ارزیابی منابع و مدارک عاشورا

دکتر زرگرنژاد

ارزیابی منابع و مدارک عاشورا

در خصوص ارزیابی مدارک و منابع عاشورا چه سخنی دارید؟

در باب ارزیابی منابع باید گفت اساساً منابع تاریخ اسلام؛ یعنی منابع دوران حیات و فعالیت پیامبر نیز، به دلیل اینکه پس از یک سده بعد از رحلت پیامبر نگاشته شده، نیاز به دقت فراوانی دارد. این مسئله درباره منابع تاریخ کربلا و قیام امام حسین جدیتر است؛ بویژه که رویداد کربلا ابعاد حماسی و فراطبیعی فراوان به خود گرفته و دارای پیرایه ها و افزوده های غیر تاریخی بسیاری شده است. مسئله دیگری که در تدوین تاریخ رویداد کربلا همواره مشکلات عملی و عدیده ای برای مورخان به وجود آورده، این است که حاکمان زمان همواره به دلیل تأثیر بخشی بیرونی و عینی این رویداد، از پرداختن جدی به این حادثه جلوگیری کرده اند.

نخستین کسی که اثر مکتوب از تاریخ کربلا برای ما به جا گذاشته، ابو مخنف است. مقتل ابومخنف، از جمله منابعی است که فقها و بزرگان تشیع مثل شیخ مفید نیز به آن اعتماد داشته اند. باید گفت میان زمان نگارش این مقتل با خود رویداد فاصلۀ کمی وجود ندارد.

تدوین تاریخ کربلا، بیشتر در دورۀ حاکمیت آل بویه مورد توجه قرار گرفت؛ زیرا در این دوران بود که تشیع توانست در فضای ایجاد شده نفسی بکشد.

در اجزاء و ابعاد رویداد کربلا، افزوده های فراوانی وجود دارد و آن هم به دلیل پررنگ کردن ابعاد عاطفی مسئله بوده و بیشتر این افزوده ها مبنای تاریخی ندارد و کذب محض است از جمله داستان دو طفلان مسلم.

بد نیست که در اینجا سخن استادی را درباره واقعه کربلا یادآور شوم، او می گفت:

شهادته مُسَلَّم و اسارت اهل بیته، مشکوک، باقی حوادث، کذب [شهادت او مسلّم، اسارت خاندانش مشکوک و بقیۀ نقلها دروغ می باشد.]؛ البته بنده مسئلۀ اسارت را به طور کامل رد نمی کنم، اما در اجزای این ماجرا تردیدهای جدی وجود دارد.

بنابراین باید منابع تاریخ عاشورا مورد توجه انتقادی جدی قرار گیرد، بویژه که از خود ابومخنف نیز مقتلهای چندی در دست ماست که کاملترین آن مقتل، همان است که مورد استفاده طبری بوده است. مقتلهای دیگر در فاصله های زمانی بیشتری نوشته شده است؛ مثل مقتل اللهوف سید بن طاووس یا مقتل خوارزمی. بنابراین، باید به منابع تاریخ کربلا با دید علمی و نقادانه نگریست تا بتوان حقایق را از افزوده های بعدی متمایز ساخت.

البته آنچه که در اینجا می خواهم اشاره کنم این است که برخی از روایات و گزارشها و افزوده ها، به دلیل دارا بودن ابعاد حماسی، مفید و سازنده است. بویژه برای پردازش هنرمندانه آن رویداد، بر جسته نمودن ابعاد حماسی ضروری است؛ البته به نحوی که رویدادهای واقعی تحریف نگردد و ابعاد و محورهای اصلی به فراموشی سپرده نشود. باید به طور جدی و در پرتو متد تاریخی، گزارشهای مربوط به حادثه کربلا تحریف زدایی و خرافه زدایی گردد، اما اجزای حماسی مورد نیاز پردازش هنری آن رویداد، باید حفظ شود.

منبع: دیدگاهها (مجموعه مصاحبه ها) ـ دفتر اول ـ کنگره بین المللی امام خمینی(س) و فرهنگ عاشورا، ص 228.