دیدگاه امام خمینی(ره) از ابعاد نظری و عملی به زن

دیدگاه امام خمینی(ره) از ابعاد نظری و عملی به زن

  زینب جمعه

یکی از مهمترین ثمره های انقلاب اسلامی در ایران، توّجه خاص به زن بود؛ و اگر بخواهیم دستاوردهای انقلاب را بر اساس میزان اهمیّت آنها درجه بندی کنیم، مسأله آزادسازی ایران از سلطۀ بیگانگان در درجۀ اوّل، و موضوع آزادی زن در چهارچوب اسلام در درجه دوم قرار می گیرد.

امام خمینی(ره) در حالی که با دلی مطمئن به جایگاه ابدی خویش رهسپار می گردیدند، میراث بسیار ارزنده ای از گفتار و نظریه های مربوط به زن و موجودیت او،  از خود به جای گذاشتند. دیدگاه ایشان در مورد زن، موجب بحث و گفتگو در مجامع اسلامی شده است؛ امّا این بینش بی نظیر و زیبا، که امام(ره) در مورد زن بیان می کنند،  در کدام مرحله به اجرا در خواهد آمد؟ آیا در حال اجرا شدن است یا هنوز به کندی پیش می رود؟ و اگر چنین است، علت در کجاست؟

در حقیقت مشکلی که در فاصلۀ بین حرف و عمل وجود دارد، از مشکلات پیچیده و شایع در تمام جوامع بشری است.گاهی علت آن ضعف در نظریه است ـ که ممکن است غیر عملی باشد ـ و گاهی علت در موضوع، نهفته است. در مورد حالت اول، در زمان ما بسیاری از قوانینِ وضع شده، رانده شده، و در شرف نابودی است؛ مانند مارکسیسم. اما حالت دوم، آن است که با اسلام مطابقت دارد و به نظر می رسد کاملترین و بهترین نظریه برای زندگی انسان باشد؛ ولی فهم و درک متون و روش استنباط احکام از آن بسیار مشکل است که همان دایرۀ اجتهاد در اسلام را تشکیل می دهد و به سؤالات جدید پاسخ می دهد و با تغییر زمان حرکت می کند.

با نگاهی تاریخی به حرکت و چگونگی تحولات فقهی، در می یابیم که قرون اول شاهد پیدایش تحولاتی بوده، سپس عدم تحرک و انجماد آن شروع می شود. در مدت سه قرن اخیر یا بیشتر بسیاری از احکام فقهی هیچ تغییری نکرد، مگر بسیار جزئی و اندک. و این انجماد بر وضعیت زن در جامعه و زندگی او اثر چشمگیری داشت.

موضوع زن، در طی قرون گذشته در نزد علما و اندیشمندان به طور جدی مورد بی توجهی قرار گرفت، مگر در اواخر قرن گذشتۀ میلادی و اوایل قرن بیستم. این امر هم بعد از طرح مسأله حقوق زن در غرب اتفاق افتاد و علت مطرح شدن آن رسیدن زن به حقوق غربیش بود.

متأسفانه بد رفتاری و کج فهمی از اسلام و عقب  ماندگی عمومی که بر دنیای اسلامی سایه افکنده، همه عواملی هستند که اسلام را هدف قرار داده و آن را به ظلم در حق زن متهم می کنند. و با گذشت بیش از  4 / 3 قرن، هیچ یک از علما و اندیشمندان ما نظری روشن و منصفانه در مورد زن ارائه نکردند و غالباً می خواستند این موضوع را با استفاده از تجربیات شخصی حل کنند؛ و این علت اصل خطا در مورد زن بود، یعنی درهم شدن اندیشه ها و رفتارها. تا اینکه خدا مردی با فضیلت را پیشوا قرار داد که توانست با دید نافذ و فکر دقیق، به دور از تمامی هواهای نفسانی و عکس العملها، به شکلی بسیار زیبا و قاطع، نگاهش را، بلکه نگاه حقیقی اسلام را، در مورد زن اعلام کند. مهمترین هدیۀ امام خمینی(ره)؛ احترام گذاشتن به انسانیت زن، و تبیین نقش و مسئولیت و وظایف او در راستای مشارکت در مبارزه با ظلم و برپایی عدالت بود.

حضرت امام خمینی(ره) زنجیرهای اسارت اقشار مختلف زنانِ از کار افتاده را از هم گسیختند و آنها را آزاد کردند تا جای خود را در زندگی اجتماعی پیدا کنند.

نظریات و اندیشه های حضرت امام(ره) در مورد زن، حرکت و جنب و جوش به منظور دستیابی به قوانین عادلانه و یا تجدید برخی قوانین در جامعۀ ایران را ایجاد کرد. در خارج از ایران، علی رغم تأثیری که نظریات حضرت امام(ره) در سطح عقاید و اندیشه ها گذاشته، هنوز اجرای آن بعید به نظر می رسد؛ در مورد دلایل به تعویق افتادن اجرای آن دو نظر است:

اول اینکه، نظرات و آرای حضرت امام خمینی(ره) فقط به زنان ایرانی اختصاص داشت و ارتباطی با سایر اقشار زنان مسلمان پیدا نمی کرد. دوم اینکه نظریات امام خمینی(ره) در زمینۀ مسائل اجتماعی، برخلاف نظریات فقهی او، لازم الاجرا نیست.

ضعف و سستی ادعای اول روشن است؛ و اما ادعای دوم مهم و جای بحث و بررسی دارد. در اینجا سؤالی مطرح می شود و آن این است که، در عین حالی که امام(ره) دعوت خود را از زن مسلمان برای پذیرفتن نقش و موقعیت خود در زندگی اعلام می کنند، بدون اینکه آن را با فتوای فقهی ـ برای حمایت و پشتیبانی از آن دعوت ـ همراه کنند؛ و با توجه به این مسأله که این کار را خودشان به مرحلۀ عمل نرساندند، بدین ترتیب آیا ایشان راه را به روی حرکت فقه و تجدّد آن بسته اند، یا در مقابل آن ایستاده اند؟

در واقع، اینکه امام فتاوی جدید فقهی را به وجود نیاوردند، قانونگذاری و عدالت در مورد زن و دادن حقوق او را تحت الشعاع قرار نمی دهد؛ بلکه ایشان به این مسأله توجه داشتند که مهمترین علل محرومیت زن و ظلم به او جمود، تحجّر و ناآگاهی برخی از علمای دین است. امام(ره) در وصیتنامه تاریخی خویش می فرمایند:

زنان با شجاعت و تعهد خود را آزاد کردند و خود را از دوران خرافات که دشمنان آن را به وسیلۀ ناآگاهی برخی از روحانیون ـ که مصلحت مسلمانان را درک نمی کنند ـ ایجاد کردند، بیرون کردند. و اگر این کلام امام(ره) را با کلام دیگر آن حضرت ملحق کنیم که خطاب به علمای اسلام می فرمایند: سزاوار نیست فقه اسلامی در انجماد بماند. زمان و مکان دو عنصر اساسی و سرنوشت ساز در امر اجتهاد هستند. و همچنین از حوزه های دینی و علما می خواهند که به نیازهای آیندۀ جامعه اشراف داشته باشند و همیشه چند قدم جلوتر از مسائل روز حرکت کنند تا بتوانند در مقابل این مسائل،  عکس العملهای صحیحی اتخاذ کنند، می فهمیم که طبق فرمایش ایشان، چه بسا در سالهای آینده روشهای کنونی و معمول در رهبری ملتها تغییر کند و جوامع انسانی برای حل مشکلات خود به اسلام و احکام جدید آن نیاز پیدا کنند.

پس نتیجه می گیریم که حضرت امام(ره) وقت و فرصتی برای اینکه شخصاً امر تجدید و تحول در فقه را دنبال کنند، نداشتند، ولی راه و زمینه را برای دیگر علما باز کردند، و از آنان درخواست کردند تا با در نظر گرفتن دو عنصر زمان و مکان، به عنوان دو عنصر اساسی و زیربنایی، استنباط احکام دینی را آغاز کنند. و این سخن امام(ره) از اهمیت بسیاری برخوردار است. این چیزی است که به ما بیان می کند، چگونه عمل به اندیشۀ امام(ره) در مورد زن در جمهوری اسلامی قابل اجرا بود و نیز تا مراحل آغازین قانونی شدن نیز پیش رفته و شاید اینگونه قوانین در هیچ دولت اسلامی دیگری وجود نداشته باشد. در حالی که ما در خارج از ایران، گرفتار جمود و عدم تحول در قوانین و حتی جمود در اندیشه هایی که به موضوع زن مربوط می شود هستیم، و هنوز راهی بسیار طولانی در پیش روی ما وجود دارد که باید آن را طی کنیم و من امیدوارم تجربۀ نو کردن قوانین مربوط به زن و خانواده در ایران و تجدیدنظر آن در تمام نقاط جهان اسلام مورد استفاده قرار گیرد؛ زیرا اولین تجربۀ تجدّدی که با بهره گیری از قوانین اسلامی پدید می آید، با تلاشهایی که برای تجدّد به سبک غربی شده است، بسیار متفاوت است.

خداوند همۀ ما را در راه خدمت به دین خود موفق بدارد.

منبع: تأملی بر جایگاه زن، ج 2، ص 127.