پرتال امام خمینی(س): یادداشت ۸۲۶/محمد رجایی نژاد
در دورۀ چهل‌سالۀ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بنابر اهداف و نیازهای زمانه نزدیک به ۱۲۰ نهاد کوچک و بزرگ پایه‌گذاری شدند. از این شمارگان، با گذشت زمان، برخی با رسیدن به هدف برچیده شده و شماری نیز یکپارچهسازی و در چارچوب نهادی نو ادامۀ حیات داده‌اند. البته بیشترین آنها که امروزه با همان نام پیشین فعالیت می‌کنند، در سال‌های نخست انقلاب با فرمان مستقیم یا با موافقت و همراهی امام خمینی تشکیل شده‌اند.
امام خمینی، در جایگاه رهبر بزرگ انقلاب و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی، بنابر مقتضیات زمان و اهداف ویژه‌ای که در نظر داشت و بیشتر مردم نیز زعامت ایشان را پذیرفته و پشتیبانی می‌کردند، برای تشکیل این نهادها فرمان‌هایی صادر کردند. با جستجو و خوانش تاریخِ تأسیس این نهادها و درنظر گرفتن چارچوب‌هایی، می‌بینیم که ۲۲ نهاد به دستور مستقیم، و ۱۳ نهاد به دستور غیرمستقیم امام خمینی پایه‌گذاری شده‌اند. در این پژوهش ضمن کاوش و تحلیل این نهادها، دربارۀ الزامات، باید و نبایدهای آنها سخن می‌گوییم.
مقدمه
امام خمینی از همان روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی با درست‌اندیشی، دوراندیشی و نگاه ژرف و مشورت با صاحب‌نظران، پایه‌های برخی از مهم‌ترین نهادهای انقلابی را بنیان نهاد تا نظام جمهوری اسلامی سریع‌تر در مسیر ساختارمند شدن حرکت نماید و به اهدافش برسد. در این راستا بنا به گفته یادگار امام حجت‌الاسلام والمسلمین سید حسن خمینی، فلسفه تشکیل بسیاری از نهادهایی که در نخستین روزهای بعداز انقلاب شکل گرفت؛ رفع محرومیت از جامعه و رسیدگی بیشتر به بیشترین مردم، و در راستای رسیدن و حفظ اهداف انقلاب اسلامی بود. نهادهایی چون کمیته امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفین، بنیاد ۱۵ خرداد، سپاه پاسداران و...
با نگاهی دوباره و گذرا بر راهکارهای رهبر بزرگ انقلاب و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی در پایه‌گذاری نهادهای انقلابی، فلسفه وجودی آنها را می‌توان در تحقق‌بخشیدن به اهداف انقلاب، پاسداری از آرمان‌های انقلاب، تغییر کیفی یا رفع نواقص در نهادهای برجای‌مانده از دوران پهلوی و سوق‌دادن آنها در مسیر اهداف انقلاب، جلوگیری از اغتشاشات و ناآرامی‌ها، سازندگی کشور و... دانست. البته بیشتر این نهادها پس از تشکیل، زیرنظر بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی، قرار گرفته و خط‌مشی‌های فعالیت آنها مشخص می‌شد؛ ولی در ادامه و با روشن‌تر شدن وظایف و مسئولیت‌ها و ساختارمندشدن نظام جمهوری اسلامی، برخی از این نهادها برچیده یا یک‌پارچه شدند. ازجمله، برچیده‌شدن نهاد «شورای انقلاب» پس‌از تشکیل مجلس شورای اسلامی، یا بعدها از یک‌پارچگی نهادهای «شهربانی»، «ژاندارمری» و «کمیته انقلاب اسلامی» نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران و سپس فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایجاد شد که به اختصار، فراجا نامیده می‌شود.هدف اصلی پرونده معرفی نهادهای انقلاب، شناخت، بررسی و تحلیل نهادسازی در اندیشه سیاسی و سیره عملی امام خمینی، آشنایی با الزامات و باید و نبایدهای آنها، و نقد و آگاهی از عملکرد این نهادها می‌باشد.
پرسش‌های بنیادین پژوهش عبارتند از: نقش نهادسازی در استمرار انقلاب اسلامی و ایجاد ثبات در نظام جمهوری اسلامی ایران چه بوده است؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه اصلی ما این است که امام خمینی و دیگر سران انقلاب با اقدام به نهادسازی در جنبه‌های گوناگون تقنینی، قضایی، فرهنگی، اقتصادی ـ خدماتی، سیاسی ـ اجتماعی، نظامی ـ امنیتی، موجب مهار چالش‌ها و بحران‌های داخلی و خارجی نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران شدند. این کار در کنار سازمان‌دهی امور، ضمن جلب همدلی و مشارکت مردم در اداره کشور، پشتوانه مردمی نظام انقلابی را به نمایش گذاشت. همچنین با بررسی اندیشه سیاسی امام خمینی، روشن می‌شود که مؤلفه‌ها و ویژگی‌هایی چون توجه به قشر محروم و به ارزش‌های جامعه، چالش‌های سیاسی ـ اجتماعی، شرایط زمانی خاص و... در فرمان‌های نهادسازی ایشان تأثیرگذار بوده است.
برای رسیدن به نتیجه مطلوب پژوهش، نخست با مراجعه به آثار نوشتاری چون کتاب‌ها، روزنامه‌ها و نشریه‌های دهه اول انقلاب، مجموعه قوانین مجلس شورای اسلامی و... فهرستی از نهادهای انقلابی اسلامی به‌دست می‌آید که نزدیک به ۱۲۰ نهاد می‌شوند. با خوانش و کاوش در اینها، می‌بینیم سرانجام ۳۶ نهاد با دستور مستقیم و غیرمستقیم امام خمینی پایه‌گذاری شده‌اند. به گفته دیگر، شاید نهادهایی بودند که کارکرد انقلابی داشتند، ولی توسط امام خمینی تشکیل نشده‌اند که این نهادها از پژوهش ما بیرون است. افزون بر این، برخی دیگر از نهادها که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تأسیس شدند، ولی کارکرد انقلابی نداشتند، از ذکر آنها خودداری می‌شود. یعنی، اگرچه این نهادها پس از پیروزی انقلاب اسلامی پایه‌گذاری شده‌اند؛ ولی نقش انقلابی نداشتند یا به مرور به نهادهای غیرانقلابی تبدیل شدند. برخی از نهادهایی هم که در پژوهش کنونی به آنان پرداخته نشده است، نهادهایی هستند که اگرچه در دوره پیش از انقلاب اسلامی وجود نداشتند؛ اما در چارچوب ارگان‌های دولتی دیگر فعّال بودند؛ ازجمله می‌توان به دولت موقت، سازمان میراث فرهنگی و کتابخانه ملی اشاره کرد. بنابراین با این نگرش بیشتر نهادها در این برنامه پژوهشی ما گنجانده نشده‌اند.
چیستی «نهاد» و جایگاه آن
نهاد در لغت به معنی «بنیاد» است؛ ولی در علوم اجتماعی به سازمان، سازوکار گردآمده هماهنگ، قوانین و آیین‌نامه‌ها و سنت‌هایی گفته می‌شود که یک اجتماع یا گروه متشکل را مشخص می‌سازد. به‌گفته دیگر، نهاد یعنی یک بنیاد یا سازمان عمومی تأثیرگذار که اهداف ویژه‌ای را دنبال می‌کند و دارای تأثیرات محسوس و مخصوصی در جامعه و مردم است. هر جامعه و اجتماع انسانی باتوجه به موقعیت‌های خاص و ویژگی‌های زمان، به تأسیس نهادهایی مبادرت می‌ورزد که دارای کارکردهایی ویژه همان دوره و زمان است و چه‌بسا نهادهایی که در جامعه‌های مختلف بر حسب ضرورت تشکیل، و پس از رسیدن به هدف و سرانجام نقش و وظیفه برچیده شده‌اند. پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز در پایان قرن بیستم، یکی از مهم‌ترین تحولات جهان کنونی بود که دگرگونی‌های گسترده‌ای را در کشور و حتی جهان در پی داشت. از مشخصه‌های این انقلاب دین‌مداری آن بوده است. انقلابی که بنیان نظام ۲۵۰۰ ساله را برهم ریخت و نظام نویی را جایگزین آن ساخت. این جایگزینی، نمودهای روشن و محسوسی در جامعه داشته است. به‌گفته دیگر، این انقلاب با توجه به رنگ مذهبی و ایدئولوژیکی خود، دگرگونی‌هایی را در جامعه ایجاد کرد که یکی از آنها تأسیس نهادهای گوناگون قانون‌گذاری، قضایی، فرهنگی، خدماتی، نظامی و... بود. افزون براین، انقلاب اسلامی موجب از بین رفتن نهادهایی شد که با توجه به نظام سلطنتی حاکم بر جامعه پیش از انقلاب در ایران تأسیس شده بودند. این نهادهای نوساخته که از آنها با عنوان «نهادهای انقلابی» یاد می‌شود، عبارت‌اند از سازمان‌ها، بنیادها و مؤسسه‌هایی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای نگهداری و پاسداری از انقلاب نوپا، و بازسازی و جبران بی‌توجهی به برخی از مسائل جامعه تشکیل گردیدند. به‌گفته دیگر، سازمان‌هایی که برای پیشبرد اهداف، استواری و پایداری انقلاب اسلامی ایجاد شدند.
ضرورت‌ها و ویژگی‌های نهادها
ازجمله بایستگی‌های تشکیل چنین نهادهایی در سال‌های نخست انقلاب می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
۱. دگرگونی کیفی در نهادهای حکومت پیشین و راندن آنها به‌سوی نهادهای انقلابی و دینی، دگرگونی کیفی در سامانه‌ها و ساختارهای اداری، حکومتی و ماهیت همه نهادهای رژیم پهلوی؛
۲. جایگزینی و جبران فروپاشی برخی نهادها که ماهیت‌شان پس از پیروزی انقلاب اسلامی برچیده شدند؛
۳. سازمان‌دهی و رفع نقص موجود در تشکیلات رژیم گذشته برای رسیدن به اهداف انقلاب اسلامی و...
این نهادها برای تحقق آن ضرورت‌ها، بی‌درنگ پس از پیروزی انقلاب اسلامی تشکیل شدند و دارای ویژگی‌های مشترکی بودند. ازجمله:
۱. نبود تشریفات اداری و بوروکراسی شدید در آنها؛
۲. سرعت عمل و ارائه خدمات سریع به مردم، یعنی عملکرد انقلابی و آنی؛
۳. حضور کارکنان و کارمندان جوان، دل‌سوز، متعهد، پرتلاش و فعال؛
۴. تا حدودی پرورش نیروهای متعهد برای آینده و دفاع از روحیه ابداع و نوآوری؛
۵. نبود تخصص کافی در آغاز کار این نوع نهادها که ازجمله ضعف‌ها نیز به‌حساب می‌آید. البته همه نهادها در یک زمان مشخص تأسیس نشدند؛ بلکه هر کدام بنا بر ضرورتی در دوره ده ساله رهبری امام خمینی تأسیس و آغاز به کار کردند.
بیشتر این نهادها پس از پایه‌گذاری زیرنظر مستقیم و گاه غیرمستقیم بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شدند و در آغاز کار، ایشان راه و روش‌های بایسته و شایسته را سفارش می‌کردند. البته با گذشت زمان و روشن‌تر شدن وظایف و مسئولیت‌ها و کارکردها، برخی از این نهادها درهم یا با ارگان‌های دولتی یکپارچهسازی شدند. برخی نیز از جنبه کمی و کیفی گسترش یافته و از مراکز حساس و تأثیرگذار انقلاب اسلامی شده و در دهه‌های پسین بسیار نقش‌آفرینی کرده‌اند؛ ازجمله سپاه پاسداران، مجلس خبرگان رهبری، شورای نگهبان و...
نهادهایی همانند بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، بنیاد پانزده خرداد، شورای عالی انقلاب فرهنگی، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، نهضت سوادآموزی و... از دیگر نهادهای انقلابی هستند که برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی تشکیل شده بودند و هنوز به کار خود ادامه می‌دهند. در کنار این نهادها برخی نهادهای دیگر برچیده یا یکپارچهسازی شده‌اند؛ ازجمله، برچیده‌شدن شورای انقلاب اسلامی، خبرگان قانون اساسی و... یا ادغام کمیته‌های انقلاب اسلامی در نیروی انتظامی، و جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی و...
این نهادها در استواری انقلاب، بازسازی نابسامانی‌های جامعه، جلوگیری از اغتشاش‌ها و ناآرامی‌ها، سازندگی کشور، پیشبرد اهداف انقلاب و... نقش ویژه‌ای داشتند. چه‌بسا در نبود آنها، نظام جمهوری اسلامی به این سادگی شکل نمی‌گرفت و پایدار نمی‌ماند. چالش‌های بزرگی چون خرابی‌های ناشی از انقلاب، جنگ‌های خیابانی دوساله نخست انقلاب به‌وسیله گروهک‌های ضد انقلاب، جنگ تحمیلی ۸ ساله، محاصره‌های اقتصادی و... در اثر تلاش‌های چنین نهادهایی پشت سر گذاشته شد.
نتیجه و پیشنهاد
برآیند تشکیل نهادها در جامعه انقلابی دهه اول انقلاب پسندیده و نزدیک به هدف بوده است. به‌ویژه با توجه به دوران تثبیت نظام نوپا و وضعیت جنگی ۸ ساله کشور نهادهای انقلابی نقش مهم و مفیدی به یادگار گذاشتند. برخی هم همان دوران حیات امام خمینی و یا پس از رحلت ایشان با هم یا با نهادهای موازی ادارات دولتی ادغام شدند که اقدام درستی بوده است؛ اما اشکال و نقدی که می‌توان بیان کرد، عدم ادامه بازنگری و ادغام این نهادها بوده است.
ضرورت یکپارچهسازی برخی نهادها پس از ۴۳ سال از تأسیس آنها به دلیل موازی‌کاری؛ به‌ویژه نهادهای فرهنگی و تبلیغی که می‌تواند این حوزه را چابک، کارآمد و اثرآفرین کند. البته این کنش باید با بررسی و مطالعه دقیق و عمیق انجام گیرد. وجود نهادهای گوناگون تبلیغی مانند سازمان تبلیغات اسلامی، شورای عالی حوزه‌های علمیه، جامعة المصطفی العالمیة، مرکز خدمات حوزه‌های علمیه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه خواهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر، مرکز رسیدگی به امور مساجد، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ستاد اقامه نماز و بسیاری نهادهای دیگر سبب تلف‌شدن سرمایه کشور، و به‌نوعی پراکندگی در کار تبلیغ شده و این امر مهم دارای انسجام و وحدت رویه نیست.
.
انتهای پیام /*