه روحیه بالا که پشتوانه تلاش های جنگی ایران است، در مفهوم شهادت طلبی نهفته است». (بیل، 1367: 420)

نگاهی به تاریخ ایران نشان می دهد که تا قبل از انقلاب اسلامی ایران در اغلب موارد، ایران به عنوان کشوری که دخالت های بیگانگان و دولت های خارجی در آن موج می زد، دیده می شد و دست نشاندگان و عمال این کشورها در داخل کشور مروج فرهنگ غربی براساس مادی گرایی و نفی معنویت گرایی بودند. اما پیروزی انقلاب این فرصت را فراهم آورد تا کشور از زیر بار ستمگران خارج شود و با استقلال کامل به امور مملکت داری بپردازد. (نوروزی، 1386: 24)

با ظهور انقلاب و به خصوص در جنگ تحمیلی، فرهنگ شهادت طلبی وارد گفتمان ایرانی شد. فرهنگی که در رأس آن، توجه و اتصال به خداوند قرار داشت. شهادت طلبی از فرهنگ عاشورا تأسی داشت، تا مردم با یادآوری واقعه کربلا به مقابله با دشمن خارجی مشغول شوند؛ دولت هایی که تا قبل از انقلاب در جمع خودی ها به حساب می آمدند و امروز به عنوان دیگری به حساب می آیند. با توجه به از بین رفتن منافع کشورهای غربی در ایران آنها همواره خواستار نابودی این نظام و انقلاب بودند؛ ولی با توجه به حضور روح معنویت گرایی و فرهنگ شهادت طلبی در بین مردم و رهبری نظام، همواره ناکام ماندند. در این رابطه امام خمینی (س) می فرمایند: «دشمنان ما گمان می کردند با توطئه های فرسایشی می توانند نهضت اسلامی و اتقلاب این ملت را به سردی و سستی سوق دهند، غافل از آنکه قیامی که برای خداست و نهضتی که براساس معنویت و عقیده است عقب نشینی نخواهد کرد. ملت ایران اکنون به شهادت و فداکاری خو گرفته است و از هیچ دشمنی و هیچ قدرتی و هیچ توطئه ای هراس ندارد. هراس را کسی دارد که شهادت، مکتب او نیست.» (امام خمینی، 1372: 2 / 14 ـ 11)

بدون تردید، فرهنگ شهادت طلبی نه تنها برخلاف موازین انسانی و انسان دوستی نیست، بلکه از سر جوانمردی و پاسداری از این ارزش هاست. فرهنگ شهادت طلبی برای احیای معنویت در جامعه ای است که توجه به مسائل اخلاقی و معنوی از آن رخت بربسته است. در جهان مادی گرای امروز دولت اسلامی ندای معنویت سر می دهد تا انسان ها احساس کنند که حیات آنان در این روحیات معنوی نهفته است و شهادت طلبی نیز از باب احیای این بعد در زندگی انسانی است. امام در این رابطه فرمودند: «در راه خدا رفتن شهادت است و سرافرازی و تحصیل شرافت برای انسان و انسان ها». (همان: 13 / 65)

و در جایی دیگر اشاره دارند که: آنهایی که حفاظت این کشور را می کنند، این روحیه را دارند که روحیه بسیار ارزشمندی است و شهادت طلبی و معنویت، عامل این روحیه است و مادامی که این روحیه باشد، کشور بیمه خواهد بود و این ارزش ها (شهادت طلبی) است که انسان را از اسارت و وابستگی به غرب و شرق نجات می دهد و به معنویات و تقرب خداوند می رساند. (همان: 11 / 265 و 266)

در هر صورت می توان گفت ملتی که شهادت دارد، اسارت ندارد. شهادت طلبی نشان دهنده این نکته است که به فعلیت رسیدن نیروهای الهی و معنوی و ارتقای توانایی می تواند ضعف های نظامی را جبران و آسیب پذیری های مادی را برطرف نماید. از این رو، شهادت طلبی را عامل تبدیل ضعف و بیمه نمودن نظام اسلامی از آسیب های ظاهری می توان دانست. بدون تردید، رمز پیروزی در تأکید بر تحول معنوی، باطنی و روحی یک ملت است که آنها را با معیارهای مادی نمی توان اندازه گیری کرد. از این رهگذر باید گفت که قدرت و جنگ صرفاً با عوامل سخت افزاری و سلاح مادی قابل پیش بینی نیست و پیروزی از آن کسی خواهد بود که با منشأ قدرت مطلقه، یعنی خداوند متعال در ارتباط باشد.

در این رابطه امام می فرمایند: «شهادت طلبی در راه خدا چیزی نیست که بتوان آن را با سنجش های بشری و انگیزه های عادی ارزیابی کرد». (همان: 17 / 137) و در جای دیگر عنوان می کنند که:

اینها [شهادت طلبی] یک تحولات روحی بود که مردم در مقابل تانک و توپ با مشت خالی ایستادند و کشته شدند و جلو رفتند و این پیشروی ها در روی موازین طبیعی ممتنع به نظر می آمد. (همان: 6 / 113 و 114) این حس شهادت طلبی بود و این حس جلو آمدن برای اسلام و شهادت بود که ما را به پیروزی رساند. (همان: 148)

آنچه مشخص است اینکه شهادت طلبی نه تنها موجب تحول در داخل کشور می شود بلکه موجبات ایجاد موج اسلام گرایی و آزادی خواهی را در جهان فراهم خواهد آورد. طبق تئوری سازه انگاری که معتقد به برساختگی منافع و هویت و حتی قدرت به وسیله ایده هاست؛ باید گفت که ایده معنویت گرایی و شهادت طلبی روح خسته و مرده بسیاری از مردم و کشورهای جهان را بیدار کرده است و می تواند با ایجاد رابطه ذهنی قوی در بینشان به تعاملی مستحکم تبدیل گردد و مستضعفان را در راه مبارزه و مقابله با مستکبران یاری کند.

با توجه به این مسئله، ابرقدرت ها تلاش فراوانی را به عمل آوردند تا بتوانند سرمنشأ این موج شهادت طلبی یعنی اسلام را بخشکانند و آن را منزوی کنند، اما نه تنها موفق به این امر نشدند بلکه دفاع شهادت طلبانه از منافع اسلامی موجب ترویج دین و تأثیرگذاری جهان اسلام و خیزش ضعیفان و نمایش قدرت مستضعفان و ضعف مستکبران شد. ایده شهادت طلبی توانست یک زنجیره از ایده های دیگر را در راستای تحقق اهداف خود همگام با خود سازد و ایده همبستگی بین ملت ها براساس پیوند دینی برای حرکت های ضداستعماری شکل گرفت. از این رهگذر با ایجاد این امواج در جهان همراه با علم و آگاهی و عدم تمکین و سازش در برابر قدرت های بزرگ و سلطه جو، فتح کاخ ستمگران دور از دسترس نخواهد بود.

. انتهای پیام /*