انقلاب اسلامی و ادبیات عامیانه

‏‏انقلاب اسلامی و ادبیات عامیانه‏

‏‏□ حبیب صفر زاده‏

‏‏خلاصه مقاله‏

‏‏در این جستار پس از اشاره به نقش ادبیات عامیانه در انقلاب اسلامی و تأثیر این‏‎ ‎‏انقلاب بر ادبیات عامیانه، نمونه هایی از آثار فولکلور لهجه های شمال استان خراسان‏‎ ‎‏از جمله لهجه های کرمانجی، تاتی، ترکی و ترکمنی ارائه گردیده است. ‏

‏‏عموم این آثار فولکلور به موضوعاتی نظیر مبارزات مردم در کنار امام و پیروزی‏‎ ‎‏انقلاب، رزمندگان و ایثارگری های آنان در جبهه های حق علیه باطل، بیست و دوم بهمن و ... پرداخته اند. ‏

‏‏آنچه مسلم است انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی(س) در اندیشه ها و عادات و آداب‏‎ ‎‏مردم جهان تأثیر گذاشته و ذهن آرام و فرمانبر محرومان و ستمدیدگان عالم را متوجه ظلم و‏‎ ‎‏ستم حکام جابر، مساوات و برابری و حق تعیین سرنوشت خود نمود. و از طرفی نیز‏‎ ‎‏فرهیختگان و اندیشه وران و صاحبان ذوق و قلم را متوجه زلال سکرآور معرفت و بیداری‏‎ ‎‏ملتهای محروم نموده و هنرمندان و اندیشمندان دانشگاهی و حوزوی را به دفاع از‏‎ ‎‏ارزشهای دینی و صیانت از مواریث کهن اخلاقی واداشت. ‏

‏‏انقلاب اسلامی همانگونه که زبان فارسی معیار و اهل آن را به تهییج و برانگیزندگی‏‎ ‎‏ملتهای دربند هدایت نمود به نسبتی نیز ادبیات فولکلوریک ما را متوجه رسالت خطیر خود‏‎ ‎‏نمود و فولکلور سرایان دردمند و عطش نصیب ما را نیز در تبیین ارزشهای اخلاقی و دینی‏‎ ‎‏و انقلابی خویش رهنمون ساخت. ‏

‏‏به قوت می توان گفت، بیداری ملت های روستایی و شهرهای کوچک ما در مقابل‏‎ ‎‏دشمنان انقلاب اسلامی و شناخت عمیق دستاوردهای این انقلاب در جوامع کوچکتر‏‎ ‎‏مرهون صراحت گفتار امام و مدیون تلاش اندیشه وران و ادیبان صاحب ذوقی است که با فقر‏‎ ‎‏و مسکنت تحصیل کردند و ارتقای علمی یافتند و نه تنها به پیشینه ی تاریخی و مواریث‏‎ ‎‏فرهنگی و زبان مادری و صداقت روستایی و محلی خویش پشت ننمودند بلکه از همین‏‎ ‎‏رهگذر، صداقت و وفاداری به مو اریث خانوادگی و زبانی و محلی به تبلیغ اندیشه های دینی‏‎ ‎‏و رسالت انقلاب اسلامی پرداختند و بدون هیچ داعیه ای برای اشاعه ی اندیشه های امامشان‏‎ ‎‏برهنه پا دویدند. ‏

‏
‏‎

‎‏با اندکی تأمل در آثار حوزه ی ادبیات عامیانه ی دو سه دهه ی اخیر، متوجه تأثیر نقش‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی و مبارزات امام خمینی(س) در خلق آثار فولکلور می شویم. غنای موجود‏‎ ‎‏در آثار فولکلوریک سه چهار دهه ی اخیر و یکی دو دهه ی انقلاب اسلامی بیانگر این‏‎ ‎‏واقعیت است که اساتید و دانشگاه دیده های متفکری برای تبیین اندیشه های ناب امامشان و‏‎ ‎‏اشاعه ی تفکرات انقلابی خویش و جاودانگی اثرشان، به زبان فولکلوریک سروده و‏‎ ‎‏نگاشته اند. ‏

‏‏مضامین و عناوین ارزشمندی از قبیل عشق، صداقت، وطن دوستی، دشمن ستیزی،‏‎ ‎‏ناموس پرستی، عشق به ائمه ی دین، خرسندی به تقدیر، حرمت و احترام متقابل، وفاداری‏‎ ‎‏به همنوع، ایثار، شهادت و ... همگی همپای تاریخ پیدایش شعر و ادب فولکلوریک ریشه دار‏‎ ‎‏و دارای پیشینه اند که انقلاب اسلامی و اندیشه ‏‏‎‏‏های بلند امام آن را تأیید، بارور و کار سازتر‏‎ ‎‏نمود. ‏

‏‏اغلب فولکلور سرایان و لهجه ای سرایان روستایی و شهرستانی دوشادوش رزمندگان‏‎ ‎‏سلحشور ما جنگیده اند و جنگ و هرم نفس گیر آن را لمس کرده اند، اگر از درد سروده اند آن‏‎ ‎‏را چشیده اند و اگر از فقر و مسکنت سروده اند آن را کشیده اند. ‏

‏‏اما آنچه راقم این سطور را به تحریر این نوشتار واداشت وقوف و آگاهی اجمالی به زبانها‏‎ ‎‏و لهجه‏‏‎‏‏ های رایج در خطه ی شمال خراسان (یعنی گویش های تاتی‏‎[1]‎‏ و کرمانجی‏‎[2]‎‏) بوده است‏‎ ‎‏که شواهد و نمونه هایی از اشعار خود و معاصرین را که متأثر از افکار بلند امام عظیم الشأن و‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی بوده اند، عرضه می نمایم تا ارزش و تأثیر این اشعار را در بین اهل آن متذکر‏‎ ‎‏شده باشم. ‏

‏‏خراسان، خصوصا خطه ی شمالی آن به لحاظ پراکندگی های زبانی و رواج زبان های‏‎ ‎‏مختلفی چون ترکی‏‎[3]‎‏، ترکمنی‏‎[4]‎‏، تاتی و کرمانجی دارای پیشینه ی ادبی قوی و ارزشمند‏‎ ‎‏است. شاعرانی چون مرحوم ناطق بجنوردی‏‎[5]‎‏، جعفر قلی‏‎[6]‎‏ و مرحوم عارف بجنوردی‏‎[7]‎‏ که از‏‎ ‎‏متأخرین عرصۀ فرهنگ و ادب این خطه کشورند از جمله توانمند ترین چهره های شعری‏‎ ‎‏فولکلور سرای شمال خراسان می باشند. در این مقال از بین فولکور سرایان معاصر شمال‏‎ ‎‏خراسان به آثار تنی چند از آنها اشاراتی خواهیم داشت. ‏

‏‏مثنوی کوتاه زیر، ترسیم و تصویر لحظاتی است که در یکی از روستاهای مناطق جاجَرم‏‎ ‎‏بجنورد، هنگام اعزام بچه های بسیجی به جبهه و در لحظه ای که اشک و آه، دعا و قرآن و‏‎ ‎
‏‎

‎‏دود اسپند و صداقت روستائیان با هم در آمیخته بود سروده شده است. ‏

‏‏گمونم نیت پاک خدا با‏ ‏غریبه در میون ماد کابا‏

‏‏برابر فارسی: گمانم اراده و نیت خداوند بود که دشمن حمله کند والا غریبه و دشمن در‏‎ ‎‏مرزهای کشور کجا بود. ‏

‏‏ولی شود گه غوغا بباواز‏ ‏که دیشمن اقیه ور شهر اهواز‏

‏‏برابر فارسی: اما شب دیگر غوغایی بپا شد و دشمن به شهر اهواز رسید. ‏

‏‏همه با هم شین ور جنگ دیشمن‏ ‏انو گفتن مردود هرگز نتیشتن؟‏

‏‏برابر فارسی: همه جوانان ما با یکدیگر راهی میدان جنگ شدند و مادران را گفتند ترس‏‎ ‎‏نداشته باشند. ‏

‏‏خدا باو خدا باو خدا باو خدا با‏ ‏همو خوی شاهد ای ماجرا با‏

‏‏برابر فارسی: فقط خدا بود و می دانست که چگونه بچه های ما راهی میدان نبرد‏‎ ‎‏می شدند. ‏

‏‏سبِند دید و رقرون رد مِکردن‏ ‏ز پشت همگی او پرت مکردن‏

‏‏برابر فارسی: برای رزمندگان اسپند دود می کردند و هر یک را از زیر قرآن می گذرانیدند‏‎ ‎‏و بر پشت سرشان آب می ریختند. ‏

‏‏مگفتن همه مردم به اونو‏ ‏ایلای سالم و گردن ای جوونو‏

‏‏برابر فارسی: همه ی مردم قلعه به حال آنان دعا می کردند و می گفتند الهی به سلامتی‏‎ ‎‏دشمن را شکست دهید. ‏

‏‏برن که درد تا دمرو تدیرن‏ ‏برن که دیشمنو خوشیر ندیرن‏‎[8]‎

‏‏برابر فارسی: بروید الهی که دشمنان شما روز خویش نبینند، بروید الهی که مادران داغ‏‎ ‎‏شما را نبینند. ‏

‏‏غزلی که ذیلاً درج گردیده است به زبان تاتی شادی و نشاط صافی ضمیران و ولی نعمتان‏‎ ‎‏انقلاب که امام آنها را صاحبان اصلی انقلاب اسلامی می دانست پرداخته شده است و‏‎ ‎‏غربت و هجران گذشته و تفرقه ی موجود در جوامع روستایی و اتحاد و یکدلی روستائیان و‏‎ ‎‏خواری و ذلت دشمنان بیان گردیده است: ‏

‏‏بهمن اقه دو بر عاشق دوتارو گرفت‏  ‏با اقینی منافق نله و زار و گرفت‏

‏‏برابر فارسی: ماه بهمن فرا رسید عاشق و نوازنده دو تار خویش را برداشت و با آمدن ماه‏‎ ‎
‏‎

‎‏بهمن منافق به فریاد و فغان افتاد. ‏

‏‏بدو بخون برادرم. بگه چکو ببا که‏ ‏ای باغ بی پرندر قمری و سار و گرفت‏

‏‏برابر فارسی: ای برادر من بیا برایم بگو که چگونه این باغ بدون پرنده به یکباره پر از‏‎ ‎‏قمری و سار گردید. ‏

‏‏بعد از عمری غریبی د کنج خونه غم‏  ‏خوشا سعادتی که ریشه خوار و گرفت‏

‏‏برابر فارسی: بعد از تحمل مدت ها غربت و هجران خوشا به حال آنان که توانستند‏‎ ‎‏ریشه ی خواری و مذلت را از کشور دور سازند. ‏

‏‏و الله خدا مذونه لو از حق جدا با‏ ‏کینه او زمونر دل بیشمار و گرفت‏

‏‏برابر فارسی: خدا می داند تکه دل ما داشت از حق و حقیقت فاصله می گرفت و اکنون‏‎ ‎‏کینه های زیادی از آن زمان به دل دارم. ‏

‏‏حله همه عزیز و وردور هم رچستن‏  ‏همچی که شهر مار گرد و غبار و گرفت‏

‏‏برابر فارسی: اکنون همه ی عزیزان هم وطن به خوشی در کنار یکدیگر زندگی می کنند و‏‎ ‎‏غبار کینه دشمنان هم از بین رفته است. ‏

‏‏ای آخرین حرف مو بری شما عزیز و‏  ‏ایمرز دگه دیشمن اتیش دبار و گرفت‏‎[9]‎

‏‏برابر فارسی: این آخرین جمله ی من است برای شما عزیزانم که امروز دشمنان این مرز‏‎ ‎‏و بوم در آتش و حریق گرفتارند. ‏

‏‏قصیده ی زیر به روایت تلخکامی های دوران قبل از انقلاب پرداخته و ظلم و ستم‏‎ ‎‏طاغوت را یادآور گردیده است: ‏

‏‏چرخ کج بحث ( چرخ کج مدار) ‏

‏‏یادم اقه او وقتی که جغو صدا ندرد‏  ‏ای چرخ کج بحث به ما وفا ندرد‏

‏‏برابر فارسی: یادم می آید آن زمانی که فریاد ما به جایی نمی رسید و گردش فلک هم‏‎ ‎‏نسبت به ما وفادار نبود. ‏

‏‏شلاق ریزگار، همچی بی رحم و بی شمار‏  ‏و دیشب ما مخارد که هیچی دوا ندرد‏

‏‏برابر فارسی: شلاق روزگار بر گرده ی ما فرود می آمد، اما هیچ نوشدارویی ما را تسکین‏‎ ‎‏نمی داد. ‏

‏‏جاسوس و اجنبی همه جار گرفته با‏  ‏یک عنجی رحم و غیرت یک جو حیا ندرد‏

‏
‏‎

‎‏برابر فارسی: بیگانگان و اجانب و جاسوسان بز همه جای این سرزمین سیطره انداخته‏‎ ‎‏بودند و ذره ای رحم و مروت و یک جو حیا نداشتند. ‏

‏‏دلو همه گرفته باو زمین سیخته با‏ ‏مگفتند. ای زمین بلا جیه خدا ندرد‏

‏‏برابر فارسی: دلهای ملت غمگین بود و زمین از آتش ظلم سوخته بود، تو گویی پناه به‏‎ ‎‏خدا این زمین صاحب و خدایی نداشت. ‏

‏‏سلطان به جای خدا د زمین را مشا‏  ‏ای زمین فلک جیه اصلاً خدا ندرد‏

‏‏برابر فارسی: پادشاه مملکت خود را خدا می دانست، تو گویی این سرزمین از نظر‏‎ ‎‏خداوند دور افتاده بود. ‏

‏‏طاغوت مکشت جو و نون وطن‏ ‏به رشید یا بود که کربلا ندرد‏

‏‏برابر فارسی: طاغوت جوانان این سرزمین را به راحتی از بین می برد. جوانانی که ما را به‏‎ ‎‏یاد رشادتهای جوانان کربلا می انداخت. ‏

‏‏یک دحوه خدای رحمان از خزینه خوی‏ ‏یک گوهری فرستا که بها ندرد‏

‏‏برابر فارسی: یکباره خداوند رحمان و رحیم از جانب خودش گوهر ارزشمندی چون‏‎ ‎‏امام را فرستاد. ‏

‏‏فرمون مدا و مردم مشتو مشا و بالا‏  ‏دیشمن دای وطن هرگز نگاه ندرد‏

‏‏برابر فارسی: به ملت فرمان می داد و مشت ها در حمایتش بالا می رفت به گونه ای که‏‎ ‎‏دشمن در این سرزمین باقی نگذاشت. ‏

‏‏هر چند دل «حبیب» از غم زمونه شکسته‏  ‏ولی کاری که مکرد بذون ریا ندرد‏‎[10]‎

‏‏برابر فارسی: اگر چه دل «حبیب» از بار غم روزگار شکسته، اما اگر حرفی گفت و شعری‏‎ ‎‏سرود از روی ریا نسرود. ‏

‏‏در این شاهد شعری کرمانجی و سرود ارزشمند به بیان شادی و نشاط ایام بیست و دوم‏‎ ‎‏بهمن ماه روز شکست ظلمت و طاغوت پرداخته شده است و برای بقای نظام اسلامی و‏‎ ‎‏رهبر معظم انقلاب از محضر خداوند طلب سلامتی شده است. ‏

‏‏هاتیه بیست و دویه بمن مه‏

‏‏هاتیه بیست و دویه بمن مه‏

‏‏معنی: بیست و دوم بهمن آمده است. ‏

‏
‏‎

‎‏ له زوستان له ناو چمن مه‏

‏‏له زوستان له ناو چمن مه‏

‏‏معنی: در زمستان در میان گل و چمن هستم. ‏

‏‏ ‏

‏‏جاودان ای براو وطن مه‏

‏‏جاودان ای براو وطن مه‏

‏‏معنی: ای برادر وطن من جاودان باد. ‏

‏‏ ‏

‏‏پر موارک بیست و دویه بمن هات‏

‏‏پر موارک بیست و دویه بمن هات‏

‏‏معنی: آمدن بیست و دوم بهمن ماه بسیار مبارکباد‏

‏‏ ‏

‏‏دل خلگه کل ژوی عیدا بوو شاد ‏

‏‏دل خلگه کل ژوی عیدا بوو شاد‏

‏‏ ‏

‏‏خوه داگر سامه دود مه‏

‏‏خوه داگر سامه دود مه‏

‏‏معنی: خدایا رهبر ما را برای ما نگهدار‏

‏‏ ‏

‏‏سوی وی گم نگی ژ سر مه‏

‏‏سوی وی گم نگی ژ سر مه‏

‏‏معنی: سایه او را از سر ما کم نکنی‏

‏‏ ‏

‏‏شر دشمن گه مرگه ژ در مه‏

‏‏شر دشمن گه مرگه ژ در مه‏

‏‏معنی: شر دشمن را از دامن کوتاه کن‏

‏
‏‎

‎‏پر موارک بیست و دویه بمن هات‏

‏‏دله خلگه کله عیدا بوو شاد‏

‏‏«سیاوش مه رو شاعر معاصر کرمانج»‏

‏‏و در این نمونه که باز هم به زبان «کرمانجی» سروده شده به صراحت بیان گردیده است‏‎ ‎‏که انقلاب اسلامی و بیداری ملت های دربند، مرهون اندیشه های ناب امام خمینی(س) بوده‏‎ ‎‏است و شاعر، رزمندگان و مرزداران شجاع وطن را به رویارویی با دشمنان فراخوانده و‏‎ ‎‏شهامت و مردانگی آنان را به تصویر کشیده است: ‏

‏‏ناو ته کلک له باغ وی ملکاوو‏

‏‏عطر خادی ژ کلام ته پیداوو‏

‏‏له دفتر عشق واکلا ما ثبت‏

‏‏و ناو خمینی ملک دین آواوو‏

‏‏معنی: نام تو گلی در باغ این میهن بود‏

‏‏و عطر خدا از کلام تو پیدا بود‏

‏‏در جریدۀ عشق این کلام ثبت است ‏

‏‏که با نام خمینی ملک دین آبادانی یافته است. ‏

‏‏ ‏

‏‏ژ کلگ خانخانان بکشینن سردارنا‏

‏‏پیشیه له دوشمن خاهلینن سردارنا‏

‏‏وه دل و گرده شیران بردن جلاوه هسپ خا‏

‏‏روله جنم خادی وان بشینن سردارنا‏

‏‏معنی: ای سرداران سلاحتان را از بغل بیرون بکشید!‏

‏‏ای سرداران جلوی پیشروی دشمن را بگیرید‏

‏‏با دل و جرأتی همچون شیر، عنان اسبهایتان را رها کنید‏

‏‏و دشمن را رو به جهنم رهنمون کنید‏

‏‏ ‏

‏‏شرق شرق نخان وه دشمنان دلرذینه‏

‏‏دریژه و دبیژه وان له چوله درشینه‏

‏
‏‎

‎‏روله دوشمن هله خوش کن ای دلا ود مرنا‏

‏‏نار توپ و تانگ وه دشمن دشوتینه‏

‏‏معنی: آوای سلاحتان دشمن را به لرزه در می آورد‏

‏‏آنها را دربدر کرده و در بیابانها سرگردان می کند‏

‏‏روبه دشمن هجوم برید هان ای دلاور مردان‏

‏‏که آتش توپ و تانک شما خانمان دشمن را خواهد سوزاند‏

‏‏«مهدی رستمی شاعر معاصر کرمانج»‏

‏‏*‏ ‏*‏ ‏*‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏پی نوشتها‏

‏‎

‎