پیام امام خمینی (س) به گورباچف

مقدمه

بخش اول: رهبری میخائیل گورباچف و درگذشت گورباچف

بخش دوم: سیر نگارش نامه

بخش سوم: ترکیب و وظایف هیئت اعزامی

بخش چهارم: محتوای نامه

بخش پنجم: پاسخ گورباچف

بخش ششم: بازتاب نامه

بخش هفتم: فروپاشی شوروی

پیشوایان دینی برای هدایت و دعوت مردم به دین، گاه از نامه و پیام استفاده می کردند. امام خمینی (س) به تأسی از شیوه یادشده در ۱۱ دی ۱۳۶۷ نامه ای به میخائیل گورباچف نوشت. هدف امام خمینی (س) از فرستادن نامه، دعوت رهبر شوروی به توحید و رهاشدن کشور شوروی از قید مادی گرایی بود. هیئت اعزامی در ۱۴دی ۱۳۶۷ وارد مسکو شد.

نامه امام خمینی (س) حدود ۱۶۶۰ کلمه و در پنج صفحه با خط خود ایشان نوشته شده بود. مضمون نامه امام خمینی (س) به گورباچف، دعوت به توحید و پرهیز از الحاد و مرتبط با جان آنان و نه کشور آنان بود. از دیگر مطالب مهم نامه، هشدار به گورباچف از پناه بردن به غرب، حمایت از مسلمانان منطقه زیر نفوذ شوروی و نیز حمایت از مردم افغانستان بود.

جمله معروف در این نامه «از این پس باید کمونیسم را در موزه های دنیا جستجو کرد» اشاره به شکست مارکسیسم و کمونیسم دارد. نامه امام خمینی (س) در جهان به ویژه در کشورهای تابع شوروی بازتاب گسترده ای داشت.

پس از سقوط نیکلای دوم آخرین امپراتور روسیه در سال ۱۹۱۷م/ ۱۲۹۵ش کشور اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به جای آن تأسیس شد. شوروی متشکل بود از روسیه و پانزده جمهوری دیگر که از زمان تأسیس تا زمان انحلال در سال ۱۹۹۱م/ ۱۳۷۰ش بخش بزرگی از شرق اروپا و شمال آسیا را دربر می گرفت و پهناورترین کشور جهان شناخته می شد حکومت شوروی بر اساس اندیشه سوسیالیسم با گرایش کمونیستی، لنینیستی، پس از استقرار پایه های شوروی، مبارزه با دین و مذهب را در صدر برنامه های خود قرار دارد. در این کشور، دین افیون و موجب عقب ماندگی انسان ها معرفی شد و تمام تشکیلات از سازمان جوانان حزب و اتحادیه های کارگری و آموزشگاه ها، از مهد کودک تا دانشگاه ها علیه مذهب به فعالیت پرداختند و مراکز دینی بسته و علمای بسیاری کشته شدند؛ولی کمونیست ها با وجود تبلیغات الحادی و مراقبت بر تربیت کمونیستی در مدارس نتوانستند مذهب را ریشه کن کنند و آن را واقعیتی قابل انطباق با جامعه شوروی دانستند و پذیرفتند. کمونیست ها برای ادغام قومیت ها و ملیت های گوناگون در جامعه شوروی به روش های خشونت باری دست زدند، به گونه ای که هزاران تن به ویژه مسلمانان «تاتار» جان خود را از دست دادند.

به تصریح قانون اساسیِ اتحاد جماهیر شوروی قدرت عالیِ حکومت در دست شورای عالی اتحاد جماهیر شوروی بود که دولت را انتخاب و همه قوانین اصلی را تصویب می کرد و اعضای شورای عالی را نیز کنگره خلق اتحاد جماهیر شوروی برمی گزید؛ ولی در واقع حاکمیت کشور در همه عرصه ها در دست حزب کمونیست بود و تصمیم گیری درباره سیاست اقتصادی و اجتماعی تنها در دست دفتر سیاسی حزب بود. دفتر سیاسی حزب کمونیست نهاد عالی تصمیم گیری سیاسی و نخست وزیر همیشه عضو آن بود و دبیرکل حزب از نخست وزیر در جایگاه برتری قرار داشت. اعضای دفتر سیاسی از میان اعضای کمیته مرکزی حزب کمونیست انتخاب می شدند و مسئولان کلیدی و بلندپایه شوروی از میان اعضای دفتر سیاسی برگزیده می شدند. صدر هیئت رئیسه شورای عالی اتحاد شوروی رئیس کشور بود و گاهی او را رئیس جمهور می خواندند. شوروی از زمان تأسیس تا انحلال، هفت صدر هیئت رئیسه به خود دید که آخرینِ آنان میخائیل سرگئویچ گورباچف بود.

گورباچف در مارس ۱۹۳۱م/ ۱۳۰۹ش در دهکده ای در منطقه استاوروپل (قفقاز روسیه) متولد شد. در چهارده سالگی به عضویت کومسومول (سازمان جوانان حزب کمونیست) درآمد. وی جوانی اجتماعی، سخنور و مدیر بود و در سال ۱۹۴۹م/ ۱۳۲۷ش جایزه پرچم سرخ را از آن خود کرد. گورباچف در سال ۱۹۵۲م/۱۳۳۰ش به عضویت کامل حزب کمونیست درآمد و وارد دانشکده حقوق دولتی مسکو شد و در سال ۱۹۵۵م/ ۱۳۳۳ش از آن فارغ التحصیل شد و در سال بعد به سمت دبیر اولی کمیته کومسومول شهر استاوروپل انتخاب شد. وی در این کمیته مراحل ترقی را پیمود تا به دبیر دومی حزب کمونیست منطقه و سپس در سال ۱۹۶۶م/ ۱۳۴۴ش به دبیر اولی آن دست یافت. وی سپس به مطالعات کشاورزی رغبت نشان داد و در سال ۱۹۶۷م/ ۱۳۴۵ش متخصص در اقتصاد کشاورزی و فارغ التحصیل شد. همین امر موجب شد وی در سال ۱۹۷۸م/ ۱۳۵۶ش دبیر کمیته کشاورزی حزب کمونیست شود و خانواده اش به مسکو منتقل شوند.

گورباچف در سال ۱۹۶۹م/ ۱۳۴۷ش نماینده پارلمان اتحاد جماهیر شوروی شد و در سال ۱۹۷۱م/ ۱۳۴۹ش به عضویت کامل کمیته مرکزی حزب کمونیست درآمدو به سرعت پله های ترقی را طی کرد و نامزد عضویت در مجمع قانون گذاری شوروی گردید. وی در زمان یوری آندروپوف (دبیرکل حزب کمونیسم شوروی)، عضویت دفتر سیاسی و وزارت ایدئولوژی را بر عهده داشت و دومین مقام سیاسی کشور به شمار می رفت. او در سال ۱۹۸۴م/ ۱۳۶۲ش به ریاست کمیسیون امور خارجه شورای عالی شوروی منصوب گردید. و در مارس ۱۹۸۵م/ ۱۳۶۳ش در جایگاه دبیرکل حزب کمونیست به ریاست اتحاد جماهیر شوروی دست یافت.

شوروی با اینکه ثروت های طبیعی و نیروی انسانی بسیاری داشت، از رشد لازم بهره نداشت و چنان که امام خمینی (س) خاطرنشان کرده از پاسخگویی به نیازهای مردم این کشور بازماند. این کشور پهناور از نظر جایگاه اجتماعی و اقتصادی نیز در مقام هفدهم جهان جای داشت.

گورباچف ایدئولوژی و نظام حاکم بر شوروی را در اداره کشور ناتوان یافت و برای برون رفت از تنگنا به راهکارهایی موسوم به پروستیکا، بازسازی و اصلاحات اقتصادی و گلاسنوست، اصلاحات مدنی و اجتماعی دست زد. پاکسازی حزبی و دولتی از عناصر بوروکرات،کنترل و کاهش تسلیحات هسته ای، اجرای فضای باز سیاسی، اصلاح قوانین مدنی درباره زندانیان سیاسی و مسافرت به خارج از کشور، بازنگری در سیاست خارجی شوروی، آزادی صدها تن از زندانیان سیاسی و محدودشدن دایره سانسور از برنامه های گورباچف بود. از تأسیس شوروی تا روی کارآمدن گورباچف، رهبر شوروی را شورای عالی حزب تعیین می کرد و بیش از یک نامزد در آن شرکت نمی کرد و مدت آن نیز نامحدود بود. در سال ۱۹۹۰م/ ۱۳۶۸ش گورباچف به عنوان نخستین رئیس جمهور اتحاد جماهیر شوروی انتخاب شد.

درگذشت گورباچف

گورباچف در روز ۹/۶/۱۴۰۱ در سن ۹۱ سالگی در روسیه درگذشت.

پیشوایان دینی برای هدایت و دعوت مردم به دین، گاه از نامه و پیام استفاده می کردند. سلیمان بن داوود پیامبر خدا(ع) با نامه، ملکه سبأ را به سوی خداوند دعوت کرد و پیامبر اکرم(ص) پس از صلح حدیبیه با قریش در سال ششم هجری سفیرانی را به همراه نامه برای پادشاهان و قدرت های بزرگ مجاور خود روانه کرد و آنان را به اسلام دعوت کرد؛ ازجمله دحیه کلبی را به سوی قیصر روم و عبدالله بن حذافه سهمی را به سوی خسروپرویز پادشاه ایران و عمروبن امیه ضمیری را به سوی نجاشی پادشاه حبشه فرستاد. با توجه به زمینه های موجود در اتحاد جماهیر شوروی امام خمینی (س) به تأسی از شیوه یادشده در ۱۱ دی ۱۳۶۷ نامه ای به میخائیل گورباچف نوشت. در این تاریخ اتحاد جماهیر شوروی هنوز در اوج قدرت بود، جنگ سرد میان شرق و غرب پایان نیافته بود و کمونیسم بر مقدرات جمهوری های شوروی، حاکم بود؛ ولی نشانه های زوال و گسست درونی در این مجموعه نمایان بود.

هدف امام خمینی (س) از فرستادن نامه، دعوت رهبر شوروی به توحید و رهاشدن کشور شوروی از قید مادی گرایی بود. تأثیر بیشتر ایران بر روابط منطقه ای بویژه شوروی، حمایت از مسلمانان روسیه و جمهوری های آسیای میانه را می توان از دیگر انگیزه های ایشان برشمرد و مشاهده زمینه های مثبت در رهبر شوروی برای تغییرات بنیادین و جلوگیری از فروافتادن این کشور به دامن غرب بر عزم امام خمینی (س) افزود. ایشان به واسطه سیداحمد خمینی، محمدجواد لاریجانی معاون وقت وزیر امور خارجه را در جریان نامه قرار داد تا بدون در میان گذاشتن آن با دیگری، آن را خوانده و نظرش را اعلام کند. همچنین به او گفته شد رئیس جمهور، سیدعلی خامنه ای، در جریان نامه است و می تواند با وی مشورت کند اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در ۲۶ آذر ۱۳۶۷ به واسطه سیداحمد در جریان اصل نامه قرار گرفت.

هیئتی مرکب از عبدالله جوادی آملی، محمدجواد لاریجانی و مرضیه حدیدچی (دباغ) حامل نامه امام خمینی (س) به گورباچف بودند. جوادی آملی شخصیت برجسته حوزوی و مسلط بر فلسفه و عرفان بود. لاریجانی شخصیتی دانشگاهی و نماینده وزارت امور خارجه و دباغ، از زنان مبارز و نماینده مجلس شورای اسلامی، نماد جایگاه زن در اسلام و جمهوری اسلامی بود. امام خمینی (س) بر آن بود با انتخاب دبّاغ، به تبلیغات غرب و شرق بر محدودیت زن در جامعه اسلامی پایان دهد. وظایف هیئت اعزامی، کتمان پیام تا وقت ابلاغ، مرعوب نشدن هیئت اعزامی با دیدن کاخ کرملین و دیدار با رهبر اتحاد جماهیر شوروی، خوانده شدن جمله جمله پیام و ترجمه آن پیش از تسلیم متن آن به گورباچف بود.

هیئت اعزامی در چهاردهم دی ۱۳۶۷ وارد مسکو شد. در فرودگاه مسکو نماینده ویژه صدر هیئت رئیسه شوروی، برخی مسئولان بلندپایه سیاسی، امام جمعه مسکو و علی رضا نوبری، سفیر وقت ایران در شوروی از هیئت ایرانی استقبال کردند. امام جمعه مسکو ضمن خوش آمدگویی به هیئت اعزامی بر خلاف عرف دیپلماتیک، دسته گل را به دباغ که حضورش با چادر برای آنان تازگی داشت، تقدیم کرد. حضور مشاور ویژه گورباچف که تنها در استقبال از سران کشورها حاضر می شد، حکایت از جایگاه ویژه امام خمینی (س) نزد گورباچف داشت. هیئت اعزامی در ساعت یازده صبح چهاردهم دی به ساختمان ویژه گورباچف در کاخ کرملین وارد شدند،در برابر چهار تن هیئت ایرانی چهار تن از آنان حاضر شدند؛ گورباچف، رئیس و رابط حزب کمونیست، معاون وزیر خارجه، مترجم و خبرنگاری نیز دور از جلسه برای حزب گزارش تهیه می کرد. این خبر بازتاب گسترده ای در جهان داشت.

جوادی آملی، رئیس هیئت ایرانی پس از تبریک سال نو یادآور شد به این مناسبت پیام یکی از رهبران الهی را برای آنان قرائت کند و سپس نامه امام خمینی (س) را برای گورباچف قرائت کرد و مترجم ویژه کرملین آن را ترجمه کرد. گورباچف در کمال ادب به نامه گوش می داد و نکات مهم آن را یادداشت می کرد و هر جا مطلبی برای مترجم قابل درک نبود می پرسید از آنجاکه مخاطبان در جریان محتوای پیام نبودند و این نامه پس از حمله عراق به ایران صادر شده بود، هیئت رئیسه حزب کمونیست شوروی هر نوع احتمالی جز دعوت به توحید می دادند؛ از این رو با شنیدن نامه همه پیش داوری های آنان باطل شد. گورباچف پس از شنیدن پیام، سؤال هایی از هیئت ایرانی کرد و جوادی آملی با متانت به پرسش های وی پاسخ داد. گورباچف در ادامه با تشکر از نامه امام خمینی (س) گفت محتوای آن را به اطلاع علمای شوروی خواهد رساند و افزود آنان قانون آزادی را در دست تصویب دارند. وی این دعوتِ به اسلام را دخالت در شئون کشور شوروی به حساب آورد و یادآور شد امام خمینی (س) آنان را به اسلام دعوت کرده است، آیا می شود آنان نیز ایشان را به مکتب خودمان دعوت کنند! سپس با لبخند دو بار گفت این یک شوخی است و پاسخ اصلی را به وقت دیگر موکول کرد.

از آنجاکه جوادی آملی احساس کرد با مهم ترین بند پیام امام خمینی (س) به جای برخورد فرهنگی، برخورد سیاسی شده است، نخست از حوصله آنان در شنیدن پیام و آمادگی کشور شوروی برای تحول و هم زیستی مسالمت آمیز تشکر و سپس در پاسخ اشاره کرد آنان از عمق خاک روسیه تا اوج فضای آسمان آزادند و هیچ کس حق دخالت در امور داخلی کشور دیگر را ندارد؛ ولی محتوای این پیام، همانند پیام های رهبران الهی دیگر با روح و روان آنان مرتبط است و جان آدمی پس از مرگ بسان مرغ رهاشده از قفس به جهان جاوید پر خواهد گشود. مضمون نامه امام خمینی (س) دعوت به توحید و پرهیز از الحاد و مرتبط با جان آنان و نه کشور آنان است و وقتی روح آدمی موحد گردید، راه صحیح کشورداری را شناخته و آن را به خوبی اداره خواهد کرد.

در پایانِ دیدار، گورباچف به سوی همه دست دراز کرد که دباغ با دست پوشیده به وی دست داد. گورباچف دباغ را مادر انقلاب خواند و افزود به سوی مادر انقلاب دست دراز کرد تا نشان دهد آنان همسایه های خوبی بوده و دست بی اسلحه را به سوی ایران دراز می کنند تا اینان نیز مردان خود را تشویق کنند بدون سلاح دست به سوی آنان دراز کنند. جوادی آملی در پاسخ، ایرانیان را دوست دار صلح و آرامش برشمرد. پس از دیدار، گورباچف هیئت ایرانی را تا پای پله های کاخ کرملین بدرقه کرد. از آنجاکه وظیفه هیئت تنها رساندن پیام بود، بدون بازدید از مکان های تاریخی مسکو به ایران بازگشت و نتیجه کار خود را به امام خمینی (س) گزارش داد و ایشان از نتیجه کار ابراز رضایت کرد

نامه امام خمینی (س) حدود ۱۶۶۰ کلمه و در پنج صفحه با خط خود ایشان نوشته شده بود. درخواست بازنگری و دقت گورباچف در تحلیل حوادث سیاسی جهان و مسائل شوروی نخستین نکته نامه بود. امام خمینی (س) پیش بینی کرد جسارت گورباچف در برخورد با واقعیات جهان چه بسا منشأ تحول گردد و معادلات فعلی حاکم بر جهان را برهم زند. ایشان از بازنگری گورباچف درباره مکتبی که سالیان دراز فرزندان انقلابی جهان را در حصارهای آهنین زندانی کرده بود و نیز آزادی های به وجودآمده در پرتو رهبری وی، ازجمله پخش اذان از گلدسته های مسجدهای بعضی از جمهوری های شوروی، پس از هفتاد سال، ستایش کرد و به وی چند نکته اساسی را یادآور شد.

به نظر امام خمینی (س) مشکل اصلی شوروی بی اعتقادی به خدا و مبارزه بیهوده با خدا و مبدأ هستی است، نه اقتصاد و آزادی؛ مشکلی که غرب را هم به ابتذال و بن بست کشیده یا خواهد کشاند. ایشان با نقل آیاتی از قرآن کریم در نقد تفکر مادی به گورباچف گوشزد کرد بار دیگر به دو جهان بینی مادی و الهی بیندیشد که برخلاف جهان بینیِ مادی، معیار شناخت در جهان بینی الهی اعم از حس و عقل است و معقولات در قلمرو علم داخل اند. ایشان از راه فطرت و وجدان خدا را برای گورباچف اثبات کرد و از وی خواست افزون بر کتاب های فلاسفه یونانی به کتاب های فیلسوفان اسلامی مانند ابونصر محمدبن محمد فارابی، حسین بن عبدالله بوعلی سینا، محمدبن ابراهیم شیرازی معروف به ملاصدرا، محی الدین ابن عربی و شهاب الدین سهروردی رجوع کند و به صورت جدی درباره اسلام که پرچم دار عدالت است تحقیق کند.

اشاره به شکست مارکسیسم و کمونیسم بخش دیگری از پیام امام خمینی (س) بود. ایشان به صراحت اعلام کرد از این پس کمونیسم را باید در موزه های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد و این مکتب مادی جوابگوی نیازهای واقعی انسان نیست و با مادیت نمی توان بشر را از بحران دوری از معنویت که اساسی ترین درد جامعه بشری در غرب و شرق است، به درآورد. هشدار به گورباچف از پناه بردن به غرب نکته دیگر این پیام بود. به نظر امام خمینی (س) دنیای غرب نیز به شکل دیگری گرفتار مشکل اقتصاد و دیگر مسائل است.

حمایت از مسلمانان منطقه زیر نفوذ شوروی و نیز حمایت از مردم افغانستان که در آن روز در اشغال شوروی بود از دیگر پیام های این نامه بود. امام خمینی (س) با تأکید بر نقش مذهب در پیروزی بر امپریالیسم و قدرت آن به گورباچف اعلام کرد ایران می تواند خلأ اعتقادی کشور شوروی را برطرف سازد. ایشان در پایان بر حُسن هم جواری و روابط متقابل ایران و شوروی تأکید کرد.

در هفتم اسفند ۱۳۶۷ ادوارد شوارد نادزه وزیر امور خارجه شوروی با حضور علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران، محمدجواد لاریجانی و سفیر جمهوری اسلامی ایران در شوروی، در جماران ضمن تسلیم پاسخ کتبی گورباچف، محتوای آن را به اطلاع امام خمینی (س) رساند. شوارد نادزه با تشکر از این فرصت، پدیده تبادل پیام میان رهبران دو کشور را حادثه ای منحصر به فرد در روابط طرفین خواند و یادآور شد، گورباچف نامه امام خمینی (س) را آکنده از مفاهیم فراوان و حامل نکته هایی عمیق درباره سرنوشت بشریت یافته است و در پاسخ تأکید کرده انسان ها باید به همدیگر کمک کنند و برای رسیدن به دنیای عاری از سلاح هسته ای و به دور از ستم تلاش کنند. هدف سیاست خارجی شوروی گسترش ارزش های مشترک جهانی است و پیام ایشان درباره حُسن هم جواری با واکنش مثبت رهبران شوروی مواجه شده است. آنان نیز به اصل آزادی انتخاب برای انسان ها و ملت ها احترام می گذارند و چنان که از ملت ایران برای سرنگونی محمدرضا پهلوی حمایت کردند، ملت آنان نیز در سال ۱۹۱۷م راه خود را انتخاب کرد. وی افزود که آنان در آستانه یک نظام جدید قرار دارند و دورنمای خوبی درباره نابودی سلاح های هسته ای و شیمیایی فراروی آنان قرار دارد و از به پایان رسیدن جنگ میان ایران و عراق نیز استقبال کرده و برای همکاری با ایران در جهت صلح پایدار در خاورمیانه و تمامی جهان آمادگی دارند و می خواهند در امر عادلانه مناقشه افغانستان نیز با ایران همکاری کنند و برای برقراری و ادامه تماس میان نمایندگان محافل اجتماعی و روحانیان نیز آماده اند و دعوت ایران از آنان برای سفر به قم نیز به آگاهی علمای اسلام کشورشان رسید.

امام خمینی (س) در پاسخ به نامه گورباچف، با آرزوی سلامتی برای وی، از شوارد نادزه خواست به وی بگوید خواسته ایشان، گشودن افق جدید و فضای بزرگ تر از این جهان یعنی دنیای پس از مرگ فراروی او بوده است و امیدوار است بار دیگر ایشان در این زمینه تلاش کند. امام خمینی (س) از خروج نیروهای شوروی از افغانستان استقبال کرد و با تأکید بر حُسن هم جواری و توسعه مناسبات بهتر با شوروی در مقابله با شیطنت های غرب و خروج نیروهای بیگانه از خلیج فارس، آرزو کرد مردم شوروی و ایران در صلح و آرامش زندگی کنند. گرچه اشاره امام خمینی (س) به محتوای نامه گورباچف و اینکه «نظر من اینها نبوده و می خواستم جهانی دیگر را به روی آقای گورباچف باز کنم»، شوارد نادزه را ناراحت کرد، اما تحت تأثیر ملاقات با امام خمینی (س) از آن دلگیر نشد.

نامه امام خمینی (س) از رسانه های شوروی پخش نشد؛ از این رو محتوای آن در میان مردم شوروی بازتاب چندانی نداشت؛ اما چنان که شوارد نادزه اشاره کرده، همه سران شوروی نامه امام خمینی (س) را مطالعه کردند و در میان نخبگان جهان و شوروی بازتاب داشت و تنها آلکساندر پروخانوف جرئت کرد نامه را در روزنامه «دن» متعلق به ارگان اپوزیسیون معنوی منتشر کند.

رهبران بسیاری از جمهوری های اتحادیه شوروی به شخصیت معنوی امام خمینی (س) پی بردند و این نامه را رساترین صدای انقلاب ایران در میان ملت شوروی شمردند. در سال های بعد الکساندر روتسکوی، معاون سابق بوریس یلتسین، نخستین رئیس جمهور روسیه یادآور شد این پیام، انسان ها را به عدالت اجتماعی و صلح دعوت می کند؛ چنان که سرگئی بابورین معاون وقت دومای روسیه، نامه را مهم ترین دستاورد انقلاب ایران برای شوروی و هشدار به گرفتارنشدن در باتلاق غرب در روند پروستریکا (اصطلاحات اقتصادی روسیه) شمرد و افزود در صورت پیروی گورباچف از دستورعمل های ایشان، روسیه امروز در دامن امریکا گرفتار نمی شد. یوری ایوذنف متفکر و نویسنده روسی یادآور شد امام خمینی (س) دورنمای جریان پرسترویکای اتحاد جماهیر شوروی سابق را که گورباچف آغاز کرده بود، به درستی ارزیابی کرد و در پیام اول ژانویه ۱۹۸۹م خود به رهبر شوروی هشدار داد اشتباه های رهبران پیشین موجب گرایش به غرب شده است.

نامه امام خمینی (س) در جهان به ویژه در کشورهای تابع شوروی بازتاب گسترده ای داشت. خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از سیداحمد خمینی گزارش داد که نامه درباره انتقاد از کمونیسم و نقش مذهب در جامعه شوروی است. پاولوا ای. ک. یکی از شخصیت های روسی نامه امام خمینی (س) را سزاوار بررسی و مطالعه دقیق شمرد و یادآور شد بخش مهم این پیام تأکید بر نقش وراثت معنوی ملت ها در جهان کنونی است و در باور ایشان گورباچف انسانی است که می تواند اصلاحات بنیادی در شوروی را آغاز کند و اتحاد جماهیر می تواند ارزش های معنوی را در کنار رفاه مادی با هم پیش برد.

بسیاری از شخصیت ها ازجمله علی اف حسین معاون رئیس جمهور کشور آذربایجان در امور حقوق بشر، مهرالنساء ادیب تاجیکستانی، بیک عثمانف امیر معاون رادیو و تلویزیون جمهوری قرقیزستان به تحلیل و ستایش از این نامه پرداختند. عبدالوحید نیازاف رئیس وقت مرکز فرهنگ اسلامی روسیه، بر این عقیده بود که امام خمینی (س)، نه تنها مسلمانان را از خواب غفلت بیدار کرد، بلکه جهان را به لرزه درآورد و مسلمانان جهان را به دانش قرآن و بینش پیامبر اکرم(ص) مسلح ساخت. برخی از دیگر شخصیت ها ازجمله بیوض التمیمی، شیخ اسعد رهبر سیاسی ـ مذهبی سازمان جهاد اسلامی فلسطین، نامه امام خمینی (س) به گورباچف و دعوت او را به اسلام مشابه نامه های پیامبر اکرم(ص) به کسری و قیصر روم و پادشاهان دیگر و حیات بخش اسلام در جهان معاصر خوانده اند. عین الدین راویل رئیس شورای مفتیان روسیه امام خمینی (س) را شخصیتی برای همه تاریخ و پیام ایشان به گورباچف را برای سیاستمداران و شخصیت های علمی و فرهنگی پیامی ماندگار شمرد. عرالی یف ضمیر از شخصیت های قرقیزستانی با اشاره به ساخته شدن مساجد و زنده شدن اسلام در میان افراد بی دین پیش بینی امام خمینی (س) درباره آینده شوروی را مطابق با واقع شمرد و تصریح کرد تاریخ ثابت کرد که حق با دیانت و امام خمینی (س) بوده نه با گورباچف. به گفته مولانا وحیدالدین خان رئیس وقت مرکز اسلامی هند، امام خمینی (س) کوشید امت اسلامی را برای دعوت دیگران به اسلام آماده سازد.

در ایران نیز اندیشمندان این پیام را تجزیه و تحلیل و ابعاد دینی، علمی و سیاسی آن را تبیین کردند. این پیام در خطبه های نماز جمعه بازتاب یافت. اکبر هاشمی رفسنجانی در خطبه نماز جمعه ۲۳ دی ۱۳۶۷ یادآور شد امام خمینی (س) در جایگاه یک رهبر الهی نمی توانست به فردی که در زادگاه مارکسیسم، با شجاعت، دوران طولانی حاکمیت مارکسیسم را نادیده گرفته و به اشتباه های این جریان عظیم تاریخی اعتراف کرده، بی اعتنا باشد و در این مقطع تاریخی بهترین کار این بود که باب سخن با چنین فردی گشوده شود و رهبری انقلاب اسلامی با رهبری این جریان حرف بزند.

در نگاه محمد واعظ زاده خراسانی از شخصیت های حوزوی، نظر امام خمینی (س) متوجه یکی از بزرگ ترین پایگاه های استکبار جهانی و قبله آمال بیشتر مارکسیست های جهان و نقطه امید کشورهای سوسیالیستی بود. امام خمینی (س) با دلیل و برهان فلسفی و عرفانی، نظام مارکسیسم را ورشکسته خواند و درد اصلی اتحاد جماهیر شوروی را انکار خدا و الحاد معرفی کرد جوادی آملی، مفسر قرآن و حامل نامه، در درس تفسیر قرآن در مسجد اعظم قم گزارشی از نامه و سفر خود را مطرح کرد و شرح مفصلی به نام «آوای توحید» بر نامه نوشت. این نامه به زبان های دیگر ازجمله به زبان روسی ترجمه شد

گورباچف پس از به قدرت رسیدن از حزب کمونیست استعفا و مرکزیت آن را منحل کرد و اموال آن را به شوراها تحویل داد. وی امید داشت با حفظ اقتدار شوروی بتواند نابسامانی ها را اصلاح کند؛ ولی ضعف های سیاسی و اقتصادی دوره های پیشین پیش از پیش خود را نشان داد. فشارهای غرب از یک سو و فشارهای بوریس یلتسین معاون وی زمینه را برای فروپاشی آماده می کرد، تا آنکه بر اثر نابسامانی های مزمن گذشته و فشار سیاسی و اقتصادی غرب به ویژه امریکا در سال ۱۹۹۱م جمهوری های لتونی، استونی، لیتوانی و اوکراین از حوزه اتحاد شوروی جدا شدند و پس از آن جمهوری های آسیای میانه و قفقاز نیز اعلان جدایی کردند.

سرانجام گورباچف ضعیف و بی قدرت شد و مدیریت بحران به دست معاون وی یلتسین افتاد و اصلاحات لیبرالی گورباچف شکست خورد در پایانِ سال ۱۹۹۱م گورباچف استعفا کرد و یلتسین دفتر وی را در کرملین اشغال کرد و اتحاد جماهیر شوروی منحل شد.

گروهی هنگام فرستادن نامه، این جمله امام خمینی (س) را که «از این پس باید کمونیسم را در موزه های دنیا جستجو کرد» به مسخره می گرفتند؛ ولی پس از گذشت یک سال از درگذشت ایشان همه چیز در شوروی دگرگون شد و آن پیشگویی تحقق پیدا کرد. سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی در خطبه نماز جمعه تهران در ششم بهمن ۱۳۶۸ نیز فروپاشی شوروی را پیش بینی امام خمینی (س) و معجزه قرن خواند و یکی از علل آن را انقلاب اسلامی عنوان کرد. به تعبیر شوارد نادزه تحولات درونی شوروی، آن قلعه ای که محکم به نظر می رسید فرو پاشاند و پیش بینی های رهبری ایران در خصوص مارکسیسم عملی شد.

دانشنامه امام خمینی (س)

• قرآن کریم.
• ابراهیمی، محمدرضا، اتحاد جماهیر شوروی آن گونه که هست، تهران، رواق، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.
• اسلوند، آندره، چرا اصلاحات بازار موفق شد و دموکراسی شکست خورد، ترجمه جعفر خیرخواهان، روزنامه دنیای اقتصاد، ۳۱/۶/۱۳۸۷ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• امیدوار، احمد، حسین یکتا، حضرت امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی روایتی جهانی، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• ایسنا، خبرگزاری دانشجویان ایران، ۹ شهریور ۱۴۰۱
• ایکمن، دیوید و همکاران، زندگی گورباچف، ترجمه حمید جرایدی، تهران، شرکت توسعه کتابخانه های ایران، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• ایوذنف، یوری، یادداشت، چاپ شده در امام خمینی (س) در حدیث دیگران، به کوشش علی اکبر مرتضایی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• بیگدلی، غلامحسین، پایگاه اطلاع رسانی فرهیختگان، ۱۹/۱۱/۱۳۸۸ش.
• جام جم، روزنامه، ۱۴/۵/۱۳۹۱ش.
• جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۵/۱۰/۱۳۹۳.
• ۱۴/۱۰/۱۳۹۴ش.
• جوادی آملی، عبدالله، آوای توحید، قم، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ پنجم، ۱۳۷۳ش.
• حدیدچی (دباغ)، مرضیه، خاطرات مرضیه حدیدچی، به کوشش محسن کاظمی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• حوزه، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ۲۷/۲/۱۳۹۱ش.
• خامنه ای، سیدعلی، بیانات، نرم افزار حدیث ولایت.
• دانکاس، کارر، اسلام و مسلمانان در روسیه، ترجمه حسن حبیبی، تهران، حسینیه ارشاد، چاپ اول، ۱۳۵۷ش.
• درویشی سه تلانی، فرهاد، نامه امام خمینی (س) به گورباچف، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۱۳، ۱۳۸۷ش.
• رامین، علی و دیگران، دانشنامه دانش گستر، تهران، مؤسسه دانش گستر، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• رحمت الهی، حسین، بررسی سیاسی ـ حقوقی تشکیل و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی (فدرالیسم در شوروی)، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
• شوارد نادزه، ادوارد، مصاحبه، روزنامه جمهوری اسلامی، ۳/۱۱/۱۳۷۱ش.
• عثمانف، امیربیک، مصاحبه، چاپ شده در امام خمینی (س) و جهان معاصر، گفتگوها توسط سهراب هادی، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• قولف، قریب، مصاحبه، چاپ شده در امام خمینی (س) و جهان معاصر، گفتگوها توسط سهراب هادی، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• الکساندر، بنیکس و براکس آپ مری، مسلمانان شوروی گذشته، حال و آینده، ترجمه کاوه بیات، تهران دفتر نشرفرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
• کلاته عربی، جواد، امام خمینی (س) و رسالت جهانی هدایت تحلیل و بررسی پیام امام خمینی (س) به گورباچف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• کندی، پل، پیدایش و فروپاشی قدرتهای بزرگ، ترجمه عبدالرضا غفرانی، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• کولایی، الهه، اتحاد شوروی و انقلاب اسلامی ایران، تهران، علم، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• گورباچف، میخائیل، خاطرات میخائیل گورباچف، ترجمه فریدون دولت شاهی، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• مانیان، عبدالحسین، تحلیل نامه امام خمینی (س) به گورباچف، تهران، اداره کل پژوهش های سیما، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۵، تهران، صدرا، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
• همو، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۳، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
• موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، همپای انقلاب، (خطبه های نمازجمعه موسوی اردبیلی)، تدوین سیدمحمدباقر نجفی کازرونی، قم، دانشگاه مفید، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• میشین، نیکولای، گزارش، چاپ شده در پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب، به کوشش محمدرضا نادرپور، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• نیازاف، عبدالوحید، یادداشت، چاپ شده در امام خمینی (س) در حدیث دیگران، به کوشش علی اکبر مرتضایی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• واعظ زاده خراسانی، محمد، رهنمودهای امام امت در سالی که گذشت، مجله مشکوة، شماره ۲۱، ۱۳۶۷ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۷، پایان دفاع، آغاز بازسازی، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• همو، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۷۰، سازندگی و شکوفایی، به کوشش عماد هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.