کیفیت جمع بین احکام ظاهری و واقعی از منظر امام خمینی (س)، آیت الله خویی و شهید صدر

‏‏چکیده‏

‏‏حکمی ‌که از جانب خداوند جعل می‌شود اگر به ذات و نفس افعال و عناوین به‌طور مطلق تعلق بگیرد، حکم واقعی نامیده می‌شود؛ و اگر تعلق حکم به افعال و عناوین مقید به شک در حکم واقعی آن باشد، حکم ظاهری نامیده می‌شود. تعبد به ظنون نخستین بار از سوی ابن قبه با اشکالاتی روبرو گردیده و او در نهایت، آن را محال دانست. شیخ انصاری از نخستین کسانی بود که بین تعبد به ظنون و احکام واقعی جمع نمود، و روشن ساخت که با‌ این جمع، هیچ یک از محاذیر ابن قبه لازم نمی‌آید. امام خمینی (ره) راه‌حل شیخ انصاری را تمام ندانسته، و خود به ارائه دو راه‌حل پرداخته است؛ او می‌گوید که احکام از امور انشایی بوده، و امور انشایی همگی اعتباری هستند که فقط در ظرف اعتبار وجود یافته، و در چنین اموری محاذیری از قبیل: تناقض و تضاد معنا ندارد. راه‌حل دیگر آن است که احکام واقعی دارای دو مرتبه از فعلیت است: اول، فعلیت قبل از علم مکلف به آن احکام، که در‌ این مرحله، هیچ منجزیتی برای جاهل ندارد؛ دوم، فعلیت احکام در زمان علم مکلف به آن، که ‌این مرحله اختصاص به عالمین به احکام واقعی دارد. جعل احکام ظاهری و ترخیصی نیز در ‌این مرحله قرار دارد، و در نتیجه، هیچ محذوری از اجتماع ضدین، نقیضین و یا مثلین لازم نمی‌آید. از نظر مرحوم خویی نیز احکام ظاهری همیشه در طول احکام واقعی بوده و تا زمانی که احکام واقعی وجود دارد، محال است که احکام ظاهری وجود یابد؛ اما زمانی که احکام واقعی به مکلف نرسد او به احکام ظاهری متعبد می‌گردد. شهید صدر نیز دو فعلیت برای احکام واقعی قائل است، که در فعلیت اول، عالم و جاهل در احکام واقعی مشترک هستند، ولی فعلیت دوم مخصوص عالمین به احکام واقعی است، و مکلفی که در شک و تردید به سر می‌برد، از احکام ترخیصی استفاده می‌کند، و‌ این احکام ملاکی جز همان ملاک احکام واقعی ندارد.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎