محمدحسین پناهی (دکترای جامعه  شناسی و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی): اغلب جامعه  شناسان معتقدند که برای وقوع هر انقلابی وجود شرایط انقلابی ضروری است. اما وجود شرایط انقلابی شرط کافی برای انقلاب نمی باشد. رهبری است که با اقدامات خود جامعه ای را که آبستن انقلاب است به سوی وقوع جنبش انقلابی و انقلاب هدایت می کند. رهبری انقلاب نقش اساسی را در تدوین و تبلیغ و تشریح ایدئولوژی انقلاب، تبیین وضع موجود و وضع ایده آل، طراحی استراتژی و خط مشی های انقلاب، و بسیج توده ای برای سرنگونی نظام حاکم ایفا می کند. بنابراین می توان گفت چه بسا شرایط انقلابی که به علت عدم وجود یک رهبر توانا به انقلاب منجر نمی شود و یا جنبشی که به علت عملکرد نامناسب رهبری موفق به سرنگونی نظام حاکم نگشته و شکست می خورد.

از آنجا که هر انقلابی دارای شعارهایی است که برخاسته از ایدئولوژی انقلاب و فرهنگ آن جامعه است و بیان کنندۀ نگرش انقلابیون و توده های انقلابی نسبت به وضع موجود، اهداف و ویژگی های نظام آرمانی و رهبری و رهبران و شخصیتهای انقلاب است، می باید چگونگی نگرش و شناخت مردم از رهبرانشان در شعارهای انقلابی منعکس شده باشد.

هدف این مقاله آن است که با بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، اولاً شعارهای مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب را مورد مطالعه قرار دهد تا کم و کیف پرداختن به این موضوع در شعارهای انقلاب اسلامی مشخص شود. ثانیاً با بررسی شعارهای مربوط به شخصیتهای انقلاب جایگاه هر یک از شخصیتهای مطرح در انقلاب از نظر انقلابیون و مردم روشن شود. و ثالثاً شعارهای مربوط به امام خمینی(س) مورد بررسی قرار گیرند تا چگونگی نگرش مردم به رهبری امام، مواضع و خط مشی های امام، ویژگی های شخصیتی رابطۀ ایشان با مردم معلوم شوند.

جمع  آوری شعارهای انقلاب اسلامی

شعارهای هر انقلاب از اسناد گرانبهای آن و یکی از مهمترین منابع مطالعه فرآیند انقلابی و ارزشها و آرمانهای آن انقلاب و چگونگی رهبری آن است. بنابراین ضرورت دارد که شعارهای هر انقلاب با دقت جمع آوری شده و به عنوان یکی از اسناد مهم انقلاب حفظ شوند و به نسل های بعدی و محققان انقلاب سپرده شوند.

شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون و ساده و عامه فهمی است که بتواند دسته جمعی ادا شده و با تکیه بر عواطف و احساسات توده ای ارزیابی منفی و یا مثبتی از وضع موجود، یا وضع آرمانی، و یا شخصیت های سیاسی آنها را ارائه کرده و با قضاوت ارزشی به توده ها جهت داده و آنها را دعوت به عمل سیاسی جمعی کند، تا نظام حاکم را برانداخته و نظام آرمانی را جایگزین آن کند.

تعاریف نظری و عملیاتی شعارهای مربوط به رهبری و شخصیتهای سیاسی انقلاب

امام خمینی(س)، به عنوان رهبر بلامنازع انقلاب اسلامی ایران، طبعاً بیش از هر شخصیت سیاسی دیگر توجه مردم و انقلابیون و گروههای سیاسی را به خود معطوف داشته، و شعارهای زیادی در طرح و تأیید ضرورت رهبری امام خمینی(س) برای سرنگونی رژیم، تأیید و حمایت از رهبری امام، ویژگی های شخصیتی امام، و مواضع و سیاستهای او طرح شده است. در اینجا شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، در در 4 زیر مقوله تعریف عملیاتی شده اند:

1ـ ضرورت  رهبری امام خمینی(س) برای سرنگون کردن رژیم

شعارهایی که در مورد ضرورت و اهمیت رهبری امام خمینی(س) جهت سرنگونی رژیم و یا شاه گفته شده باشند در این زیر مقوله قرار داده شدند. شعارهایی مانند «خمینی امام است، کار شاه تمام است» از این نوعند. در این شعارها به نحوی رهبر انقلاب در مقابل شاه و یا در مقابله با شاه قرار داده می شود و تأکید بر رهبری امام و نفی شاه و یا رژیم او می شود.

2ـ تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی(س):

شعارهایی که به طور کلی در تأیید و تأکید بر اهمیت و ضرورت رهبری امام خمینی(س) برای انقلاب و ایران و امت اسلامی مطرح شده باشند در این زیر مقوله قرار خواهند گرفت. در این نوع شعارها می باید به طور آشکار، با به کارگیری الفاظی مانند رهبر و امام و غیره، موضوع رهبریت امام مورد تأیید و تأکید قرار گرفته باشد. شعارهایی مانند «خمینی رهبر ماست» و «خمینی امام است، رهبر قیام است، اللّه  اکبر، اللّه  اکبر» از این دسته می باشند.

3ـ تأیید سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی(س)

شعارهایی که درباره ویژگی های دیگر شخصیت امام خمینی(س)، غیر از ویژگی رهبری، مطرح شده اند در این زیر مقوله قرار می گیرند. علت تفکیک ویژگی رهبری از سایر ویژگی های شخصیتی امام خمینی(س)، اهمیت بیشتر بحث رهبری برای انقلاب و برآورد کردن میزان تأیید و تأکید مردم بر آن ویژگی شخصیتی است. شعارهایی مانند «خمینی بت شکن حکم جهادم بده، بهر نجات وطن راه نشانم بده» و «خمینی آزاده است، شاه زنازاده است» از این قبیل است.

4ـ تأیید سیاستها و مواضع امام خمینی(س)

علاوه بر بحث رهبری و ویژگیهای شخصیتی، شعارهایی وجود دارند که موضوع اصلی آنها تأیید و حمایت از مواضع، اقدامات، جهت گیریها و سیاستهای امام خمینی(س) است. این دسته از شعارهای مربوط به امام خمینی(س) در این زیر مقوله قرار داده خواهند شد. مانند شعارهای «به گفته خمینی ما همگی سربازیم، در جنگ با آمریکا در راه حق جانبازیم» و «به گفته خمینی نهضت ادامه دارد». وجود قرائن لفظی، مانند «به گفته» دال بر چنین تأییدهایی است.

تجزیه و تحلیل شعارهای رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب

رهبران انقلابی یکی از مهمترین نقش آفرینان انقلابات در فرآیند پیچیده انقلابی هستند، که اثر خود را در آن و در شعارهای انقلابی بر جای می گذارند. از آنجا که درصد قابل توجهی از شعارهای انقلاب، به شخصیتهای سیاسی داخلی انقلاب تعلق دارد. این رقم و درصد نشان دهنده آن است که در انقلاب اسلامی به شخصیتهای سیاسی توجه زیادی مبذول شده است. آیا در انقلابات دیگر نیز چنین بوده است؟ شاید جالبترین و مهمترین نکته  این است که بیشترین حجم این شعارها به رهبر اصلی انقلاب، امام خمینی(س) تعلق دارند. مقایسه این تعداد و نسبت از شعارها، با شعارهای مربوط به سایر رهبران سیاسی انقلاب، نشان دهنده جایگاه ویژه و فوق العاده امام خمینی(س) برای مردم ایران و انقلابیون و انقلاب اسلامی است. در واقع تمرکز بسیار بالای شعارهای فوق بر روی امام خمینی(س) بلامنازع بودن کامل رهبری امام خمینی(س) را در بین سایر رهبران و شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی نشان می دهد.

این حجم شعارهای مربوط به تأیید، تمجید، احترام، اعتقاد و سرسپردگی نسبت به امام خمینی(س) می تواند، به قول ماکس وبر، نشان دهندۀ فرهمندی رهبری امام خمینی(س) باشد. به عبارت دیگر، پیروان امام در او شخصیت خارق العاده ای را دیده بودند که در افراد دیگر وجود نداشته است. شخصیتی که شایستگی آن را داشت که برای او و تحقق اهداف او جانفشانی شود. شعارهایی مانند: «خمینی بت شکن، امام امت ماست.»، «خمینی بت شکن، حکم جهادم بده، بهر نجات وطن، راه نشانم بده» و «خمینی، تو نوری از خدایی، رهبر مایی» همچنانکه اسملسر می گوید، نشان دهنده رهبری فرهمندانه و شخصیت خارق العاده امام در نظر پیروانش، و اعتماد و اعتقاد کامل مردم نسبت به او و آرمانهای او و امیدواری آنها به تحقق ارزشهایشان از طریق رهبری امام بوده است.

تجزیه و تحلیل شعارهای مربوط به امام خمینی(س)

درصد زیادی  از شعارهای مربوط به امام خمینی(س)، درباره ضرورت رهبری انقلاب به وسیله امام جهت سرنگونی رژیم پهلوی مطرح شده اند. به عبارت دیگر، این شعارها، به طور صریح یا ضمنی، تأکید بر این دارند که فقط با رهبری امام است که می توان رژیم پهلوی را به زانو درآورد و یک نظام اسلامی جایگزین آن نمود. به عنوان نمونه ای از این شعارها می توان به شعارهای زیر اشاره کرد:

«از وحشت خمینی، شاه فراری شده»، «عمر شاه سر آمده، خمینی از سفر آمده»، «برنامه پیروزی، اطاعت از امام است»، «ای خمینی تویی روح انقلاب/ کاخ ظلم و ستم از تو شد خراب»

بخش دیگری از شعارهای مربوط به امام خمینی(س) به طور مشخص در تأیید و تأکید بر رهبری امام خمینی(س) مطرح شده اند. اختلاف این شعارها با شعارهای ما قبل این است که در این شعارها موضوع رهبری امام بدون طرح مشخص ضرورت این رهبری برای سرنگونی نظام آمده است. چه بسا که تعدادی از این شعارها پس از سرنگونی رژیم شاه مطرح شده باشند. در میان این شعارها می توان به شعارهای زیر اشاره کرد: «اللّه ، اللّه ، رهبر روح اللّه »، «اعلامیه به دنیا، خمینی رهبر ما»، «امام ما خمینی رهبر انقلاب است/ جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است»، «آیت اللّه  خمینی رهبر دین است/ حکم وی را کن اطاعت، راه حق این است»

یکی از ویژگی های مهم شعارهای فوق ارتباط نزدیکی است که بین امام خمینی(س) به عنوان رهبر انقلاب اسلام و شعایر اسلامی برقرار شده است، که مشخص کننده اسلامیت رهبری انقلاب و ایدئولوژی انقلاب است.

بخش دیگر این شعارها به طور صریح در تأیید و حمایت از مواضع و سیاست های امام خمینی مطرح شده اند. این شعارها نشان دهنده وجود ارتباط قلبی و نزدیک بین مواضع امام و خواسته ها و آمال مردم انقلابی ایران می باشد. به چند نمونه از این شعارها اشاره می شود:

«امام راه تو راه ماست/ انتخاب تو انتخاب ماست»، «به فرمان خمینی، حکومت پهلوی نابود باید گردد»، «به گفته خمینی آمریکا دشمن ماست»

اما بیشترین تعداد و حجم این شعارها، در تمجید و تجلیل از سایر ویژگی های شخصیتی برجسته و بارز امام خمینی(س) عنوان شده اند، ویژگی هایی که مردم ایران را شیفته و پاکباز این شخصیت روحانی و معنوی و انقلابی نموده بود. نمونه ای از این شعارها را ملاحظه کنید:

«ابوذر زمان خمینی»، «امید من، ایده من، خمینی»، ای یزید زمان حسین آمد/ حامی ملت از خمین آمد»، «با خون خود نوشتیم، از جان خود گذشتیم، یا مرگ یا خمینی»، «بت شکنی خمینی، یار منی خمینی»

نکته مهم در همه این شعارها این است که در مورد رهبری امام خمینی(س) در انقلاب اسلامی ایران بین نیروها و گروههای مختلف درگیر در انقلاب وحدت وجود داشته است، و شاید همین یکی از عمده ترین عوامل پیروزی سریع و قاطع انقلاب اسلامی بوده است. این موضوع در بررسی شعارهای مربوط به سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب نیز به نحوی آشکار می شود، و آن اینکه در شعارهای
 مربوط به سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی شخصیت دیگری به عنوان رهبر انقلاب مطرح نشده است.

نتیجه گیری

یکی از مهمترین نتایج بررسی شعارهای مربوط به شخصیتهای سیاسی انقلاب اسلامی این است که بررسی توزیع این شعارها نشان داد که رهبری امام خمینی(س) در انقلاب اسلامی کاملاً بلامنازع بوده است و هیچیک از رهبران سیاسی انقلاب نتوانستند موقعیت و جایگاه امام را در انقلاب اسلامی احراز کنند و یا به آن نزدیک شوند. فاصله تعداد و درصد شعارهای مربوط به امام و سایر شخصیتهای سیاسی انقلاب نشان می دهد که امام خمینی(س) از یک رهبری فرهمندانه برخوردار بوده است و مردم ایران به او به عنوان یک شخصیت خارق العاده و استثنایی می نگریستند و با اعتماد کامل به رهبری او و با امید پیروزی با رهبری او وارد میدان عمل انقلاب اسلامی شدند، و با رهبری او با هم متحد و متفق القول گشته و آماده فداکاری و جان نثاری در راه اسلام و انقلاب و امام شدند و انقلاب را به پیروزی رساندند.

و در نهایت اینکه بررسی شعارهای مربوط به امام خمینی(س) نشان می دهد که نه تنها مردم ایران به وسیله این شعارها بر ضرورت رهبری امام خمینی(س) جهت سرنگون کردن رژیم پهلوی تأکید داشته اند، و نه تنها بر رهبری بلامنازع او و ویژگی های شخصیتی منحصر به فرد او اذعان نموده اند، بلکه بین امام خمینی(س) و ائمه اطهار، خاصه امام حسین علیه السلام و بین امام خمینی(س) و اسلام و قرآن، ارتباط نزدیک برقرار نموده و او را ادامه دهنده راه امام حسین علیه السلام و امامان معصوم علیه السلام تلقی کرده اند، و نیز او را تشریح کننده اسلام راستین و برپا کننده جامعه اسلامی راستین دانسته اند.

منبع: ایدئولوژی، رهبری و فرآیند انقلاب اسلامی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی تبیین انقلاب اسلامی، جلد اول، موسسه چاپ و نشر عروج،  صص 217-237 (با تلخیص) 

. انتهای پیام /*