موضوع تربیت، در فرهنگ و معارف اسلامی، از منزلت و جایگاهی بس رفیع برخوردار است. بی تردید یکی از ابعاد فکری بنیان گذار جمهوری اسلامی، حضرت امام خمینی (س)، که از بنیادی ترین رویکردهای ایشان می باشد، مقوله تعلیم و تربیت و تزکیه ی نفس است، که همواره و در همه مراحل زندگی بدان توجه ویژه مبذول نموده اند و در گونه های مختلف تدریس، تدوین نوشته ها، تألیفات، سخنرانی ها، نامه ها و ... بر ضرورت و بایستگی طرح آن تأکید و پافشاری فرموده اند.
یکی از دلایل تأکید امام خمینی(س) بر تربیت و تزکیه نفس آن است که نفس تزکیه شده در راستای ارزشهای الهی قرار می گیرد و سر اطاعت در پیشگاه خداوند فرود می آورد و به قدرتهای غیر الهی بی توجه است؛ از این رو اهتمام بر این امر را بر همه ی آحاد جامعه لازم دانسته و ضرورت آن را برای کسانی که با تربیت مردم سر و کار دارند، افزون می شمرد. و با معرفی چالش های پیش رو؛ همچون طبیبی حاذق، راه درمان علمی و عملی را نشان می دهد تا پس از بازشناسی تهذیب نفس، موانع را حذف نموده و فرایند تسهیل گردد.
امام خمینی(س) یکی از راه های تزکیه نفس و دوری از خواستن های نفسانی را روزه داری می دانند. ایشان می فرمایند: «ما باید حساب کنیم ببینیم که آیا وارد شدیم در این میهمانخانه یا اصلًا، وارد نشدیم، راهمان دادند به این ضیافتخانه یا نه، استفاده کردیم از این ضیافت الهی یا نه. البته حساب امثال من با کرام الکاتبین است. اما من به شما آقایان و به هر کس که این کلمات می رسد و خصوصاً، طبقه جوان عرض می کنم که آیا در این مهمانخانه رفتید؟ استفاده کردید؟ از شهوات خصوصاً شهوات معنوی چشم پوشیدید؟... جوانها متوجه باشند که در جوانی می شود اصلاح کند انسان خودش را. هر مقداری انسان سنش زیادتر می شود، اقبالش به دنیا بیشتر می شود. جوانها نزدیکترند به ملکوت... شماها در فکر باشید که اگر از این ضیافت درست بیرون آمدید آن وقت عید دارید.» (صحیفه امام، ج ۲۱، ص: ۴۵)
«من امیدوارم که همه آقایان در این ماه مبارک همتشان را صرف کنند به اینکه مردم را مهیا نگه دارند، و مردم را مجهز نگه دارند، و اسلام را با دست مردم نگه دارید و خودتان هم در مساجد، در منابر مردم را دعوت به صلاح بکنید، و دعوت به اینکه دنبال مسائل باشند.» (صحیفه امام، ج ۱۷، ص: ۴۹۷)
امام تهذیب و مبارزه با هواهای نفس را «در راس همه امور» می‌داند و می‌فرماید: «آن چیزی که در رأس همه امور است، برای همه ماها اول تهذیب نفس است و در خلال او تهذیب مردم است. اگر انسان خودش مهذب نباشد نمی تواند دیگران را تهذیب کند.» (صحیفه امام، ج ۱۵، ص: ۵۰۵)
«همه مکلفیم که تزکیه بشویم تا بتوانیم از نور الهی و نور قرآن استفاده کنیم.» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص: ۳۹۴)
پس از منظر حضرت امام تهذیب و تزکیه نفس زیربنای تمام اعمال و کردار نیکو است که باید انسان رفتارهای اخلاقی خود را ساخته تا مبانی اعتقادی و اصولی را با توجه به رفتار و عمل‌کردهای نیکو و زیبایی خود پایه‌گذاری و ایجاد نماید؛ زیرا اعتقادات صحیح بسان درختی است که چون ریشه آن در زمین روح انسان قرار گرفته و شاخه های فراوان فضایل اخلاقی را به وجود می‌آورد و رفتارهای شایسته میوه های همیشگی این درخت به شمار می‌آیند.
مراحل و عوامل تهذیب نفس از نظر امام خمینی (س)
بیداری: توجه به ضمیر، به منظور ساختن شخصیت انسانی که رسیدن به کمالات و فضایل اخلاقی و معنوی، سعادت فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی را در پیش دارد، سرمایه اصلی حرکت انسان به سوی کمال است. در همین زمینه حضرت امام (س) می‌فرماید: «منزل اوّل انسانیت «یقظه» است. و آن بیدار شدن از خواب غفلت و هشیار شدن از سکر طبیعت است .»( شرح چهل حدیث، ص: ۹۸)
شناخت عیوب: امام خمینی(س) همواره یکی از مراحل تهذیب نفس و انسانیت را شناخت عیوب و اصلاح آن دانسته و به آن توجه جدی نشان داده و کار اصلاح و تهذیب نفوس را همراه با آشنایی انسان با نقص ها و تلاش برای رفع آنها می‌داند و تاکید می کنند که توجه به حسن ها انسان را از عیوب خود غافل می کند.
«کسی نیست که بتواند بگوید که من دیگر بی عیب هستم. اگر بعض اشخاص پیدا بشود که خوب، بسیاری از عیوب را ندارند، لکن بی عیب ما نداریم در دنیا، و ما باید همیشه توجهمان به آن عیوب خودمان باشد. عیوب احتمالی، نمی گویم عیوب دارند، عیوب احتمالی. و انسان که بخواهد برای خدا کار بکند و به مقام انسانیت برسد، باید همیشه دنبال این باشد که ببیند چه عیبی دارد، دنبال این نباشد که ببیند چه حسنی دارد. برای اینکه، دنبال اینکه چه عیبی دارد، می شود که انسان درصدد رفع او برآید، و دنبال اینکه چه حسنی دارد، پرده می شود در چشم انسان و نمی تواند عیوب خودش را ببیند.» (صحیفه امام، ج۱۷: ص ۲۴۶)
سپاسگزاری (توجه به خدواند یا یادآوری نعمت‌ها): از دیگر مراحل تزکیه، به یاد‌آوردن نعمت‌های عطا شده به اوست؛ زیرا اولین چیزی که بعد از دست‌یابی به نعمت برای انسان ایجاد می‌شود، میل به تشکر و سپاسگزاری است که فطرت اولیه انسانی این را نسبت به هر منعمی احساس می‌کند. اگر انسان درک نماید که خداوند چنین نعمت هایی را در اختیار او قرار داده دنبال هواهای نفسانی و شیطانی حرکت نخواهند کرد.
امام خمینی (س) می فرمایند: «از اموری که انسان را معاونت کامل می نماید در مجاهده با نفس و شیطان، و باید انسان سالک مجاهد خیلی مواظب آن باشد، «تذکّر» است. و ما این مقام را به ذکر آن ختم می کنیم ... بدان که از امور فطریه، که هر انسان جبله و فطره بدان حکم می کند، احترام منعم است. و هر کس در کتاب ذات خود اگر تأملی کند، می بیند که مسطور است که باید از کسی که به انسان نعمتی داد احترام کند. و معلوم است هر چه نعمت بزرگتر باشد و منعم در آن انعام بی غرضتر باشد، احترامش در نظر فطرت لازمتر و بیشتر است.» (شرح چهل حدیث، ص: ۱۰)
موانع و روش تزکیه و تهذیب نفس در نگاه امام خمینی (س)
برای مهذب کردن «روح»، «قلب» و «نفس» موانع و مشکلات زیادی وجود دارد؛ زیرا انسان موجودی است دو بعدی و معجونی از جسمانیت و روحانیت که انسان باید برای رفع نیازمندی های جسمانی و روحانی تلاش نماید و از طرف دیگر بین ابعاد وجودی انسان عدم هماهنگی وجود دارد که باعث عدم تزکیه و موجب سلب سعادتمندی انسان می‌گردد و باعث می‌شود جنود شیطانی و لشکر جهل بر او غالب آید و زمینه شقاوت و بدبختی او را فراهم سازد که به اهم این عوامل از منظر امام (س) اشاره می‌گردد.
پیروی از هوای نفس: یکی از موانع تزکیه روح پیروی از هوای نفس است؛ متابعت از هوای نفس موجب گمراه شدن انسان‌ها می‌گردد؛ امام (س) در این زمینه می‌فرماید: «هر قدمی که به تبعیت هوای نفس برداشته شود، به همان اندازه منع از حق کند و حجاب از حقیقت شود و از انوار کمال انسانیت و اسرار وجود آدمیت محجوب گردد، و به عکس، هر قدمی که بر خلاف میل نفس و هوای آن بردارد، به همان اندازه رفع حجاب شود و نور حق در مملکت جلوه کند.» (شرح چهل حدیث، ص: ۱۷۰)
حب دنیا: دومین مانع تزکیه «قلب»، دنیا دوستی و عشق و علاقه به دنیاست، اگرچند دنیا فی‌نفسه مذموم نیست؛ زیرا اگر انسان دنیا را وسیله و ابزار قرار دهد و بتواند به وسیله آن نیازمندی‌های دنیوی و اخروی را تامین کند، آن‌زمان دنیا زیباست. اما اگر دنیا را هدف قرار داد و از دنیا چیزی جز خوش‌گذرانی و لذت‌جویی از راه حرام چیزی دیگر نفهمد آن زمان است که باعث آزمندی، ذلت و خواری ترک جوانمردی و حیاء، فرورفتن در گناهان و تباه کردن و سر‌انجام باعث بدبختی انسان در دنیا و آخرت می‌گردد و نمی‌گذارد انسان «روح» و نفسش را مهذب نماید. امام(س) تمام خطاهای انسان را به دلیل توجه قلب به دنیا و زخارف آن می‌دانند: «بدان که نفس در هر حظی که از این عالم می برد در قلب اثری از آن واقع می شود که آن تأثر از ملک و طبیعت است و سبب تعلق آن است به دنیا. و التذاذات هر چه بیشتر باشد قلب از آن بیشتر تأثر پیدا می کند و تعلق و حبش بیشتر می گردد، تا آنکه تمام وجهه قلب به دنیا و زخارف آن گردد. و این منشأ مفاسد بسیاری است. تمام خطاهای انسان و گرفتاری به معاصی و سیّآت برای همین محبت و علاقه است.» (شرح چهل حدیث، ص: ۱۲۳)
انکار مقامات و مدارج غیبیه معنویه: انکار مقامات و تکیه بر محسوسات باعث می‌شود که غالب اندوخته‌های انسان به ادراکات حس منحصر شود. امام (س) یکی از موانع تهذیب نفس را «حس‌گرایی» می‌داند که انسان را از تدبر، تفکر و تامل در شناخت حقیقت باز می‌دارد و سبب توقف و خمودی می‌شود و او را از سیر در تعالی خویش محروم می‌سازد. «بدترین خارهای طریق کمال و وصول به مقامات معنویه، که از شاهکارهای بزرگ شیطان قطّاع الطریق است، انکار مقامات و مدارج غیبیه معنویه است، که این انکار و جحود سرمایه تمام ضلالات و جهالات است و سبب وقوف و خمود است، و روح شوق را که براق وصول به کمالات است می میراند و آتش عشق را که رفرف معراج روحانی کمالی است خاموش می کند، پس انسان را از طلب باز می دارد.» ( شرح چهل حدیث، ص: ۵۰۷)
.
انتهای پیام /*