زن و کار در اسلام

زن و کار در اسلام

زینب حکیم

 مِهریه؛ دیروز و امروز

ما اکنون در پایتخت یک کشور مبارک اسلامی گرد هم آمدیم تا از تعالیم و احکام قرآن هدایت و راهنمایی طلبیم، و یک حکم شرعی مهم از احکام قرآن مجید، یعنی موضوع حقوق زن در اسلام را بررسی و مورد تجزیه و تحلیل قرار بدهیم و ما اعتقاد داریم که نهضت ملل مختلف و موفقیت افراد جز از این طریق تحقق پیدا نمی کند،  مخصوصاً در قرنها و سالهای اخیر که انسان در کوران تمدنهای جدید گمراه و سرگردان شده است.

مسلمانان اولیه (در سالهای آغازین رسالت اسلام) به احکام قرآن عمل می کردند، و از آن بهره مند و هدایت می شدند، آنها در این دوران کشورهای متعدد و سرزمینهای مختلف را فتح کردند تا دین مبین اسلام گسترش یابد. و از این طریق پاداش و جزای خیر دنیا و آخرت را به دست بیاورند.

آری! قرآن عظیم، چراغ هدایت به سوی راه انسانیت بود و راه انسانیت را روشن ساخت. قرآن نقطۀ عطف در تاریخ طولانی انسانیت بود که به واسطه آن از مسیر گمراهی به سوی مسیر حق و حقیقت هدایت شد. قرآن یک معجزه جاودان است. و دستور یک زندگی کامل است. و به عنوان مَرکب پایان ناپذیر از معارف الهی خواهد بود. و با توجه به اینکه افکار و اندیشه ها در حال نوسازی و ظهور نو هستند، فرهنگها در حال آمیختگی، زندگی در حال پیشرفت و وسایل ارتباطات جمعی کمک شایان توجهی به زندگی انسانها کرده است، پس مشکلات مردم هم در این صورت زیاد می شود، و سوءاستفاده ها شایع می شوند و سرانجام حب دنیا بر آخرت غلبه می کند.

ما اکنون نیاز مبرم به برگشت به قرآن، سنت و احادیث ائمه و فقها داریم، چرا که هیچ مسأله ای و یا مشکل در مورد دنیای انسانها و زندگی آنها وجود ندارد مگر اینکه راه حل آن در قرآن، سنت و احادیث ائمه و فقها وجود دارد، و ائمه معصومین و فقها و کتاب مبین اسلام با نص یا استنباط، هادی و راهنمای امت هستند: «... ما بر تو این قرآن عظیم را فرستادیم تا حقیقت هر چیز را روشن کند و راه دین حق را از راههای باطل بنماید و برای مسلمین هدایت و رحمت و بشارت باشد» . سوره نحل ـ آیه 89.

خداوند در قرآن می فرماید: «بسم الله الرحمن الرحیم. ای مردم! بترسید از پروردگار خود، آن خدایی که همۀ شما را از یک تن بیافرید و هم از آن، جفت او را خلق کرد و از آن دو تن، خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت؛ و بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر مسئلت و درخواست می کنید (خدا را در نظر آرید) و دربارۀ ارحام کوتاهی مکنید که همانا خدا ناظر و مراقب اعمال شما است» . سوره نساء ـ آیه 1.

حضرت پیامبر گرامی اسلام(ص) خطبه های خود را پس از حمد و ستایش و تشهد،  با این آیه آغاز می کرد، چرا که این آیه برگیرندۀ همه مفاهیم و حقایق ارزنده است، و همه مردم را برای ترس از خداوند که همه را از یک تن آفرید دعوت می کند، و بیان می دارد که مرد و زن از یک تن، ماهیت و فطرت هستند، و هر گونه تمایزی و فرقی در آفریدن، کرامت و انسانیت آنها وجود ندارد. البته این سفارشات و توصیه ها در شرایع و ادیان قبل از اسلام نظیر نداشته است. چرا که ادیان گذشته ماهیت و آفرینش زن را زیر سؤال می برد، و او را به عنوان یک انسان ناقص معرفی می کرد، و برای او زندگی مستقل و آبرومند قائل نبود. خداوند منان می گوید: ... و از آن دو تن، خلقی بسیار در اطراف عالم از مرد و زن برانگیخت ... و مراقب اعمال شماست.

همچنین دنبالۀ این آیه نشان می دهد که خانواده، اساس و پایۀ زندگی بشریت است،  از این رو قرآن کریم اهمیت فراوانی را به خانواده می دهد. و چون زن ستون اصلی تشکیل خانواده می باشد، لذا قرآن کریم سعی نمود تا نگاههای منفی را نسبت به زن تصحیح کند، و تصریح نمود که زن به طور کامل از نوع و جنس مرد است، سپس به تقوای الهی وصلۀ رحم فرمان داد.

از سخنان حضرت امام خمینی(ره) در تاریخ 1  /  2  /  1980 می خوانیم: هنگامی که اسلام در جزیرۀ عرب ظهور کرد، زن نزد مرد از مقام مناسب برخوردار نبود، اسلام به آنها عزت و شرافت و مقام والا بخشید، و آنها را با مردان برابری کرد. اهمیت و عنایتی که به زنان دارد، بیشتر از مردان است. ... و بدون شک احکامی وجود دارد که با ماهیت مرد متناسب است، و احکامی وجود دارد که با خصوصیات و ماهیت زن متناسب است،  ولی این به این معنی نیست که اسلام به برتری میان زن و مرد قائل است.

در مورد دیگر، آن حضرت در تاریخ 17  /  5  /  1979 می فرماید: زن مربی زنان و مردان محترم است... از دامن زن مرد به معراج می رود... دامن زن پرورشگاه بزرگان از زنان و مردان است... اسلام زن را با مرد برابر کرد... در زمانی که حضرت پیامبر اسلام به پیامبری برگزیده شد، زن هیچ ارزش نداشت، و این اسلام بود که این مقام والا را به زن داد، اسلام زندگی خانواده را با مشخص کردن حقوق و واجبات هر یک از اعضای خانواده، مرتب و منظم ساخت تا تفاهم فکری که اساس زندگی با سعادت خانواده است در جامعه برقرار شود.

اما دربارۀ زن و کار می گویم، استقلالی که اسلام برای زن در اموال خود از 1420 سال پیش قائل است، در قرآن به صراحت بیان شده است خداوند در سورۀ نساء، آیه 32 می فرماید: «و زنهار، آنچه را خداوند به سبب آن، بعضی از شما را بر بعضی دیگر برتری داده آرزو مکنید. برای مردان از آنچه به اختیار کسب کرده اند بهره ای است، و برای زنان نیز از آنچه به اختیار کسب کرده اند بهره ای است. و از فضل خدا درخواست کنید، که خدا به هر چیزی دانا است» . خداوند در ابتدای آیه، نَف۫سها را از آرزو کردن در مال و جاه دیگران نهی می کند. همچنین از این آیه می فهمیم که انسان باید به آنچه که خداوند به او ارزانی کرده، قانع باشد، و قلب و دل خود را از پلیدی و نفاق پاک کند. و این بزرگترین دلیلی بر ارزشمند بودن مقام زن در اسلام است، بعد از آنکه در دوران جاهلیت بی ارزش بوده است. زن امروزه علم را فرا می گیرد و به دانشگاه می رود، و مدرک تحصیلی عالی را در همه زمینه ها به دست می آورد. پس آیا سزاوار است که زن در منزل بماند و تنها به کارهای خانگی و معمول مشغول شود؟ اسلام کار کردن را بر زن حرام نکرده و نخواهد کرد، حتی اگر زن دارای املاک و ثروت دو برابر مرد باشد. از سوی دیگری، مسئولیت تأمین بودجۀ خانواده را از دوش او برداشت، و هزینه و مخارج زندگی او و فرزندان او را به مرد واجب کرد، زیرا طبیعت؛ مسئولیت نسل سازی را ـ از دوران حاملگی، فارغ شدن،  شیردهی و تربیت ـ به عهدۀ او (زن) واگذار کرده است... ناگفته نماند، اینجا می خواهم به یک نکته و مسأله مهم و حساس اشاره کنم: وقتی که اسلام به زن حق عمل  (کار کردن) داد، در عین حال او را جهت ایجاد ثبات، آرامش و سعادت در خانواده و جامعه به انجام یک سری واجبات موظف کرد، که عبارتند:

اول ـ زن باید بداند که او مسئول اول هماهنگی خانواده، آرامش دادن به شوهر و نظارت خوب بر امور فرزندان است. و اگر کار کردن مانع از انجام آن وظایف می شود،  اعتنا به خانواده مهمتر و بهتر از کار کردن است، و نطارت مستقیم بر امور فرزندان بهتر از نظارت مربیان است، چرا که دست راست که گهواره را تکان می دهد، جهان را با دست چپ به لرزه در می آورد. و بهترین دستها، دستهای مادران است.

دوم ـ زن باید با همسر خود رفتار عقلانی داشته باشد، مثلاً در محیط کار یعنی اگر هر دو در یک اداره کار می کنند، و زن دارای مقام بالا از مرد باشد، باید زن این امر را آشکار نسازد، چرا که مرد فطرتاً حساسیت زیادی نسبت به این مسأله نشان می دهد. همچنین زن باید در فراهم نمودن بودجه و درآمد خانواده، از روی محبت و علاقه، سهیم مرد باشد حتی اگر او از وی نخواسته باشد.

سوم و آخر ـ زن باید نسبت به قول خداوند متعال پایبند باشد: «و به زنان با ایمان بگو: دیدگاه خود را (از هر نامحرمی) فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که طبعاً از آن پیداست. و باید روسری خود را بر گردن خویش  (فرو) اندازند، و زیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان و یا پدرانِ شوهرانشان یا پسرانِ شوهرانشان یا برادرانشان یا پسرانِ برادرانشان یا پسرانِ خواهرانشان یا زنان (همکیش) خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که از زن بی نیازند یا کودکانی که بر عورتهای زنان وقوف حاصل نکرده اند، آشکار نکنند؛ و پاهای خود را  (به گونه ای به زمین) نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می دارند معلوم گردد. ای مؤمنان،  همگی (از مرد و زن) درگاه خدا توبه کنید، امید که رستگار شوید» . سوره نور ـ آیه 31.

این آیه از زن مؤمن به خدا و پیامبر او می خواهد که در محیط کار باید دیدگان خود را از هر نامحرمی فرو بندد و زیورهای خود را آشکار نگرداند مگر آنچه که خداوند اجازه داده، و این آیه بر مسأله حجاب تأکید زیادی دارد ( و باید روسری خود را بر گردن خویش فرو اندازند)، کلمه (فرو اندازند) به شکل و هیأت فعل أمر (دستور دادن) در این آیه در آمده است، چرا که حرف (لام) متصل به فعل به معنای (لام امر) است و در ابتدای فعل آمده است. و خداوند با این کلام، تعهد و پایبندی زن را مدنظر گرفت نه اینکه از ارزش او بکاهد تا از (محرمها) دور باشد، بلکه او می خواهد جامعه باارزشی که در آن شک و تردید نباشد به وجود بیاید تا مرد پاک و باوقار باشد، و زن با اطمینان و آسوده خاطر کار کند. همچنین همکاری زن در امور اجتماعی و انسانی، یعنی کار داوطلبانه او در مؤسسات خیریه، فرهنگ و شناخت او را از وضعیت جامعه افزایش می دهد، و توسعه اجتماعی را فراگیر می سازد.

از سخنان حضرت امام خمینی(ره) در مورد فعالیت اجتماعی زن در تاریخ 16  /  3  /  1981 می خوانیم: نقش زن در جامعه به مراتب بالاتر از نقش مرد است، چرا که زن علاوه بر فعالیتهای متعدد که در زمینه های مختلف انجام می دهد، نقش خود را در پرورش و تربیت قشرهای فعال و باانگیزه به نحو احسن ایفا کند، افزون بر فعالیتهای اخلاقی و خدمات ارزشمند که به محرومان و آوارگان ارائه می کند، پس همین خاطر بود که انبیا (علیهم السلام) بر نقش زن تأکید می کردند، چون می خواستند زن جایگاه مناسب خود را در تربیت و پرورش جامعه بگیرد، ولی اینها (مخالفین نظام اسلامی) همواره تلاش کردند، کشور را از استعدادها و امکانات و اخلاق اسلامی خود محروم سازند، و آن را به سوی مراکز فساد بکشاند. با این همه زن مسلمان هنوز در بعضی از کشورهای اسلامی حقوق خود را مطالبه می کند؟ این امر به ما نشان می دهد که این کشورها از عقب ماندگی رنج می برند و از قرآن جز رسم الخط و تصویر آن چیزی نمی دانند، و نماز را به عنوان، ورزش و روزه را به عنوان رژیم غذایی می دانند. بنابراین،  باید به علوم دینی و به علم قرآنی بازگشت تا نف۫سها و دلها تغییر یابند، و عقلها با شعور و با احساس باشند، چرا که عزت انسان، حیثیت، احترام و اعتبار او و نگهداری حقوق او در گرو دین اسلام می باشد.

از نگاه امام خمینی(ره) دربارۀ زن متوجه می شویم که اسلام زن را همچون مرد جهت ایفای نقش مهم خود در همه امور مهیا می کند، همانطوری که مرد نقشی در همه امور دارد، پس زن نیز دارای این حق می باشد. و همانطوری که مرد می بایستی از ارتکاب فساد خودداری کند، زن هم باید خودداری کند، و به عنوان یک ابراز در دست یک گروه از جوانان سرگردان و لاابالی نباشد، و نباید جایگاه و منزلت خود را به زیر سؤال ببرد و با آرایش و به شکل زننده از منزل خارج شود تا نگاههای فاسدین دنبال او باشد. زن باید انسانیت خود را محافظت کند، و از تقوای الهی برخوردار باشد، چرا که او دارای منزلت والا است، و خداوند او را آزاده و باوقار آفریده است.

حالا از مهریه در اسلام صحبت کنیم، و در این زمینه می گوییم که خداوند متعال در کتاب مبین خود می فرماید: «و مَهرِ زنان را به عنوان هدیه ای از روی طیب خاطر به ایشان بدهید؛ و اگر به میل خودشان چیزی از آن به شما وا گذاشتند آن را حلال و گوارا بخورید» سوره نساء ـ آیه 4.

از این آیه کریمه استنباط می کنیم که مهریه در زناشویی (ازدواج) حق مسلّم و واجب است که مرد (شوهر) آن را به زن (همسر) خود از روی طیب خاطر می دهد، و والدین او  (یعنی زن) حق تصرف در آن ندارند. و اما کلمه (یخلة) یعنی هدیه یا پیشکش و زن حق دارد از بخشی از آن ـ در صورت زیاد بودن آن ـ چشم پوشی کند و از آن بگذرد و به همسر خود برگرداند، و مرد باید از روی طیب خاطر آن را قبول کند. و مفهوم این داد و ستد (عرضه و تقاضا)، همکاری و هماهنگی میان زن و مرد است. پس مهریه یک تدبیر است که خداوند آفریننده و آگاه آن را برای بالا بردن منزلت و ارزش زن قرار داد، و بدون تردید ارزش معنوی مهریه نزد زن بالاتر از ارزش مادی آن است، و تاریخ به ما نشان می دهد که حضرت رسول(ص) هیچ وقت ازدواج بدون مهریه را قبول نداشت، و مهریه ممکن است پول نقد باشد که زن به وسیله آن لوازم منزل را تهیه می کند، یا اینکه به شکل جواهرات و طلا باشد که خود را زینت می دهد و از آن در روز مبادا استفاده می کند. و در این زمینه داستانهای زیادی داریم، به طور مثال، حضرت رسول(ص) زنی را به عقد یک مرد فقیر اما حافظ قرآن در آورد، و مهریه او را، آموزش و یاد دادن و خواندن و حفظ سوره های قرآن قرار داد، یعنی مرد در مقابل پول نقد یا طلاجات زنش را قرآن یاد می دهد. همچنین مرد دیگری می خواست ازدواج کند ولی چیزی نداشت،  پیامبر اکرم(ص) به او گفت: حتیٰ انگشتری از آهن بطلبید.

این بود معامله میان مسلمانان صدر اسلام در زمینه مهریه، ولی با مرور زمان، مهریه شکل دیگری به خود گرفت، و به یک عُرف و تقلید ارثی مبدل گشت، و همین طور از نسلی به نسل دیگر منتقل شد و گویا حقی از حقوق مسلم زن در ازدواج به حساب می آمد. افزون بر آن، مهریه را به دو بخش تقسیم کردند؛ مهریۀ پیش (یعنی هنگام اجرای صیغه عقد و عملی شدن آن اعطا می شود) و مهریۀ مؤخر (یعنی پس از آنکه زن طلاق بگیرد به او اعطا می شود). مهریۀ پیش یا مقدّم مبلغ پولی است که خانواده عروس  (زن) آن را تعیین می کنند که گاهی به شکل پول نقد در می آید، و گاهی به شکل زیورآلات و طلاجات در می آید که باید مرد آن را قبل از ازدواج اعطا کند. اما مهریۀ مؤخر، مبلغ پولی است که در سند یا عقدنامه درج می شود، و مرد آن را در حال وقوع طلاق به عنوان جبران خسارت مادی پرداخت می کند.

البته این معامله یک بدعت است که در اسلام رواج پیدا کرد، و در زمان پیامبر(ص) نبوده ولی بعدها به شکل عُرف و تقلید و رسم در آمده است. و سبب آن، نبودن اعتماد در روابط انسانی، و غلبه روح تجارت در آن است. و امروزه وقایع نشان می دهد که مردی که تقوا و ترس از خدا ندارد و می خواهد زنش را طلاق بدهد به راههای کج متوسل می شود و او را تهدید می کند تا از حق خود در مهریۀ مؤخر بگذرد (صرف نظر کند). و گاهی خود زن از روی نادانی، از شوهر نافرمانی می کند و او را اطاعت نمی کند با امید اینکه مهریۀ مؤخر، او را حمایت می کند. و اینجاست که روابط خانوادگی و زندگی مشترک از هم می پاشد و اعتماد فیمابین زوجین از بین می رود. بنابراین مهریۀ مؤخر مشکلات زیادی را بین زن و مرد به وجود می آورد و باعث لغزش در زندگی می شود. زن می تواند با گذشت و صبر مشکلات خود را حل کند، و زندگی خود را با شوهر و فرزندان خود سعادتمند کند. پس زن باید براساس احکام دین و شریعت، اگر دین و اخلاق مرد را پسندید، مهریه ای که مرد آن را به او تقدیم می کند بدون قید و شرط قبول کند، و زندگی خانواده را براساس محبت و خلوص، بنیان نهاده و این بهترین ضمانت برای یک زندگی خانوادگی پر از محبت و با سعادت است.

حضرت امام خمینی می فرماید: دختران دم بخت (دختران که می خواهند زندگی مشترک را شروع کنند) می توانند شرایطی را برای خود در نظر بگیرند که با شریعت و احکام الهی مخالفت نداشته، و با شأن و منزلت خودشان تعارض نداشته باشد، همچون شرط و قید وکالت در طلاق، یعنی در صورتی که مرد با زن بداخلاقی یا بدرفتاری کند یا با زن دیگری ازدواج می کند، زن حق وکالت در طلاق دارد. و اگر زن این شرط را (یعنی درخواست حق وکالت هنگام اجرای صیغه عقد) پیشنهاد کرد، آنگاه مرد نمی تواند با او سختگیری کند و برای او شرایط سخت تعیین کند.

و بنده این مطلب را در یکی از سخنان حضرت امام خمینی(ره) خواندم. او در تاریخ 29  /  10  /  1980 فرمود: شارع مقدس (تعیین کننده احکام شرعی) راه آسان را برای زنان  پاکدامن در مورد طلاق تعیین کرد، یعنی به آنها شرط حق وکالت در طلاق را هنگام اجرای صیغه عقد نکاح داده است، البته یا به صورت مطلق یعنی او (زن) می تواند هر وقت که می خواهد جدا شود، طلاق بگیرد، یا اینکه به صورت مشروط، حق دارد، در صورتی که مرد رفتار خوب با او نداشته باشد و یا زن دیگری را به خانه بیاورد، خودش را طلاق بدهد. بنابراین می بینیم که اسلام منفعت همه را جهت تضمین سعادت و رفاه و ثبات خانواده تأمین می کند. و تمام احکام اسلامی برای صلاح جامعه است، لذا من مهریۀ مؤخر را مطلقاً لازم نمی دانم مادامی که زن و مرد در امر نزاع و خصومت یک رو هستند، و البته داشتن حق وکالت در دست زن، به او آرامش روانی می دهد، و دست به طلاق نمی زند مگر اینکه مجبور شود، چرا که او خانواده خود را دوست دارد.

خلاصه کلام، پیشرفت مسلمانان بستگی به اجرای تعالیم و احکام اسلام و بازگشت به قرآن کریم دارد. و بدون تردید این یک واقعیت است نه خیال، و جهان هر چند در امر تکنولوژی و دانش روز پیشتاز است، هیچ وقت جز اسلام، قانون جامع و کامل که همه مشکلات آن را حل می کند و راه را برای آن روشن می سازد، پیدا نمی کند.

 «و این است (یعنی این قرآن و احکام الهی است) راه راست، پیروی آن کنید و از راههای دیگر که موجب تفرقه و پریشانی شما است جز از راه خدا متعابعت نکنید، این است سفارش خدا به شما، باشد که پرهیزکار شوید» .

در صدمین سالگرد تولد حضرت امام خمینی که عید جهان اسلام و ایران دوست است، و باید به گفتارها و سخنان او اقتدا کنیم.

در پایان درودهای بی پایان خود را به زنان متعهد و بزرگوار ایران تقدیم می کنم، این قشر گرانبها و مقاوم که از بنیانگذار حکومت اسلامی امام خمینی(ره) و رئیس جمهور محترم و فقهای گرانقدر الهام گرفتند.

و از شما نیز بابت برگزاری اینگونه همایشها و کنفرانسها در راستای اعلای کلمه حق و دین سپاسگزارم. عظمت اسلام و مسلمانان را از درگاه خداوند منان خواستاریم و سلامتی و سعادت و موفقیت شما را آرزومندیم.

منبع: تأملی بر جایگاه زن، ج 2، ص 133.