بررسی ادله کلامی ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی (س) و شاگردان
پدیدآورنده (ها): ورزنده، ریحانه
چکیده
مسئله ولایت فقیه و اداره و رهبری جامعه اسلامی در عصر غیبت امام مـعصوم (ع) مسئله ای اعتقادی و کلامی است. امام خمینی (س) و شاگردان ایشان نظیر شهید مطهری و مصباح یـزدی و جوادی آملی حاکمیت ولی فـقیه را بـا استناد به ادله عقلی و نقلی می پذیرند؛ و اساس و پایه این نظریه در توحید و حاکمیت الهی می دانند. مهم ترین دلیل حکومت فقیه، ضرورت برپایی حکومت دینی و ولایی است و دلایل عقلی چون حکمت الهی، نیاز به نـظم و اجرای قانون در هر عصری، وحدت اسلامی، امنیت، آزادی، جامعیت دین، جاودانگی، استمرار قوانین اسلام، دلایل نقلی و تاریخی همچون آیات، روایات ، سیره معصومین، احکام سیاسی و اجتماعی ضرورت حکومت اثبات می شود. امام خمینی (س) در اشـاره بـه دلایل عقلی ولایت فقیه پس از اثبات ضرورت حکومت دینی، قدر متیقن برای تصدی ولایت و حکومت را فقیه می داند. از دیدگاه ایشان رهبری سیاسی اجتماعی فقیه عادل و باتقوا دارای شرایط لازم، استمرار حرکت انبیاء و تداوم خـط نـبوت و امامت است؛ و ایشان با استناد به قاعده عقلی لطف وحکمت الهی و فراهم نمودن زمینه تقرب الهی و لزوم استمرار هدایت الهی فقیه جامع الشرایط را لطفی برای بشریت می دانند. شهید مطهری مـهم ترین دلیـل عقلی ولایت فقیه جامعیت و جادانگی و لزوم پاسخگویی دین اسلام به تمامی نیازها می دانند. و آیت الله مصباح یزدی با استفاده از مقدمات عقلی اصل تنزل تدریجی و تحصیل مصلحت نزدیک تر به ایده آل و مـطلوب را مـقتضای عـقلی ولایت فقیه می داند . آیت اللهـ جـوادی آمـلی حاکمیت معقول و منقول ولی فقیه در عصر غیبت مطابق جهان بینی الهی می داند و با سه بیان و مقدمات عقلی رهبری فقیه عادل باتقوا جامع الشرایط را بـراساس اقـربیت بـه معصوم و نزدیک ترین افراد به معصوم می پذیرند. با اسـتناد بـه ادله نقلی آیات و روایات، فقیهان شیعه وارثان انبیا، امین پیامبران، جانشینان رسول خدا (صلی الله علیه وآله) ، دژهای مستحکم اسلام، حاکم بـر پادشـاهان ، حـجّت بر مردم از سوی امامان، حاکم و قاضی منصوب از طرف ائمه (عـلیهم السلام) ، محل مراجعه در همه ی رویدادها و عهده دار امور و مجری احکام، هستند که امام خمینی (س) و شاگردان ایشان با اسـتناد بـه ایـن ادله ولایت عام بر فقها را اثبات نمودند .
مقدمه
از دیدگاه امام خمینی (س) و شاگردان ایشان نظیر شهید مطهری و آیت الله مصباح یزدی و آقای جوادی آمـلی بـرای اثـبات ولایت فقیه در دوران غیبت معصومین (علیه السلام) هم به دلیل عقلی استدلال مـی شود و هـم بـا مراجعه به قرآن و روایات و کلام معصومین (علیهم السلام) می توان آن را اثبات نمود.
امام خمینی (س) و شاگردان ایـشان مـعتقدند کـه مباحث ولایت فقیه پیش از آنکه مساله ای فقهی باشد، مسئله ای کلامی است و با توجه بـه جـایگاهی که برای این مسئله قائلند آن را در چهارچوب مسائل کلامی گنجانده اند، ادله کلامی جهت اثبات آن اقـامه نـموده اند و ولایـت فقیه را در زمره فروعات بحث نبوت و امامت قرار داده اند.
حضرت امام (ره) در ابتدای دلایل عقلی تـاکید بـر ضرورت تشکیل حکومت، ولایت فقیه را استمرار امامت و نبوت می دانند؛ بنابراین مسئله رهبری فـقیه و سـرپرستی جـامعه اسلامی در عصر غیبت امام معصوم (علیه السلام) از دو زاویه عقلی و نقلی قابل اثبات است که گستردگی و مـطلقه بـودن ولایت فقیه از همین دو زاویه نشأت می گیرد.
تبیین و اثبات ادله ولایت فقیه برگرفته از حـکم عـقل و کـتاب و سنت و رویه معصومین (علیهم السلام ) است که ضرورت آن در این برهه زمانی از اهمیت شایانی برخوردار است. بـا روشـن شـدن تکلیف رهبری در عصر غیبت و ولایت برای فقیه جامع الشرایط، سد محکمی در بـرابر نـفوذ انحرافات فکری و عقیدتی بدخواهان نظام جمهوری اسلامی ایجاد خواهد شد .
پیشینه تحقیق
ایده تشکیل حکومت فـقها در زمـان غیبت معصوم (علیه السلام) به صدر اسلام و زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) بر مـی گردد؛ زیـرا پیامبر در بسیاری از شهرها حضور نداشتند و مسلمانان نـیاز مـبرم بـه احکام و دستورات اجتماعی و سیاسی داشتند و آیاتی کـه بـر پیامبر اکرم نازل شد ، احادیث و خطبه های بر جامانده از عصر نخستین امام مکتب هـدایت و آثـار معصومین جنبه سیاسی دارد . و نیز در عـصرغیبت امـام معصوم ولایـت فـقها نـمود بیشتری دارد و مباحث ادله اثبات ولایت فقیه رابـطه مـستقیمی با درگیری اندیشه وران با مسائل سیاسی اجتماعی دارد . زیرا با بررسی تاریخی در مـی یابیم کـه هرگاه این اندیشمندان با مسائل سـیاسی زیاد درگیر بوده اند مـباحث ولایـت فقیه گسترش یافته اندیشمندان شـیعی چـون شیخ مفید و محقق ثانی ملا احمد نراقی ، شیخ فضل الله نوری و حضرت امام خمینی (س) درکـتاب ولایت فقیه و آثار خود از جـمله البـیع ضـمن بحث از ولایت پدر و جـد تـا اندازه ای به شئون و اخـتیارات ولی فـقیه می پردازد. مرحوم انصاری در کتاب مکاسب از جمله اولیای تصرف در مال برای کسی که استقلال تـصرف در مـال خود را ندارد حاکم می داند.
درخصوص پیـشینه مـنابع باید گـفت کـتب نـوشته شده در این زمینه کـتاب کشف الاسرار اولین اثر مکتوب که امام راحل در آن ولایت مطلقه فقیه را بررسی کرده اند و کتاب ولایـت فـقیه امام خمینی (س) که مجموع سخنرانی ایـشان و کـتاب الرسـائل کـتابی فـقهی اصولی که امـام درخـلال بحث اجتهاد و تقلید به شکلی موجز و مدلل مباحث مختلف ولایت مطلقه فقیه را بررسی کردند. و کتاب البـیع واشـاره های مـبسوط آن در بحث ولایت فقیه و نیز پیام ها و سخنرانی ها و مـصاحبه هایش در کـتاب صـحیفه امام و کـتاب تـحریر الوسیله در بخش شرایط نماز جمعه و امربه معروف و نهی از منکر فقها را جانشین امام در اجرای سیاست و حکومت می داند . عدم دسته بندی در ارائه ادله وپراکندگی مباحث از ویژگی این اثر می باشد. کتاب ولایـت فقیه ولایت و فقاهت و عدالت نوشته یت الله جوادی آملی به زبان عقلی و فلسفی به طرح و اثبات مساله ولایت فقیه می پردازد. ولایت فقیه ازدیدگاه آقای مصباح یزدی و حقوق و سیاست در قرآن نیز در ایـن زمـینه مباحث عقلی و نقلی متعددی دارد.
مقالات و پایان نامه هایی که در این زمینه نوشته شده با جستجوی اینترنتی با عناوین ذیل می باشد: مبانی کلی اصل ولایت فقیه و تحلیل تطبیقی نظریات مصباح یـزدی و نـجف آبادی و جوادی آملی و مبانی کلامی ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی (س) که در همه این مقالات و نوشته ها نظام جامع و یکجا در خصوص ادله اثبات ولایت فقیه از دیـدگاه امام خمینی (س) و شاگردانشان وجود ندارد. ویـژگی بـارز و وجه امتیاز نوشته حاضر امکان دستیابی به استدلالات محکم و متقن عقلی و نقلی در بیانات حضرت امام و شاگردان ایشان در بخش جداگانه و خاصی از متن می باشد کـه ایـن امر مطالعه و دستیابی بـه دیـدگاه های ایشان را سهل می سازد.
پیش فرض های تحقیق
۱ ـ بسیاری از فقهای شیعه در طول تاریخ، به اصل ولایت فقیه اعتقاد دارند و آن را امر مسلمی می دانند .
۲ ـ ولایت فقیه، استمرار ولایت پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام است.
۳ ـ ولایـت فـقیه مساله ای است که هم می تواند متعلق به فقه باشد و هم علم کلام و برای اثبات آن می توان به هر دو نوع ادله عقلی و نقلی استناد نمود.
فرضیه های پژوهش
۱-ازدیدگاه امام خمینی (س) و شاگردان ایشان مـهم ترین دلیـل عقلی بـرپایی اصل ولایت فقیه و رهبری فقیه، ضرورت تشکیل حکومت دینی است.
۲- استمرار هدایت الهی و لطف الهی بر بـندگان و برقراری نظم و وجود قانون می تواند از دلایل ضرورت وجود ولی در زمان غیبت مـعصوم را بـاشد .
۳-بـررسی احکام سیاسیاجتماعی اسلام، گویای این مطلب است که بدون زعامت فقیه جامعالشرایط، تحقق این احکام امکانپذیر نیست.
۴- آیـات و روایـات و کلام معصومین (علیهم السلام) یکی از منابع نقلی اصل ولایت فقیه می باشد .
مفاهیم و متغیرهای مـسئله
۱-ادله: جـمع دلیـل یعنی حجت و مستند حکم.
۲-کلام: «علم کلام» علمی است که درباره خدای سبحان و اسماء و صـفات و افعال او سخن می گوید و علم کلام، علمی است که به وسیله آن قادر می شویم بـا دلیل براثبات عقاید دیـنی و دفـع شبهات آن استدلال کنیم. درمقابل آن «علم فقه» علمی است که درباره وظایف و بایدها و نبایدهای افعال مکلفین بحث می کند .
ادله کلامی: ادله کلامی– عقلی مسائلی است که مقدمات آن صرفاً از عقل گرفته شده است. عـلوم عقلی همانند ریاضیات درک می شود و انسان در درون خود می تواند آن را درک کند و ادله کلامی- عقلی دلایلی که در علم کلام بر اثبات عقاید دینی ودفع شبهات آورده می شود. و منظور ازادله کلامی- نقلی دلایلی که درقرآن و روایات و سنت بـرای اثـبات، تبیین و دفاع از عقاید آورده می شود. و علوم نقلی دانشی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. و استدلال اولیه بیان این حقیقت است که خدا چنین فرمود. و معصومین چنین فرمودند .
۳-ولایـت: ریـشه لغوی آن ولی به معنای قرب و اتصال و پیوند دو یا چند شیء است. از پیوند عمیق دو شیء ولایت پدید می آید. هرگاه ولایت بدون قید به کار رود و عاری از قرینه باشد انصراف آن به ولایت سـیاسی و امـارت خواهد بود. منظور از ولایت سیاسی و امارت همان مدیریت و اداره جامعه و تنظیم امور کلان اجتماعی است که در زبان فارسی می توان آن را سرپرستی نامید.
۴-فقیه: کسی که در علوم اسلامی تخصص دارد و احکام الهی را از ادله آن اسـتنباط مـی کند.
۵-امام خمینی (س): سید روح الله موسوی خمینی (۱۲۸۱ -۱۳۶۸شـ ) مـشهور بـه امام خمینی (س) ، رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، از بزرگ ترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری می باشد. و در سال ۱۳۰۰ در حوزه علمیه نـجف بـه رهـبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دیـنی پرداخـت. وی در حوزه علمیه به تحصیل فقه، فلسفه اسلامی و عرفان پرداخت و در سال ۱۳۱۳ به اجتهاد رسید. پس از درگذشت سید حسین بروجردی (۱۳۴۰ش) ، جـزو نـامزدهای مـرجعیت بود. وی مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را از سال ۱۳۴۱ ش آغـاز کرد. حکومت وقت دو بار او را بازداشت کرد و بار دوم به ترکیه و سپس عراق تبعید شد. سپس، به مبارزه با سـیاست های مـحمدرضا پهـلوی به خصوص انقلاب سفید پرداخت و به دلیل اعتراض به تبعیت شـاه از سـیاست اسرائیل و آمریکا، در عاشورای ۱۳۴۲ خورشیدی، ۱۰ ماه زندانی شد و سپس در سال ۱۳۴۳ به دلیل سخنرانی علیه اعطای کاپیتولاسیون بـه مـستشاران نـظامی آمریکایی، تبعید شد. وی ۱۴ سال در تبعید زیست که حدود یک سال در ترکیه ، سـپس عـراق و در پایـان چند ماه در فرانسه بود. طی این مدت پیگیر اوضاع سیاسی ایران بود، با ارسـال پیـام و اعـلامیه، اسلام گرایان و مخالفان را رهبری و به تدوین نظریه ولایت فقیه پرداخت. به عنوان رهبر انقلاب ، شـورای انـقلاب و دولت موقت را تشکیل داد. پس از خروج شاه از ایران، در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ خمینی به ایران بازگشت و در ۲۲ بهمن انقلاب پیـروز شـد . در سـال ۱۳۵۷ با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب تا آخر عمر رهـبر جـمهوری اسلامی ایران بود.
نظریه ولایت مطلقه فقیه مهم ترین نظریه اوست که نظریه ای فـقهی ـ سـیاسی مـبتنی بر باورهای تشیع است.
۶-شاگردان: دانشمندانی که در محضر امام خمینی (س) بهره مند شدند. صاحبنظرانی محقق کـه در عـلوم منقول و معقول به تحقیق و اجتهاد پرداخته اند نظیر آیات عظام سید علی خـامنه ای و مـحمد تـقی مصباح یزدی ، عبدالله جوادی آملی و شهید مطهری و. . .
روش پژوهش
روش پردازش اطلاعات توصیفی تحلیلی می باشد و روش جمع آوری اطلاعات کـتابخانه ای مـی باشد ؛ امـا با توجه به موضوع مورد بحث که پاسخگوی شبهات مخاطبان جوان مـی باشد و دفـاع علمی و منطقی از مباحث ولایت فقیه را داراست کاربردی بودن آن را می توان فهمید.
ادله عقلی امام خمینی (س) بر ولایت فـقیه
امام خمینی (س) برای اثبات عقلی ولایت فقیه از شیوه ای کاملاً ابتکاری استفاده کـرده اسـت. ایشان براهین عقلی را برهان تام دانسته، و از دلیـل نـقلی بـه عنوان مؤید دلایل عقلی استفاده می کند
از نـگاه امام خمینی (س) ، در تمام زمان ها حکومت اسلامی ضروری است و در زمان حضور معصومین، خداوند متعال مـسئولیت آن را بـر دوش آنان نهاده است و در عصر غـیبت کـبری، امام زمـان (عـج ) ایـن پرسش مطرح است که ولایت و حـکومت در ایـن دوران چه حکمی دارد و در این دوران، حاکم کیست و چگونه باید تعیین گردد؟
امام خمینی (س) نـخستین بـار در کتاب کشف الاسرار دلیل اقامه کـرده است که در عصر غـیبت فـقط فقیه عادل حق حکومت دارد.
در کـتاب الرسـائل، پس از اثبات ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در عصر غیبت فقیه را قدر متیقن برای تصدی ولایـت و داشـتن حق حکومت معرفی کرده اسـت.
حـضرت امام خمینی (س) در کتاب تـحریر الوسـیله باب امر به مـعروف نـوشته است: «در عصر غیبت ولی امرسلطان عصر (عج ) ، نائبان عام آن حضرت که عبارتند از فقیهان جامع الشـرایط فـتوا و قضاء در اجرای سیاست (حدود و تعزیرات) و دیـگر مـسئولیت هایی که بـر عـهده امـام است. به جز جـهاد ابتدایی جانشین آن حضرت اند .
بنابراین در زمان غیبت امام معصوم (علیه السلام) ، حاکمیت فقیه بر اساس ضـرورت حـکومت بدین شرح است:
الف) ولی فقیه در دوران غیبت، در دوران عـدم حـضور امـام مـعصوم (عـلیه السلام) همان مقام حـاکمیت را داراسـت. این ریشه و مبنای فکری حکومت اسلامی و ولایت فقیه است.
ب) از غیبت صغرا تاکنون که بیش از هزار سـال مـی گذرد و مـمکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مـصلحت اقـتضا نـکند کـه حـضرت تـشریف بیاورد و در طول این مدت مدید احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود، هر که هر کاری خواست بکند؟ هرج و مرج است قوانینی که پیغمبر اسلام در راه بیان و تـبلیغ و نشر اجرای آن ۲۳ زحمت طاقت فرسا کشید و فقط برای مدت محدودی بود؟ آیا خدا اجرای احکامش را محدود کرد به دویست سال؟ و پس از غیبت صغری اسلام دیگر همه چیزش را رها کرده است.
حاکمیت الله و مـشروعیت حـکومت اسلامی
امام در پاسخ به پرسش مذکور در کشف الاسرار چنین نوشته است:
کسی جز خدا حق حکومت بر کسی ندارد و حق قانون گذاری نیز ندارد و خدا به حکم عقل باید خـود بـرای مردم حکومت تشکیل دهد و قانون وضع کند، ولی قانون همان قانون اسلامی است که وضع کرده است و پس از این ثابت می کنیم که این قانون بـرای هـمه و برای همیشه است ولی حکومت در زمـان پیـغمبر و امام با خود آنهاست که خدا با نص قرآن اطاعت آنها را بر همه بشر واجب کرده است.
در عبارت مذکور، هم به اصل اولی در مسئله ولایـت اشـاره شده است و هم بـه خـارج شدن پیامبر از تحت اصل اشاره شده است؛ و در جایی دیگر نوشته است: «و آن چه عقل خدا داده حکم می کند آن است که تأسیس حکومت به جلوگیری بر مردم به حکم خرد لازم باشد مـتابعت و پیـروی از آن از کسی روا و بجاست که مالک همه چیز و مردم باشد و هر تصرفی در آنها بکند، تعریف از مال خود است و چنین شخصی که تصرف و ولایتش در تمام بشر به حکم خرد نافذ ولایت است خـدای عـالم است کـه مالک همه موجودات است و خالق ارضی وسماوی است.
پس هر حکمی که جاری کند در مملکت خود جاری کـرده و هر تصرفی بکند در دار خود تصرف کرده است و اگر خدا به کـسی کـه حـکومت داد و حکم او را به وسیله گفته پیامبران لازم الإطاعه دانست ، بر بشر لازم است از آن اطاعت کنند و غیر از حکم خدا و یا آن کـه خـدا تعیین کرد هیچ حکمی را بشر نباید بپذیرد و جهت هم ندارد که بپذیرد.»
حـضرت امام خمینی (س) در کتاب الرسائل و کتاب البیع پس از آن که اصل حکومت را از آن خدا معرفی کرده است، به بـیان این مطلب می پردازد که دربارۀ غیر خدا اصل، عدم نفوذ حکم و ولایت احـدی تر بر دیگری اسـت و ولایـت و نفوذ حکم غیر خدا نیازمند جعل خدا و اذن الهی است و این اذن و اجازه را خداوند به پیامبر و امامان معصوم (علیه السلام) داده است .
ادله قرآنی ازدیدگاه امام خمینی (س) وشاگردان
یک از مستندات ولایت فقیه ادله نقلی اسـت که درادامه ادله عقلی آن رابیان می کنیم. دراین فصل به ارائه برخی مستندات قرآنی وروایی ولایت فقیه می پردازیم:
قرآن کریم، برترین وجامع ترین کتاب دینی مسلمانان که برای هدایت وسعادت دنیا وآخرت انسان هـاآمده اسـت؛ و دراین کتاب، به نیازهای مهم واساسی انسان وجامعه انسانی پاسخی مثبت داده شده است.
قرآن که خودرا تبیانا لکل شیء ولارطب ولایابس الا فی کتابٍ مبین معرفی می کند، چگونه ممکن اسـت نـسبت به مسئله ولایت فقیه وسرپرستی درعصر غیبت امام معصوم (علیه السلام ) ونقش حاکم عادل درتربیت هدایت وتحصیل سعادت دنیوی واخروی انسان ها بی اعتنا باشد .
آنچه مخالفان عنوان نمودند که ولایـت فـقیه ازدید قرآن بی اساس وحکم شرک است ودراثبات آن به آیات قرآن استناد نمودند کاملاً مردود و باطل است.
نویسنده ای می نویسد: حکومت اسلامی وولایت فقیه ازمسائلی است که بدون آن دین نـاقص بـوده ومـطرح نشدن آن درقرآن برای مـکتب وخـود قـرآن نقص مهم است. لذا مسلمین، باید باانصاف و دور از هر گونه پیش داوری در آن تدبیرکنند و نظر قرآن را به جهان مدرن عرضه نمایند.
علت اینکه حـضرت امام خمینی (س) ازقرآن کریم دلیلی برای اثبات ولایت مطلقه فـقیه راارائه نـفرموده اند، همان است که حضرت علی بن ابیطالب به ابن عباس فرمودند: درمقابل خوارج به قرآن کریم استدلال نکن؛ زیـرا قـرآن ابـعادمختلف ومعانی احتمالات گوناگون دارد.
امام خمینی (س) درکتاب کشف الاسرارمی فرمایند «اگـر نام علی (علیه السلام) در قرآن کریم تصریح شده بود، آن را ازقرآن حذف می نمودند .»
اگر چه درقرآن به صراحت وروشنی آیـه ای درخـصوص ولایـت فقیه می آمد، شایددشمنان فقه وروحانیت، قرآن راارتجاعی وطرفدار استبدادقلمدادمی کردند. چـه بـسیارند احکامی که استفاده تفصیلی آن از قرآن برای ما وامثال ما مقدور نیست. روش قرآن ارائه برنامه های کلّی است تـا مـسلمانان بـا تأمّل و تدبّر در آیات قرآن و در کنار هم چیدن آیات مختلف ، به عنوان ثـقل اکبـر، بـخش هایی از قرآن را مفسّر و توضیح بخش های دیگر قرار دهند و با مراجعه به اهل بیت عصمت و طـهارت (عـلیهم السلام) و تـفسیری که ایشان از قرآن ارائه می دهند، به عنوان ثقل اصغر، نظر قرآن را در هر موضوعی به دست آورنـد و بـا راه نمایی او، در ابعاد گوناگون جامعه، به حرکت و تلاش بپردازند و از حیرت و ضلالت برهند. اگر مـقصودمان از ولایـت فـقیه در قرآن، آن باشد که قرآن ، در آیه ای از آیات، صریحاً به موضوع ولایت فقیه پرداخته و از آن نامی به مـیان آورده بـاشد، بی تردید، پاسخ منفی است و تا کنون هیچ اندیشمند نیز چنین ادّعایی نـداشته اسـت و نـمی تواند داشته باشد که در قرآن آیه یا آیاتی به موضوع ولایت فقیه اختصاص یافته است; چنان که قـرآن کریـم، صریحاً ولایت امام علی (علیه السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم السلام ) را عنوان ننموده اسـت و نـامی از ایـشان در قرآن مشاهده نمی شود. قرآن در مورد بسیاری از احکام و مقرّرات مسلّم مربوط به مسائل عبادی، اقتصادی و سـیاسی ، بـا ارائهـ ی برنامه های کلّی، از آنها عبور می نماید. امّا اگر مقصود و هدفمان از ولایت فقیه در قرآن، بـرنامه های کلّی و سـرفصل های اساسیِ قرآن کریم در رابطه با حاکمیّت سیاسی و ولایت و زمام داری و شرایط والی و امام مسلمانان باشد ، البتّه پاسخ مـثبت اسـت.
درآیات متعددی ازقرآن که شمارشان به دویست آیه می رسدخطوط کلی حـکومت وولایـت درجامعه وملاک های مثبت ومنفی درامر ولایـت وحـکومت بـیان شده است.
قرآن دربسیاری آیات به مـسئله حـاکمیت وویژگی حاکمان صالح پرداخته وآیات بسیاری نیز به طور مطلق ودرتمام زمینه ها ومـوارد ولایـت غیرمومنین رانفی کرده است. قـرآن بـاشیوه اعجازآمیز خـود، مـطالب رادرقـالب کلی جهانی وابدی مطرح می کـندتاقابلیت طـرح درتمام زمان ها ومکان ها راداشته باشد.
ادله روایی ازدیدگاه امام خمینی (س) وشاگردان
امام خمینی (س) پس ازذکردلایل عقلی معتقداست صـلاحیت عالمان برای سرپرست امـورسیاسی مـسلمانان وولایت فقیه ازاموری نیست کـه نـیازمند برهان باشد. بااین همه روایات بسیاری نیز برولایت فقیه به معنای وسیع آن دلالت مـی کند . حـضرت امام خمینی (س) درکتاب الرسائل بـااشاره بـه سـیزده روایت ازپیامبر وائمـه آنـ ها راتاییدی برولایت فقها دردورانـ غـیبت می داند. درواقع امام ضمن اشاره به هر دوقسم ازبراهین چون برهان عقلی رابرهان تـام دانـسته وازدلیل نقلی به عنوان مویدی بـر دلایـل عقلی اسـتفاده مـی کند، ایـنک قبل ازبیان دلایل نـقلی به ذکر چند نکته می پردازیم:
۱. ابتکار حضرت امام در استدلال به ولی فقیه درمقایسه با دیگر فـقیهان آن اسـت که امام ابتدا ازضرورت حکومت، بـاتوجه بـه مـذاق شـریعت وروح حـاکم براحکام الهی کـه مـقدمات دلیل عقلی به شمارند، سخن گفته اندوبااین روش ولایت مطلقه فقیه رادرردیف مسائل ضروری وبی گفتگو قـلمدادنموده کـه بـرفرض بی اعتباری روایات به اصل ولایت فـقیه هـیچ خـللی واشـکالی وارد نـخواهدآمد.
۲. حـضرت امام تمسک به روایات را دردرجه دوم وسوم مورداهمیت قرار داده است ودربعضی اظهار نظرهای خود ازروایات درحدتاییددلایل عقلی ذکرکرده است.
۳. حضرت امام بحث از دلایل نقلی رادرکتاب الرسائل وولایت فـقیه وبررسی کارشناسی روایات مربوط به ولایت فقیه رادرکتاب البیع انجام داده است. حضرت امام ره پنج روایت را به عنوان روایات اصلی ذکر کرده وبقیه روایات رادرذیل این پنج روایت یا درپایان ذکـر کـرده است مادراین گفتار روایات مهم وکارشناسی شده را مورد بررسی قرار می دهیم.
۴. مادراین فصل به بررسی سند روایت نمی پردازیم بلکه دلالت ادله نقلی رابراثبات ولایت فقیه راثابت می کنیم:
۵-دیدگاه های شاگردان امام خمینی (س) حضرت جوادی آملی وعلامه مصباح یزدی وعلمای معاصر درخلال روایات ذکرخواهد شد.
دلیل تلفیقی بر ولایت فقیه
در تبیین دلیل تلفیقی از عقل و نـقل بـر اثبات زعامت فقیه عادل در عـصر غـیبت، چنین میتوان گفت که صلاحیت دین اسلام برای بقاء و دوام تا قیامت، یک مطلب قطعی و روشن است و هیچ گاه بطلان و ضعف و کاستی در آن راه نخواهد داشت: «لا یاتیه البـاطل مـن بین یدیه ولا من خـلفه» و تـعطیل نمودن اسلام در عصر غیبت و عدم اجرای احکام و حدود آن ، سد از سبیل خدا و مخالف با ابدیت اسلام در همه شؤون عقاید و اخلاق و اعمال است و از این دو جهت، هرگز نمیتوان در دوران غیبت که ممکن است مـعاذالله بـه هزاران سال بیانجامد ، بخش مهم احکام اسلامی را به دست نسیان سپرد و حکم جاهلیت را به دست زمامداران خودسر اجرا کرد و نمیتوان به بهانه این که حرمان جامعه از برکات ظهور آن حضرت (علیهالسلام) ، نـتیجه تـبهکاری و بیلیاقتی خـود مردم است، زعامت دینی زمان غیبت را نفی نمود و حدود الهی را تعطیل کرد.
تأسیس نظام اسلامی و اجرای احکام و حـدود آن و دفاع از کیان دین و حراست از آن در برابر مهاجمان، چیزی نیست که در مطلوبیت و ضرورت آن بـتوان تـردید نـمود و اگر چه جامعه اسلامی از درک حضور و شهود آن حضرت محروم است ، ولی هتک نوامیس الهی و مردمی و ضلالت و گمراهی مردم و تـعطیل اسـلام، هیچ گاه مورد رضایتخداوند نیست و به همین دلیل ، انجام این وظایف بر عـهده نـمایندگان خـاص و عام حضرت ولی عصر (علیهالسلام) است .
بررسی احکام سیاسیاجتماعی اسلام، گویای این مطلب است که بدون زعـامت فقیه جامعالشرایط، تحقق این احکام امکانپذیر نیست و عقل با نظر نمودن به ایـن موارد، حکم میکند که خـداوند یـقیناً اسلام و مسلمانان را در عصر غیبتبیسرپرست رها نکرده و برای آنان ، والیان جانشین معصوم تعیین فرموده است. در عصر غیبت، مجتهدان جامعالشرایط احکام فردی و عبادی مسلمین را در کمال دقت استنباط نموده ، به آن عمل میکنند و به دیـگران نیز اعلام مینمایند و احکام سیاسی و مسائل اجتماعی اسلام را نخست از منابع دین استخراج کرده، در نهایت تأمل و ظرافت، در جامعه اسلامی به اجرا درمیآورند .
نتیجه گیری
ولایت فقیه یک اصل اعتقادی و کلامی است که اساس و ریـشه آن تـوحید و حاکمیت خداوند است . امام خمینی (س) بزرگترین احیاکننده نظریه ولایت فقیه درعرصه عمل است که ایشان درآثار برجای مانده خویش با ارائه مستندات روشن وبدیهی عقلی ونقلی رهبری جامعه اسلامی در عصر غـیبت را بـرعهده فقیه اسلام شناس آگاه که منصوب به نصب عام می باشد قرارداده ایشان با اثبات ضرورت عقلی وفطری حکومت دینی دردرجه اول وبا استنادبه ادله نقلی چون کلمات وحی و معصومین وسـیره عـملی پیامبرومعصومین (علیهم السلام) بلاتکلیف گذاشتن مردم در مسئله حکومت را امری محال می دانند.
با توجه به بررسی درادله عقلی ولایت فقیه درآثار امام و آیات عظام شهید مطهری ومصباح یزدی وجوادی آملی مـی توان گـفت حـکومت فقیه جدا از حکومت معصوم نـیست و مـقتضای وجـوب لطف برخداوند، ووجوب نصب امام بر خداوند واجب است شارع، فقیه را با تعیین به نصب عام ، وبیان ویژگی های فرد شایسته حـکومت ورهـبری، امـور مردم رامهمل نگذارد. پس وجود فقیه بربشریت لطف الهـی اسـت.
مهم ترین دلیل برقراری حکومت ولی فقیه، را از ماهیت قوانین وجامعیت دین وتوجه دین به تمام زوایای مادی ومعنوی زندگی بشر اسـت. وشـاگردان امـام نظیر آیات عظام شهید مطهری ومصباح یزدی وجوادی آملی نـیز باتاسی از امام حکومت فقیه را استمرار حرکت انبیا ومعصومین می دانند.
دربررسی ادله نقلی ولایت فقیه امام وشاگردان به این نـتیجه مـی رسیم بـیان اوصاف متصدی امور حکومت در کلمات وحی ومعصومین نهایت دقت وتوجه شـارع مـقدس که مهم ترین آن حجت بودن فقیه بر مردم ازسوی امام است؛ بنابراین در زمان غیبت امام معصوم (عـلیه السـلام) تـنها فقیه جامع الشرایط است که از طرف خدای متعال و امام معصوم (علیه السـلام) حـق حـکومت و حاکمیت برای او جعل شده و اذن اِعمال حاکمیت به او داده شده است.
فهرست منابع و مآخذ
قرآن کـریم. تـرجمه. حـسین انصاریان ، قم، انتشارات معارف معنوی ،۱۳۹۵ .
نهج البلاغه. ترجمه دشتی، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع) ، چـاپ اول ۱۳۸۰.
۱. ابـن بابویه ابوجعفرمحمدبن علی علل الشرایع، ترجمه وتحقیق سید محمد جواد ذهنی تهرانی، ج ۱، چـاپ اول، قـم، انـتشارات مؤمنین،۱۳۸۰ .
۲. احمدآذری قمی، قرآن وولایت فقیه، ج ۱، قم، موسسه مطبوعاتی دارالعلم، بهار؛ ۱۳۷۰.
۳. اخوان کاظمی، بـهرام، ولایـت مطلقه فقیه ازدیدگاه امام خمینی (س) ، تهران، مرکز اسنادانقلاب اسلامی،۱۳۹۰.
۴. اکبری، محمد رضا، تـحلیلی نـو وعـملی ازولایت فقیه، چاپ سوم، انتشارات پیام عترت، ۱۳۷۷.
۵. انصاری، حمید، حدیث بیداری، نگاهی به زندگینامه آرمـانی عـلمی سیاسی امام خمینی (س) ؛ چاپ ۲۸، تهران موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س) سـال،۱۳۸۵ .
۶. بـحرالعلوم ، مـحمدبن ، بلغه الفقیه، ج ۳، چاپ چهارم، تهران، منشورات مکتبه الصادق،۱۳۶۲.
۷. برجی، یعقوب علی، اندیشه سیاسی اجتماعی امام خمینی (س) ، مـرکز نشر المصطفی، چاپ اول،۱۳۹۰
۸. بستانی، فوادافرام، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، مترجم رضا مـهیار ، چـاپ ۲، تهران،۱۳۷۵.
۹. بهرامی، قدرت الله، نظام سیاسی اسلام ورهبری دینی در عصر غیبت، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، انتشارات زمزم، چـاپ بـی تا،۱۳۹۰.
۱۰. پژوهشکده تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه - قم، چاپ: دوم، ۱۳۸۶ ش.
۱۱ . پیشه فرد، جعفر، مـصطفی، چـالش فکری نظریه ولایت فقیه، قم، بوستان کـتاب. ۱۳۹۳.
۱۲. تـرجمه مـجمع البیان، فی تفسیر القرآن، ج ۵.
۱۳. تمیمی، عبدالواحد، غـررالحکم، ج ۲، تـصحیح سید مهدی رجایی، ج ۲، قم، دارالکتب الاسلامی ،۱۴۱۰ ه. ق.
۱۴. جمعی ازنویسندگان، معارف کلامی شیعه (کلیات امـامت) ، چـاپ. اول قم دانشگاه ادیان ومذاهب وسـازمان مـطالعه وتدوین کـتب عـلوم انـسانی دانشگاهها، ۱۳۹۳.
۱۵. جمعی ازنویسندگان، ولایت فقیه کـانون عـزت واقتدار دربیان حضرت امام خمینی (س) رهبرمعظم انقلاب وعلمای اعلام جلد دوم اسلام وحـکومت، مـعاونت تربیت وآموزش بسیج؛ چاپ اول، تیر ۱۳۸۹.
۱۶. جـوادی آملی، عبدالله، ولایت فـقیه ولایـت فقاهت وعدالت، چاپ ۱۸ ، قم ، نـشر اسـراء، سال ۱۳۸۹.
۱۷. جوان آراسته، حسین، مبانی حکومت اسلامی، قم موسسه بوستان کتاب قم، چـاپ پنـجم آذر ۱۳۹۵.
۱۸. حایری یزدی، مهدی، حکمت و حـکومت، نـشر انـگلیس، شادی ،۱۹۹۴ .
۱۹. حر عـاملی، مـحمد بن حسن، وسائل الشـیعه، ج ۲،۱۸، ۱۵،۱۶،۲۷،۲۸،۲۹، قـم، آل البیت،۱۴۱۴ ق.
۲۰. حسینی ترکستانی، سید امیر حسین، تحلیل نظریه ولایت فقیه، انتشارات طلیعه سبز ، قـم، چـاپ اول،۱۳۸۹.
۲۱ . حسینی تهرانی محمد حسین (علامه طـباطبایی) ، ولایـت فقیه درحـکومت اسـلام، انـتشارات علامه طباطبایی،۱۴۲۱ ه. ق.
۲۲. حسینی فـر، رضا، امام خمینی (س) وبیداری اسلامی، چاپ یکم ، قم ، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دردانشگاهها، مـعاونت پژوهـشی نشر معارف،۱۳۸۸.
۲۳. خامنه ای، سیدعلی، کتاب ولایـت وحـکومت، انـتشارات صـهبا، چـاپ دوم،۱۳۹۲.
۲۴. خمینی، البیع، تـهران، ج ۱، چـاپ سوم ، تهران ، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س) ، ۱۳۸۸.
۲۵. الرسائل، چاپ سوم، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثـار امام خمینی (س) ،۱۳۸۷.
۲۶. شئون و اختیارات ولی فقیه، (ترجمه کتاب البیع از امام خمینی (س) ) ، چـاپ اول، وزارت ارشـاداسلامی اداره کـل انـتشارات وتبلیغات ،۱۳۶۵ .
۲۷. صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم ونشرآثار امام خمینی (س) ، چاپ ۱۳۸۸ .
۲۸ . کشف الاسرار، تهران، اسلامیه،۱۳۲۷.
۲۹. کتاب البیع؛ ج ۲، قم، نشر مؤسسه اسماعیلیان .
۳۰ . سید روح الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تـهران موسسه تنظیم ونشر اثار امام خمینی (س) ، چاپ ۱۳۸۸.
۳۱. سید روح الله، آیین انقلاب اسلامی: گزیده ای از اندیشه وآرای امام خمینی (س) ، ج ۱، تهران، موسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (س) ،۱۳۷۸.
۳۲. دوانی، علی، خاطرات من از استاد شهید مطهری، انـتشارات صـدرا،۱۳۸۸.
۳۳. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، ج ۳۷، انتشارات دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۷.
۳۴. راغب الاصفهانی حسین بن محمد، مفردات القران، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی ، جلد ۴، موسسه تحقیقات ونشر معارف اهل بیت (ع) .
۳۵. روحـانی، سـید حمید، نهضت امام خمینی (س) ، تهران ، موسسه چاپ ونشر عروج، چاپ پنجم،۱۳۸۲.
۳۶. ستوده، امیر رضاوحمیدرضا سید ناصری ، پاره ای ازخورشید ، موسسه نشر وتحقیقات ذکر،۱۳۸۸.
۳۷. سـروش، عـبدالکریم، یادنامه استاد شهید مرتضی مـطهری، ج ۲، تـهران ۱۳۶۳ .
۳۸ . سروش ، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلامی، چاپ اول، مرکز انتشارات دفتر اسلامی ۱۳۷۸ .
۳۹. شب خیز، محمد رضا، اصول فقه دانشگاهی، تهران، انتشارات کتاب آوا - چاپ چهارم، سال ۱۳۹۲ .
۴۰ . شـمس الدیـن، محمد مهدی، نظام حـکومت و مـدیریت در اسلام و سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی.
۴۱. شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الأفهام، ج ۳، کتاب امر به معروف و نهی از منکر، قم، موسسه المعارف الاسلامیه.
۴۲. صالحی مازندرانی، اسماعیل، مبانی ولایت فـقیه بـراساس درس های مرجع عالیقدر آیت الله العظمی صالحی مازندرانی (قدس سره ) تدوین سید کمال الدین عمادی، تهران نشر پاشا ،۱۳۸۲.
۴۳. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج ۱۱، چاپ دوم، ناشر اسماعیلیان ،۱۳۷۱ .
۴۴. طبرسی، مجمع البیان، جلد ۵، چ ۱ بـیروت ، مـؤسسه اعلمی، ۱۴۱۵.
۴۵ . مـجمع البیان، ج ۳، ج ۷ تهران، انتشارات فراهانی .
۴۶ . عباس قمی، سفینه البحارومدینه، مترجم هادی صلواتی، ج ۱، انتشارات نوید اسلام، چاپ ۱۳۹۳.
۴۷ . عباسعلی عـمید زنجانی، فقه سیاسی، تهران ، چاپخانه سپه ، چاپ چهارم،۱۳۷۳ ، ج ۲.
۴۸ . عبدالله جوادی آمـلی، ولایـت فـقیه ولایت فقاهت وعدالت. نشر اسراء، چاپ ۱۸، سال ۱۳۸۹.
۴۹. علامه سیدهاشم بحرانی، غایه المرام ، تهران، موسسه التاریخ العربی، سـال ۱۴۲۲ .
۵۰ . عـلی بن حسین بن عالی، رسائل محقق کرکی ، ج ۱، تحقیق شیخ محمد الحسون، قم، انـتشارات خـیام، چـاپ اول،۱۴۰۹ ه. ق.
۵۱. عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی ، تهران، ج ۲، چاپ چهارم، چاپخانه سپه،۱۳۷۳ ، ج ۲.
۵۲ . فوزی ، یحیی ، اندیشه سیاسی امام خمینی (س) ، چاپ هجدهم، قم، دفتر نشر معارف،۱۳۹۱.
۵۳. فیروز آبادی، حسن، پایدار سـازی امنیت و امنیت پایدار در اسـلام نـاب محمدی (ص) ، دانشگاه عالی دفاع ملی.
۵۴ . قاضی زاده ، کاظم ، اندیشه های فقهی سیاسی امام خمینی (س) ، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، ۱۳۷۷.
۵۵. قرشی بنابی، سیدعلی اکبر، قاموس قرآن، ج ۲، چاپ ششم، چاپخانه حیدری.
۵۶. کربلایی پازوکـی، علی، ولایت فقیه ، پیشینه، ادله وراهکارهای اعمال آن، قم، نشر معارف ۱۳۹۲.
۵۷. کریمی، جعفر، ولایت فقیه، تهران، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه درسپاه،۱۳۷۸.
۵۸. کلینی، اصول کافی، تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، چ ۴، تهران، دارالکتب الاسـلامیه، ۱۳۶۲ ش.
۵۹. اصـول کافی، ترجمه لطیف راشدی و سعید راشدی، ج ۱. چاپ اول، قم، انتشارات اجود،۱۳۸۸.
۶۰. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۶، ج ۱۵، چاپ اول، بیروت ، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ه. ق.
۶۱. اهم مباحث امامت، برگزیده ای از کتاب حیات القلوب، تهران، مرکز فرهنگی انـتشاراتی مـنیر، چاپ اول،۱۳۸۹.
۶۲. محامد ، علی ، مبانی قرآنی حکومت دینی، چاپ اول ، انتشارات زائر پژوهشکده علوم و معارف قرآنی طباطبایی، قم، سال ۱۳۸۹.
۶۳. محامد، علی، مبانی قرآنی حکومت دینی، انتشارات زائر پژوهشکده علوم و معارف قرآنی طباطبایی ، قـم چـاپ اول، سال ۱۳۸۹ .
۶۴ . محمدبن بحرالعلوم، بلغه الفقیه، ج ۳، تهران، منشورات مکتبه الصادق، چاپ چهارم،۱۳۶۲.
۶۵. مختلف الشیعه، ج ۴، کتاب امر به معروف و نهی از منکر.
۶۶. مصباح یزدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه به قلم مـحمد مـهدی نـادری قمی، چاپ ۲۲، قم، انتشارات مـوسسه آمـوزشی و پژوهـشی امام خمینی (س) ،۱۳۸۹.
۶۷. حکیمانه ترین حکومت کاوشی درنظریه ولایت فقیه، تحقیق و نگارش قاسم شبان نیا، چاپ سوم ، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پزوهشی امام خمینی (س) ، ۱۳۹۶.
۶۸. حـقوق و سیاست در قرآن، چاپ یکم، تهران، موسسه آموزشی و پژوهـشی امام خمینی (س) ،۱۳۷۷.
۶۹. مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، ج ۱، قم ، انتشارات صدرا .
۷۰. آشنایی با علوم اسلامی، قم، انتشارات صدرا قم، انتشارات صـدرا، ۱۳۸۹.
۷۱. مـجموعه آثـار ، ج ۱، ج ۲، ج ۳، چاپ فجر قم، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹.
۷۲. مظفرمحمدرضا، منطق مظفر، چاپ نـجف.
۷۳. معرفت ، محمد هادی ، ولایت فقیه، قم، انتشارات ذوالقربی،۱۳۸۷.
۷۴. معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، جلد ۶، تهران، انتشارات معین،۱۳۸۱.
۷۵. مـکارم شـیرازی، نـاصر، تفسیرنمونه ج۴، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران،۱۳۷۴ .
۷۶. ممدوحی، حسن، حکمت حکومت فـقیه، چـاپ اول، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸.
۷۷. میراحمدیزاده، مصطفی، رابطه فقه و حقوق، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، حـوزه عـلمیه قـم، سال ۱۳۸۰.
۷۸. نصرتی علی اصغر، نظام سیاسی اسلام، چاپ سیزدهم، نشرهاجر، قم،۱۳۹۳.
۷۹. نـوروزی، مـحمد جـواد، نظام سیاسی اسلام، چاپ دهم، تهران، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (س) ، سال ۱۳۸۵.
۸۰. واثـقی راد، مـحمدحسین، مـصلح بیدار، مجموعه مصاحبه ها ، مقالات وسخنرانی ها درباره زندگی وشخصیت آیه الله مطهری، انتشارات صدرا، چـاپ،۱۳۹۱.
۸۱. هـمایون همتی، سنت وسیاست دراسلام، ناشر آوای نور، چاپ اول،۱۳۷۳.
کتب عربی
۸۲. ابن بابویه ، ابوجعفر مـحمد بـن عـلی (شیخ صدوق) ، علل الشرائع؛ ترجمه وتحقیق سید محمد جواد ذهنی تهرانی، ج ۱، چاپ اول، قم، انـتشارات مـؤمنین،۱۳۸۱.
۸۳. ابن بابویه، من لایحضره الفقیه ج ۳، قم،۱۴۱۳.
۸۴ . ابن مرتضی، احمد بن یحیی، البحر الزخـار، ج ۵، الزیـدیه الفـقه،۳۰۴ ق.
۸۵. ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظورالافریقی، لسان العرب، بیروت، ج ۱۰، مرکز تحقیقات کامپیوتری، نـرم افـزار نور.
۸۶ . حلّی ، ابوالقاسم نجم الدین جعفربن الحسن، شرائع الاسلام ، ترجمه ابوالقاسم ابـن احـمد یـزدی ج ۲، چاپ ۲، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۴۰۸ ه. ق.
۸۷. السیاسه، ترجمه احمد لطفی، علوم سیاسی متون قدیمی، نشر مـصرقاهره .
۸۸ . شـعیری ، تـاج الدین محمد بن محمدبن حیدر جامع الاخبار ، قم ، انتشارات رضی،۱۳۶۳.
۸۹. قاضی عـضدالدین، شـرح مواقف، ج ۱، انتشارات شریف رضوی، چاپ اول،۱۴۱۲ ه. ق.
۹۰. قزوینی الرازی ابوالحسین احمد ابن فارس بن زکریاء، معجم مقاییس اللغه، تـحقیق و نـگارش عبدالسلام محمد هارون ، ج ۴، ناشر دارالفکر،۱۳۹۹-۱۹۷۹ م.
۹۱. قمی، عباس، سفینه البحارومدینه، مترجم هادی صـلواتی، ج ۱، انـتشارات نوید اسلام، ۱۳۹۳.
۹۲. مفید محمد بن نعمان، اوائل المـقالات، مـصحح ابـراهیم انصاری زنجانی، چاپ یکم، قم، ایران ۱۴۱۳ ه. ق.
۹۳. نـائینی، حـسین، تنبیه الامه وتنزیه المله، انتشارات بوستان کتاب،۱۳۸۲.
۹۴. نجفی، محمد حسن؛ جواهر الکلام ج ۲۱ ، تـهران مـوسسه نشر اسلامی،۱۴۱۲ ه. ق.
۹۵. نراقی، احمدبن مـحمد مـهدی بن ابـوذر ، عـوائد الایـام ، مکتب الاعلام الاسلامیه،۱۴۱۷.
نشریه و فصلنامه مـقالات
۹۶. اراکـی، محسن، اثبات ولایت فقیه درپرتو عقل وقرآن ، سایت راسخون، ۲۴ تیر ۱۳۹۷.
۹۷. کربلایی پازوکـی، عـلی، مقاله ولایت فقیه مسئله ای کلامی یـا فقهی، فصلنامه علمی پژوهـشی انـدیشه نوین دینی، سال ۷ پاییز ۱۳۹۰، شـماره ۲۶.
۹۸ . مـعرفت ، محمد هادی، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۵، مقاله رهبری وزعامت دراسلام، سال ۲۲، تابستان ۱۳۹۶ .
۹۹ . نـشریه حـکومت اسلامی، شماره ۵۳.
سایت ها:
www. fa. m. wikipedia. org
http: //mesbahyazdi. ir
http: //javadi. esra. ir/web/office/master
http: //mesbahyazdi. ir
www. kayhan. ir
www. dictionary. abadis. ir
http: //javadi. esra. ir/web/office/master
www. mortezamotahari. com
آدرس ثابت: ۱۶۸۶۵۳۴https: //www. noormags. ir/view/fa/articlepage/
مقالات مرتبط
ولایت فقیه در حکمت سیاسی
ولایت فقیه، از دیدگاه شیخ انصاری
مبانی ولایت فقیه
تحلیل جرم ساختن نمونه تقلبی آثار فرهنگی تاریخی و جرائم وابسته
سیری در مبانی ولایت فقیه
تطابق نظریه هابرماس درباره رابطه قدرت سیاسی و ایدئولوژی، با جمهوری اسلامی ایران
زمینه ها و علل موفقیت گردانندگان سقیفه در تصاحب منصب خلافت
پیشگیری وضعی از قاچاق کالا در قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز مصوب ۱۳۹۲
سیر تطوّر برهان حدوث و قدم در کلام امامیّه از آغاز تا مکتب بغداد متقدّم
فراگیری عام اراده الهی از دیدگاه صدرالمتألهین
آثار فقهی نظریه جواز استعمال لفظ در بیش از یک معنا در قرآن مجید
نقش مجله سخن در ادبیات معاصر فارسی و «پذیرش» ادبیات فرانسه در سالهای ۱۳۵۷ - ۱۳۲۲ شمسی
عناوین مشابه
مشروعیت و مقبولیت ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی (س)
ولایت فقیه از دیدگاه امام خمینی (س) و آیت الله خویی (ره)
ولایت فقیه از دیدگاه حضرت امام خمینی (س) و آیت الله العظمی سید عبدالحسین لاری جهرمی (ره)
بررسی دیدگاه های امام خمینی (س) در دو کتاب کشف اسرار و تحریر الوسیله (با تکیه بر نظریه ولایت فقیه و تئوری حکومت اسلامی)
بررسی دیدگاه های امام خمینی (س) در کتاب کشف الاسرار (با تکیه بر نظریه ولایت فقیه و تئوری حکومت اسلامی)
بررسی ولایت از دیدگاه امام خمینی (س) و حکیم ترمذی
بررسی تطبیقی مفهوم مصلحت از دیدگاه امام خمینی (س) و اندیشمندان غرب
بررسی روند تاریخی ورود آرای شرعی امام خمینی (س) به قانون اساسی؛ از ولایت فقه تا ولایت فقیه
بررسی مبانی فکری و آراء فقهی سیاسی امام خمینی (س) درباره کارکرد دلیل عقل در اثبات ولایت فقیه
بررسی برخی از ضمانت اجراهای نظام حقوق بشر و آزادی های عمومی از دیدگاه امام خمینی (س)
.
انتهای پیام /*