اسلام و نقش زنان در عرصه دفاع

اسلام و نقش زنان در عرصه دفاع

الهه وکیلی[1]

چکیده

موضوع مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان، جوامع بشری را به خود مشغول داشته است. اسلام با تأکید طبیعت متفاوت زن و مرد از نظر جسمی و روانی، مسئولیت ها و فعالیت های متفاوتی را برای آنها مشخص کرده اما همواره بر تساوی حقوق انسانی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی آنان تأکید ورزیده است.

در این مقاله به توجه واقع بینانه اسلام در تبیین حقوق زنان در سه محور فردی، خانواده و اجتماع اشاره شده است.

با استناد به آیات قرآن و شواهد تاریخی از نظر هویت، حقوق سیاسی و اجتماعی، زن در کنار مرد مطرح شده و تمام شرایطی که در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی از سوی خدا لحاظ گردیده یکسان است.

در این نوشتار با بحث پیرامون نقش دفاعی زن در قرآن و نمونه هایی از حضور فعال زنان در پیشبرد اهداف پیامبر (ص)، مشارکت زنانی چون فاطمه زهرا(س)، زینب(س)، نسیبه و... در دفاع از حریم دین و ارزشهای الهی مورد توجه قرار می گیرد و با اشاره به نقش زنان در جنگهای صدر اسلام که در دو عرصه دفاع و پشتیبانی، حضور فعال و چشمگیری داشتند مشروعیت حضور فعال آنها را در عرصه های دفاع سیاسی، فرهنگی و نظامی مورد بحث قرار می دهد.

و در پایان به شناخت دیدگاه اسلام در رابطه با نقش زنان در دفاع و همچنین حضور و نحوه عملکرد آنها در دوران هشت ساله دفاع مقدس می پردازد.

مقدمه

رجعت آگاهانه و عمیق به گذشته و تحلیل مسیر حوادث و وقایع تاریخی گواهی می دهد که در غالب نهضتهای اصلاح طلبانه بشری، زن همیشه با رسالتی به بزرگی رسالت مرد برای احیاء حقوق انسانی خود و نجات همنوعانش با به حرکت در آوردن چرخهای جامعه ساز زندگی انسانها و با فدا کردن همه تعلقاتش حضوری سرنوشت ساز داشته است.

به دلیل ویژگیهای خاص جسمانی و نقش زن در خلقت در انجام بعضی از تکالیف به زن رخصتها و امتیازاتی داده شده، زیرا یکسان دیدن زن و مرد در تمام جهات و انعکاس آن در تدوین قوانین سبب ضایع شدن برخی از حقوق وی می گردد.

اسلام پایه احکام و حقوق مربوط به زن را فطرت وی قرار داده زیرا وظایف اجتماعی و تکالیف اعتباری که متفرع بر آن است منتهی به طبیعت انسان می شود و با توجه به اینکه هر موجودی و از جمله انسان با هدایت تکوینی و فطری به سوی آنچه که مایه کمال اوست رهبری شده لذا با وسایلی که برای رسیدن به مقصد لازم است مجهز گشته است.

نکته مهم در تبیین حقوق زنان توجه واقع بینانه اسلام و پرداختن به نیازهای طبیعی و فطری آنان است زیرا این نوع نگرش با تعیین نظام مطلوب، به زن و حقوق او اعتبار و اقتدار خاصی می بخشد و با پاسداری از حقوق زنان در بدترین موقعیت زمانی و مکانی به معرفی چهره هایی می پردازد که با رسیدن به جایگاه اصیل خود، راه کمال و سعادت را نیز در مقابل انسانها گشوده اند.

معمولاً آنچه که در تاریخ ثبت می شود شرح دلاوریهای مردان است و کمتر به نقش زنان اشاره می گردد در حالی که اگر زن و مرد به لحاظ ساختار فیزیکی، قدرت جسمانی، تفکر و احساسات با یکدیگر تفاوت دارند لیکن مجموعه وظایف و فعالیتهای هر یک مکمل دیگری است و زن می تواند متناسب با شرایط جسمانی و روحی خود در شئون مختلف مشارکت افزون تری داشته باشد.

1- پیشینه تاریخی هویت زن

بررسی تمام نگرشها و اندیشه هایی که در جهان تا زمان ظهور اسلام پیرامون زن و هویت او وجود داشته است بیانگر ظلم و ستم هایی است که در ادوار مختلف نسبت به زنان اعمال می شده است تا بدانجا که او را از رده انسانها خارج و به صورت کالایی در جهت منافع سوداگران قرار می داد.

ساختار شخصیت زن در دورانی از تمدن یونانی (ویل دورانت، تاریخ تمدن، 1/245) که نمایانگر جامعه پدر سالاری است، نمود عینی از سلطه مردان بر زنان می باشد. پدر بر همه اعضای خانواده سلطه دارد زناشویی به صورت خرید و فروش انجام می شود و زن علاوه بر ایفای نقش مادری همچون کارگر به کارهای سخت می پردازد.

زن در جامعه هند (ویل دورانت، تاریخ تمدن، 2/588) نیز از کمترین مواهب حقوقی بهره مند بود، مرد با قدرت پدرشاهی حق مالکیت همسران و فرزندان خود را داشت، در بعضی موارد می توانست آنها را بفروشد و یا از خانه بیرون کند. در صورت بیوه شدن قیدی برای ازدواج مجدد او در بین نبود، پرده نشینی، سوزاندن و یا زنده بگور کردن زن پس از فوت شوهر امر عادی به شمار می رفت.

بعد از انقلاب رنسانس نیز با کشاندن زنان به مراکز صنعتی و تولیدی و با تحمیل کارهای سنگین سلامت روانی و عاطفی را از آنان سلب کرده و به جای توجه به حقوق اساسی و طبیعی زن، وی را در تاراج بهره کشی جنسیتی قرار دادند.

جایگاه اصیل زن که در فرهنگ وحی در گذشته، نمود عینی تعالی و عظمت بود لیکن کم کم دستخوش ابهاماتی گردید که برخی از این باورها را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

الف) آیین زرتشت

قرائن نشان می دهد که در آیین زرتشت داشتن فرزند شرط گذر از چینودپل (پل صراط) است و اگر مردی بدون فرزند از دنیا می رفت نام و نشانی از خود باقی نمی گذاشت مگر آنکه در روز چهارم فوت سر یا فرزندخوانده برای او در نظر بگیرند. حیات اُخروی نیاکان وابسته به وجود فرزندان ذکور بود (دینکردمدن، کتاب هشتم /730) در متن کهن پرهیزی سخت دشتان (عادت زنانگی) مانند تعویض جامه، دور نشستن از دیگران، دست کشیدن از کارهای روزمره در مدت نه شبانه روز (حیات اجتماعی زن در تارخ ایران /67) و تطهیر روح زنان دشتان و زنی که کودک مرده به دنیا می آورد از طریق شستشو با گومیز (ادرار گاو) و نوشیدن از نیرنگ (ادرار گاو و خاکستر) جلب نظر می نماید. (تجزیه و تحلیل افکار زرتشت / 358)

ب) آیین یهود

در دین یهود زن به عنوان عنصر گناه و عامل فریب آدم معرفی می شود. او برای تخفیف این گناه باید شمعهای شبات¹ را روشن کند (سفر آفرینش، باب سوم /11ـ7) کناره گیری مطلق از زنان در ایام حیض، (سفر لاویان، فصل 15/19ـ21)

زیادتر بودن نذر سلامتی پسر نسبت به دختر (سفر لاویان، فصل 27/2ـ4) و متفاوت بودن دوران ناپاکی زن دخترزا و پسرزا (سفر لاویان فصل12/2ـ5). به طوری که دوران ناپاکی زن دخترزا 15 تا 70 روز و برای زن پسرزا 8 تا 25 روز تقلیل می یافت.

با استناد به حقوق تلمودی زنان مجاز نیسیتند که مین یان (حدنصاب) را برای برگزاری نماز جماعت تشکیل دهند و نیز به کارگیری زنان برای کارهای پر تحرک در جامعه مجاز نیست، همچنین به لحاظ اجتماعی، زنان برای شغل های اجرایی و قضایی صلاحیت ندارند و از همه مهمتر از میصوای (Mitzvah) تحصیل توارت معاف هستند، مسأله ای که ناگزیر آنها را از ایفای نقش در زندگی فرهنگی و معنوی یهودی باز می دارد (سیری در تلمود، 205).

ج) آیین مسیح

در دین مسیح نیز آیاتی مانند: خدا درد زایمان را عامل رستگاری حوا قرار داد (رساله اول پولس رسول به تیموتائوس، باب 2/14ـ15) و زنان باید شوهران خویش را مانند خدا اطاعت کنند (رساله اول پولس رسول به قرنیتان، باب 11/8) ممنوعیت تعلیم دهنده بودن زن (رساله پولس رسول به تیموتائوس، باب 2/13) و رجحان تجرد بر تأهل (رساله اول پولس رسول به مسیحیان قرنتس باب 7/1ـ8) و خلود روح مردان و عدم خلود روح زنان وجود دارد.

شبات: یهودیان روز شنبه را از تمام روزهای دیگر محترم تر و مقدس تر می دانند زیرا در تورات آمده است که خداوند شبات را برکت داد و آن را مقدس نمود بنابراین مراعات مقررات آن واجب است.

مجامع عیسوی مذهب ایتالیا و اسپانیا معتقد بودند که در دنیا فقط حضرت مریم انسان بوده و دارای روح جاوید است ولی بقیه زنان فاقد روح جاوید هستند و برزخ بین انسان و حیوان محسوب می گردند و بعضی از اقوام معتقد شدند که بهتر است بعد از وفات شوهر، زن او نیز در قبر گذاشته شود. (مقالات سیاسی اجتماعی /56).

اسلام و تبیین حقوق زن

اسلام پایه احکام و حقوق مربوط به زن را فطرت وی قرار داده است زیرا وظایف اجتماعی و تکالیف اعتباری که متفرع بر آن است منتهی به طبیعت انسان نمی شود و با توجه به اینکه هر موجودی و از جمله انسان با هدایت تکوینی و فطری به سوی آنچه که مایه کمال اوست رهبری شده لذا با وسایلی که برای رسیدن به مقصد لازم است مجهز گشته است.

نکته بسیار مهم در تبیین حقوق زنان توجه واقع بینانه اسلام و پرداختن به نیاز های طبیعی و فطری آنان است. زیرا این نوع نگرش با تعیین نظام مطلوب، به زن و حقوق او اعتبار و اقتدار خاصی می بخشد.

بطور کلی قرآن مسائل مربوط به زن را در سه محور فردی، خانواده و اجتماع در آیات متعددی طرح کرده است که در این نوشتار به جهت اهمیت حقوق اجتماعی زنان به حقوق فردی و خانوادگی بسیار مجمل اشاره می گردد.

زن و حقوق فردی

خداوند متعال از نظر خلقت¹ (سوره نساء 1)، آفرینش انسان، سجده فرشتگان، دمیدن روح، وسوسه شیطان، نافرمانی، توبه (بقره / 30ـ38) زن و مرد را یکسان نگریسته است در این آیات سخن از انسان و بنی آدم است.

در آغاز خلقت، شیطان زن و مرد را وسوسه کرد و هر دو را فریب داد (اعراف /19ـ22) بنابراین تأثیر گذاری شیطان در زن و مرد یکسان است.

نگرش قرآن در برخورداری زن و مرد از استعدادهای درونی مانند دارا بودن روح الهی (حجر /28ـ29) وجدان اخلاقی (شمس / 7ـ8) حمل امانت (احزاب / 72) و در امکانات بیرونی چون دانش (بقره / 239) (علق / 4ـ5) نگرش واحدی است.

در ارزشهای انسانی (احزاب /35) مانند اسلام، ایمان، التزام به طاعت خدا، صداقت و راستی، صبر و بردباری، خشوع، روزه، پاکدامنی، ذکر و یاد خدا به تساوی زن و مرد تصریح شده است.

قرآن کریم کار نیک زنان و مردان را ارج نهاده و یکسان قابل پاداش می داند (آل عمران / 195).

بخش دیگری از آیات نیز حاکی از استقلال اقتصادی زن است و او را از همان اختیاراتی که مرد در مورد اموالش دارد برخوردار می نماید (نساء / 32).

زن و حقوق خانوادگی

بخش دیگری از آیات مقام زن را به جهت برقراری آرامش و ثبات در کانون خانواده و حفظ حیات نوع بشر ارج می نهند (روم / 44) و زنان و مردان را مکمل یکدیگر معرفی می کنند.

هُنَّ لباسً لکُم وَ اَنتُم لباسً لَهُنَّ (بقره / 187)

آنان (زنان) پوشش شما هستند و شما پوشش آنهایید.

اسلام با رعایت حقوق زن در مسائل اقتصادی با تضمین استقلال کامل وی با صراحت نفقه را بر مرد واجب کرده و سهم الارث او را نیز مشخص نموده است.

عاشروُهُنَّ بالمعروف (نساء / 30ـ31)

با زنان به نیکی رفتار کنید.

تهیه وسایل زندگی و احتیاجات روزانه از قبیل غذا، مسکن، لباس، احسان و نیکی به زن، تحت عنوان واژه معروف قرار می گیرد.

واژه معروف 38 بار در قرآن ذکر شده که 19 مورد آن توصیه به مردان در باب معاشرت و رفتار با زنان است.

از اعصار گذشته قانون توارث با توجه به طبیعت انسان در اجتماعات بشری وجود داشته است. اسناد تاریخی نمایانگر سیر تدریجی تحول و تکامل این قانون است همچنانکه در عصر جاهلیت زنان از حقوق انسانی محروم بودند و پس از ظهور اسلام زن از حقوق انسانی و حق مالکیت برخوردار شد.

در چنین موقعیتی خداوند با نزول آیات ارث زنان را با مردان در بهره مندی از ماترک پدر و مادر و خویشاوندان شریک قرار می دهد و با به رسمیت شناختن حق مالکیت آنها حقوق غیر قابل سلب در حریم خانواده برای زنان وضع می کند.

در بین اعراب جاهلی همیشه ارث به مردان تعلق می گرفت ولو آنکه در طبقه بعد قرار داشت و زن متوفی از ارث بی بهره بود.

خداوند متعال با نزول آیه (نساء /7) و با ذکر حکم مردان و زنان به صورت جداگانه بر استقلال میراث هر یک تأکید می فرماید.

لذا زن و مرد از نظر حقوقی در حریم خانواده مساوی هستند ولی با توجه به خصوصیات جسمانی و روحانی، هر یک از وظایف و تکالیف خاص مانند حق مدیریت در تنظیم امور خانواده، حق مسئولیت، تربیت فرزندان و...، برخوردار می شوند که به مقتضای عدل اجتماعی با فطرت تطابق دارد.

زن و حقوق اجتماعی

سور و آیات قرآن بهترین ادله برای درک حقوق انسانی و اجتماعی زن می باشد زیرا کیفیت شمول برخی از این آیات به حضور رنان در صحنه اجتماع و مشارکت در تصمیم گیری (نور / 62)، استقلال در امور اقتصادی (نساء / 33) ـ ایجاد هماهنگی میان مسئولیتهای وی در خانواده و اجتماع اشاره دارد.

به طور کلی قرآن با بیان احکام و قوانین روشنگر خود، حقوق سیاسی و اجتماعی زن را در کنار مرد مورد توجه قرار داده است. لذت حضور اجتماعی و نظارت بر اعمال جامعه اسلامی را از طریق امر به معروف و نهی از منکر که از مهمترین فرائض دینی به شمار می رود به عنوان یک حق به آنها داده و بدین ترتیب مشارکت ایشان را در ارشاد و فرهنگ عمومی جامعه تثبات می بخشد.

به دلیل اهمیت این فریضه خداوند در یازده آیه قرآن با خطابهای عام که تفاوتی بین زن و مرد نیست به امر به معروف و نهی از منکر سفارش کرده است و برای تأکید بیشتر بر این امر واجب الهی در سوره توبه با ذکر جنسیت می فرماید:

و المؤمنونَ و المُؤمناتُ بعضهم اَولیاءُ بَعض یَأمُرُونَ بالمَعرُوف و یَنهَونَ عَن المُنکَر (توبه 71)

مردان مؤمن و زنان مؤمن بر یکدیگر ولایت دارند، به نیکی فرمان می دهند و از ناشایست باز می دارند.

قرآن کریم مشارکت زنان در مسائل سیاسی را در قالب بیعت مورد تأیید قرار داده است: (ممتحنه / 12).

[ای پیامبر اگر زنان مؤمن نزد تو آمدند تا بیعت کنند بدین شرط که هیچ کس را با خدا شریک نکنند و دزدی نکنند و زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و فرزندی را که از شوهرشان نیست به دروغ به او نسبت ندهند و در کارهای نیک نافرمانی تو نکنند با آنها بیعت کن و برایشان از خدا آمرزش بخواه]

بیعت یکی از حساس ترین امور سیاسی اسلام است زیرا مسلمین با بیعت کردن با پیامبر و ائمه در حقیقت نوعی پیمان با رهبر خود می بستند که در اطاعت و تبعیت از اوامر وی هیچگونه سستی از خود نشان ندهند.

حضور زنان همراه با مردان در بیعت عقبه اولی، عقبه ثانی، صلح حدیبیه، فتح مکه و... از اهمیت خاصی برخوردار است و نمایانگر تأکید دین اسلام مبنی بر حضور زنان در صحنه اجتماع و حمایت آنها از دین و رهبری دینی دارد و خداوند متعال نیز اجر وفاداران بر بیعت را اجر بزرگی توصیف کرده و می فرماید: (فتح / 10)

[در حقیقت، کسانی که با تو بیعت می کنند جز این نیست که با خدا بیعت می کنند، دست خدا بالای دست آنهاست. پس هر که پیمان شکنی کند تنها به زیان خود پیمان می شکند، و هر آن که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودی خدا پاداشی بزرگ به او می بخشد. ]

با استناد به آیات قرآن (نساء / 97)، (زمر / 10) امر به هجرت در شرایطی است که مؤمنان در جامعه تحت فشار کفار قرار گیرند، زنان نیز مانند مردان وظیفه دارند تا از حکومت کفر به سرزمین دیگر هجرت نمایند. همواره هجرت با جهاد در کنار هم ذکر می شود، در صدر اسلام نیز مهاجرات همتای مهاجرین هجرت می کردند (ممتحنه / 10).

هجرت مسلمین به حبشه و مدینه در زمان پیامبر (ص) نمایانگر ضرورت ترک جامعه کفر است و از همه مهمتر حضور همپای زنان با مردان در این حرکت شکوهمند است که اساسی ترین اقدام در جهت نفی نظام حاکم بر جامعه و تأسیس حکومت اسلامی و تقویت آن بود.

حضور زن در عرصه جنگ و جهاد

از جلوه های بارز حضور اجتماعی زنان نقش فعال آنها در میادین جنگ از صدر اسلام بوده است.

ظهور دین اسلام تحولی فراگیر در ابعاد مختلف ایجاد کرد. مبارزه با عادات و آداب و رسوم جاهلی، جهل و خرافه پرستی، ریشه کن کردن ظلم و استثمار، احیاء عدالت و سرانجام کشیدن خط بطلانی بر همه آثار حکومت غیر خدا از تجلیات این دین الهی بود.

عدم سازگاری اهداف حکومت اسلامی با منافع مستکبران و جاهلان متعصب سبب جبهه گیریها و تحرک خصمانه آنها گردید، در چنین موقعیتی بر مؤمنان واجب است که به حمایت از دین و رهبر خود بکوشند. لذا جهاد با دشمنان دین از واجبات دینی محسوب گردید. تأکید و تکرار واژه جهاد، قتال و مشتقات آن در آیات متعدد قرآن نمایانگر اهمیتی است که اسلام برای جهاد و پیکار در راه خدا قائل شده است.

جهاد و اقسام آن

جهاد در لغت به معنی مطلق سعی و کوشش است و به نوشته جواهر (جواهر الکلام، 21/2) واژه جهاد از نظر لغوی از ریشه جهد به فتح جیم و به معنی مشقت و سختی آمده است و یا از جُهد به ضم جیم به معنی بذل وسع و طاقت و در اصطلاح ایثار نفس و مال و قدرت است در جنگ با دشمنان دین و اعتلای اسلام و اقامه شعائر ایمانی.

جهاد از ارکان مهم اسلام است و آیات بسیاری درباره اهمیت وجوب، احکام و شرایط آن نازل شده است زیرا اعتلای اسلام منوط به عمل کردن به این حکم مقدس اسلامی است.

ذکر جهاد با عبارت «فی سبیل الله» در بیش از ده آیه نمایانگر آن است که جهاد باید با هدف خدایی و برای خدا صورت گیرد زیرا در سایه جهاد و جانبازی در راه خداوند است که اصلاح دین و دنیا، شوکت و عظمت در زندگی و خوشنامی و افتخار برای نسلهای آینده فراهم می گردد.

واژه جهاد (به کسر جیم) در قرآن به معنی تلاش و جنگیدن با کفار نیز آمده است (قاموس قرآن، 2/87).

فَلا تُطع الکافرینَ وَجاهدهُم بِه جهاداً کبیرا (فرقان / 52)

پس، از کافران اطاعت مکن و (با الهام گرفتن از) قرآن با آنان به جهادی بزرگ بپرداز.

قرآن در آیات متعددی فلسفه جهاد را روشن می سازد (بقره / 251)، (انفال / 8 و انفال / 24) این آیات از یک سو نمایانگر لزوم دفاع از دین و جهاد و قتال در راه خدا هستند و از سوی دیگر اهمیت و ارزش والای آن را نشان می دهند.

صاحبنظران دینی یا بزرگان جهاد را به دو قسم جهاد اکبر و جهاد اصغر تقسیم می کنند.

در اسلام احکامی وارد شده است که از پاک کردن زمین از شرک و کفر سخن می گوید و بر محور کفر و فساد و تحقق دین خدا تأکید دارد و گاهی در عرصه مبارزات با دشمن خارجی، جهادگر به ستیز با وسوسه های نفسانی خود بر می خیزد، به همین جهت در اسلام از جهاد با نفس به جهاد اکبر تعبیر شده و مبارزه و پیکار با کافران جهاد اصغر نامیده می شود.

جهاد اصغر نیز به دو نوع تقسیم می شود: الف) جهاد ابتدایی ب) جهاد دفاعی. در جهاد ابتدایی پیکار با کافرانی است که دست از ظلم برنمی دارند و همچنین در مقابل دشمنانی که همواره در فکر توطئه علیه مسلمانان هستند، لذا جهت ترک عقاید و اعمال باطل و گرایش آنها به اسلام با ایشان پیکار و مبارزه می شود. این نوع جهاد که دارای شرایط خاصی است واجب کفایی و از زنان ساقط است و از شرایط مهم آن اذن امام معصوم به جهاد است.

اما جهاد دفاعی زمانی است که دشمن به کیان و سرزمین مسلمین تجاوز و یا قصد آن را دارد و همچنین هدف فرد جهادگر مسلمان، آزاد کردن افراد ستمدیده از سلطه استثمارگران و چپاولگران فرهنگی و اقتصادی است. این نوع جهاد بر همه افراد اعم از زن و مرد واجب است و نیازمند به اذن حاکم شرع نیست.

بنابراین جهادی که از زن ساقط است جهاد ابتدایی می باشد که برای دعوت کفار به اسلام صورت می گیرد اما جهاد دفاعی حقی است که به همه اعم از زن و مرد برای مقابله و دفع شر مهاجم متجاوزی که قصد تعدی به حدود و حقوق مسلمین را دارد داده شده است.

بنابراین اساس عدالت گستری اسلام حکم می کند که هر گاه میدان مبارزه صحنه پیکار حق علیه باطل و دفع شر، آزار و تجاوز گروهی نسبت به اسلام و مسلمین بود، دفاع از حریم مسلمین وجوب و تقدس می یابد لذا برای دست یافتن به قدرت و استقرار احکام و شعائر اسلام همه اعم از زن و مرد مسئولیت دارند که با تمام قدرت متجاوزین را سرکوب کرده و برای استقرار عدالت و حفظ کیان، جان و مال مسلمین دست به دفاعی مقدس زده و صلح و آرامش را برقرار نمایند.

فلسفه حضور زنان در جهاد و دفاع

یکی از مسائل مهم در رابطه با جهاد و جنگهای اسلامی، موضوع حضور زنان است و این سؤال مطرح می شود که چرا زنان نمی  توانند در امر جهاد شرکت کنند؟ پاسخ این است که واجب نبودن امری یک مسأله است و حرمت داشتن آن مسأله ای دیگر.

با توجه به حکم کلی فقها، شرکت زنان در جهاد در احکتم و قوانین اسلامی به دو صورت مطرح شده است:

الف) رخصت ب) عزیمت

در مورد رخصت و عزیمت توضیح کوتاهی لازم است: در مورد احکامی که در آنها به شخص رخصت داده شده است شخص این اجازه و اختیار را دارد که آن احکام را به صورت های چندگانه ای که رخصت دارند بجای آورد. و اما در احکامی که به صورت عزیمت عنوان شده شخص فقط اجازه دارد که آن احکام را تنها به یک نوع که برایش تعیین شده است بجای آورد.

بنابراین در جایی که احکام به صورت رخصت بیان شده زن این اجازه و اختیار را دارد تا آن احکام را به صورتهای چندگانه به جا آورد، لذا اگر زن به جنگ و جهاد نرود عذرش مورد قبول است و بر او حرجی نیست و گناهی هم محسوب نمی  شود، اما شرع، ممانعت هم نمی کند بلکه اجازه و رخصت می دهد که اگر شخص دلش خواست و رغبتی داشت به میدان رود.

بنابراین هیچ یک از فقهای عالیقدر متعرض شرکت زنان در جهاد نشده اند و فقط فرموده اند که شرکت زن در جهاد، واجب نیست و عدم وجوب به معنای مطلق حرمت و عدم جواز نیست بلکه اجازه می دهد که اگر شخص مایل بود و شرایط اقتضاء می نمود، به میدان مبارزه گام نهد. (جهاد / 278)

مستندات تاریخی حضور زنان در جهاد و دفاع

در زمینه زن و دفاع شواهد و قرائن تاریخی فراوان وجود دارد. در تاریخ جنگهای عصر پیامبر (ص) نام زنانی که همراه پیامبر (ص) در پیکارها شرکت می کردند ثبت شده است. آنها به میزان توانایی و رشد خویش در ابعاد مختلف سعی در حمایت از اسلام و رهبری نمودند.

برای آشنایی بیشتر با این چهره های تابناک به چگونگی حضور و عملکرد برخی از آنها در صحنه جهاد اشاره می گردد.

از نام آورترین زنان در جنگ احد می توان از نسیبه جراحه، ام عطیه انصاری، ایمن همسر عمروبن جموح نام برد که مسئولیت آبرسانی و مداوای مجروحان را به عهده داشتند.

نسیبه در بیعت عقبه ثانی با رسول خدا بیعت کرد که در بحرانهای مختلف از رهبر خود حمایت کند. در این جنگ برخی از مردان ابتدا به طمع جمع آوری غنایم و سپس به جهت آنکه یارای مقاومت در برابر تهاجم دشمن را نداشتند از ترس، پای به گریز نهادند. علی (ع) و تعداد اندکی از مردان اجازه نزدیک شدن دشمن به پیامبر را نمی دادند و در آن هنگامه عجیب، شیرزنی به نام نسیبه دختر کعب جانفشانی می کرد. او با سخنان خود باعث بازگشت پسرش به میدان نبرد و سرانجام شهادت او شد.

نسیبه با دیدن پیکر بی جان پسرش شمشیرش را برداشت و با حمله به قاتل فرزندش او را با چند ضربه شمشیر کشت، در این هنگام پیامبر لب به تحسین او گشود که آفرین به نسیبه.

علامه مجلسی درباره او می نویسد (بحار الانوار، 2/584)

[در این روز خطرناک که مردان می گریختند او با سینه سپر کردن از پیامبر (ص) دفاع می کرد تا آنجا که زخمهای بسیاری برداشت. ]

او در جنگ های خیبر و حنین نیز شرکت داشت. وی در روز پیکار با مسیلمه کذاب که به دروغ ادعای نبوت می کرد همراه با سپاه اسلام در یمامه دوشادوش مردان به جنگ پرداخت و یک دستش قطع شد اما سرانجام مسیلمه کذاب را کشتند. (سفینه البحار، 2/585). او با ثبت نام خود در ردیف دلاوران سلحشور تاریخ، حضور فعال در عرصه های سیاسی و دفاعی اسلام را نشان داد.

صفیه عمه پیامبر (ص) و خواهر حمزه سید الشهداء (ع) در جنگ احد و خندق شرکت داشت. او در جنگ خندق با مشاهده فرد یهودی که پیرامون خیمه ها می گشت و قصد توطئه علیه مسلمین را داشت با کندن عمود خیمه به وی حمله کرد و با کشتن آن یهودی خطر را دفع کرد.

از زنان نامدار دیگر در جنگ احد ام ایمن دختر ثعلبه بن عود است. نام یکی از پسرانش ایمن بود. به همین جهت او را ام ایمن می گفتند. او در میدان جنگ احد برای آب رسانی و مداوای مجروحین حضور داشت و با مشاهده افرادی که در بحران شدید جنگ احد فرار می کردند ناراحت شد، مشتی خاک برداشت و به صورت آنها پاشید و فریاد زد شما زن هستید بروید پشت چرخ نخ ریسی که مخصوص زنهاست، بنشینید. از دو پسر او، ایمن در جنگ حنین به شهادت رسید و دیگری به نام اُسامه در روزهای آخر عمر پیامبر (ص) با اینکه سنش کمتر از بیست سال بود فرمانده سپاه برای جنگ رومیان شد. (سفینه البحار، 2/737).

هند دختر عمروبن حزام و همسر عمروبن جموح در صحنه جنگ احد شرکت نمود. پس از جنگ اجساد مطهر سه تن از شهداء، همسرش عمروبن جموح و پسرش خلاد و برادرش عبدالله بن عمرو را به شتری بسته عازم مدینه شد. او زمانی که با زنان مسلمان روبرو گردید به آنها می گفت شما را مژده باد که پیامبر زنده و سالم است. (المغازی، 1/266)

سیره عملی حضرت زهرا (س) نیز نمونه آشکاری از مشارکت و مجاهدت در عرصه های مختلف است. آن حضرت در جنگ احد به همراه دیگر زنان مدینه پیاده فاصله شش کیلومتری مدینه تا احد را طی می کرد در حالی که آب و غذا برای جبهه ها حمل می نمود و چانه مبارک پیامبر (ص) را که جراحت برداشت شستشو داد و زخم آن را بست.

ایشان در نبرد خندق و فتح مکه نیز حضور داشت. (بحار الانوار، 13/245).

حضور زنان در جنگ های خندق، خیبر، فتح مکه، غزوه حنین، جنگ تبوک، در دوران حضرت علی (ع) و همچنین نقش مؤثر آنها در نهضت کربلا و دوران پس از امام حسین (ع)، گوشه ای از مشارکت همه جانبه آنها در صحنه های دفاع از اسلام و ارزشهای الهی است.

نحوه مشارکت زنان در جنگهای صدر اسلام

همانطور که قبلاً اشاره شد جهاد و دفاع در فقه اسلامی دو عنوان مستقل می باشد. جهاد ابتدایی و نظامی از زنان ساقط است اما در جهاد دفاعی که با هجوم دشمن و به مخاطره افتادن موجودیت اسلام و حریم مسلمین همراه است بر همه افراد اعم از زن و مرد واجب است که به مقابله برخیزند.

در جنگهای صدر اسلام که غالباً جهاد ابتدایی و نظامی بود، حضور افراد متناسب با ویژگیها و شرایط خاص آنان صورت می گرفت، عامل انتخاب نیرو برای خط مقدم جبهه نبرد، توان بدنی و قدرت جنگاوری با شمشیر برای جنگ تن به تن با حریفان تنومند و آزموده بود و افراد باید توان مأموریت نظامی را نیز داشته باشند. طبیعی است در اینگونه موارد افرادی قوی و نیرومند مورد نیاز است. بنابراین عملاً مردان بر زنان رجحان داشتند و زنان از شرکت مستقیم در این پیکارها معاف بودند. و از طرف دیگر عدم حضور آنان در میدان نبرد، برای حفظ کیان خانواده، تنظیم روابط سالم خانوادگی، تأمین نیازهای روانی، ایجاد آرامش و تقویت روح انسانیت و معنویت در محیط خانه ضروری به نظر می رسید.

پیشینه تاریخی حضور زن در جنگهای صدر اسلام نه تنها نقش آنها را در بخشهای پشتیبانی، تدارکات، امدادرسانی، مداوای مجروحان، تشویق مجاهدان اسلام از طریق خواندن سرودهای حماسی، تیز کردن شمشیرها، آب رسانی، جمع آوری و تخلیه شهدا تأیید می کند، بلکه نمایانگر حضور آنها در شرایط بحرانی صحنه های نبرد است که چون قهرمانی دلاور دوشادوش مردان شمشیر بدست گرفته و به دفاع از مردم، اسلام و پیامبر(ص) پرداختند.

امروزه روند تحولات تکنولوژی سبب تغییراتی در شیوه جنگها نسبت به گذشته شده است، به گونه ای که قدرت بدنی و جنگ تن به تن جای خود را به سلاحهایی با هدایت و جنگ الکترونیکی داده است.

معماری، طراحی، برنامه ریزی و فرماندهی جنگ نیاز به قابلیتها و مدیریت فکری دارد. بنابراین زنان در صورت داشتن شایستگی های لازم می توانند پا به پای مردان در این فرآیند، نقشی محوری و تعیین کننده در امر مدیریت فکری و اجرایی جنگها داشته باشند. همچنانکه با استناد به روایات از 313 نفر یاران خاص امام زمان حدود 50 نفر زن می باشند. این امر می تواند نمایانگر توان مدیریت زنان در عرصه حکومت اسلامی باشد و این جایگاه نه به خاطر جنسیت بلکه به جهت قابلیت هایی است که متناسب با شرایط زمان در زنان وجود خواهد داشت.

نقش زنان در هشت سال دفاع مقدس

امر دفاع در انسان به دلیل دارا بودن حیات فرهنگی – اجتماعی خاص به صور مختلف بروز می کند و منشأ ایجاد حس استقلال طلبی، انتخاب در نوع اعتقاد، سیاست، حفظ جان و مال و.... می شود و حقوقی را برای افراد جامعه ایجاب می کند. در هنگام بروز جنگ و دفاع به غیر از اعزام مردان به صحنه نبرد، نقش زنان در پشتیبانی از نیروها، تشویق مردان به حضور مداوم در جبهه، پرستاری و امداد پزشکی، قبول مسئولیت های مختلف زندگی در غیاب مردان و... تأثیر مستقیم بر سرنوشت جنگ خواهد داشت.

مستندات تاریخ عملکرد مشارکت زنان را در جنگ و دفاع در تاریخ جهان، جنگهای بین الملل اول و دوم و تاریخ معاصر ایران برای پیشبرد جنگ نشان می دهد. بدین ترتیب امر دفاع را می توان در زندگی انسانها به صورت حفظ جان، مال، اعتقادات، استقلال سیاسی، حدود جغرافیایی و... مشاهده کرد.

دین مبین اسلام دفاع را برای همه مسلمین اعم از زن و مرد واجب و لازم دانسته، به گونه ای که این امر علاوه بر یک غریزه فطری و طبیعی انسانی، جهت دفع ضررهای احتمالی به عنوان یک «وجوب» جنبه شرعی نیز دارد.

در این رابطه آیه مبارکه « وَ اَعدُوا لَهم مَا استَطَعتُم مِن قُوَه و من رِباطِ الخَیل» (انفال / 60)

مستقیماً چنین وظیفه ای را بر عهده آحاد جامعه گذاشته تا خود را در همه ابعاد آماده دفاع در مقابل دشمنان سازند.

بنابراین نقش زنان در جنگ و دفاع به امور پشتیبانی، تدارکات، حفظ سنگرهای پشت جبهه و مداوای مجروحان ختم نمی شود بلکه در مواردی زنان همانند مردان با حضور در میادین نبرد از خود اسطوره های مقاومت و شجاعت ساخته اند.

جمهوری اسلامی ایران با داشتن الگوهای مشارکت زنان در صحنه های نبرد در صدر اسلام، با به کارگیری و سازماندهی آنان بر اساس سیره حضرت زهرا (س)، حضرت زینب(س) و دیگر زنان قهرمان صدر اسلام ایشان را برای انجام وظیفه الهی – انسانی خود با توجه به امکانات و توانایی آنها در طی هشت سال دفاع مقدس آماده ساخت.

جنگ ایران و عراق که با تجاوز ناگهانی و از پیش برنامه ریزی شده دولت عراق به رهبری صدام حسین در 31 شهریور 1359 آغاز شد با سنگینی و سرعت زیادی همراه بود. رژیم بعثی عراق دو سوم نیروهای خود را برای تصرف شهرهای استان خوزستان به کار گرفت به طوری که از محورهای شلمچه، نشوه، تنگه چزابه، دزفول به اشغال خاک خوزستان پرداخت هدف مهم و استراتژیک او، اشغال خرمشهر بود. ارتش صدام در تاریخ چهارم، نوزدهم و بیست و چهارم مهر ماه 1359 به دروازه های خرمشهر نزدیک شد ولی هر بار با مقاومت دلیرانه نیروهای مردمی با دادن تلفات سنگین عقب نشینی می کرد و با وجود تبلیغات فراوان مبنی بر اشغال سه روزه خوزستان فقط 34 روز در خرمشهر درگیر بود.

رژیم عراق با این حملات ناجوانمردانه به ایران اسلامی،جان، مال، کیان و حدود مردم را مورد تجاوز قرار داد. لذا همه مردم از زن و مرد برای دفاع از حریم اسلام و مسلمین بسیج شدند. مقاومتهای محلی پراکنده مردم سبب کندی حرکت ارتش بعثی می گردید.

زنان از همان روزهای نخست جنگ با گرفتن کارت تردد در خط مقدم جبهه حضور یافته، تدارکات و پشتیبانی مناطق جنگی را بر عهده گرفتند و از همه مهمتر حضور فعال آنها سبب تقویت روحیه رزمندگان شده بود. اقامت و حضور خانواده ها و زنان در شهر هایی مانند اهواز و دزفول که مورد حملات موشکی و بمبارانهای وحشیانه دشمن قرار داشت و انجام کارهای خدماتی، تبلیغاتی و امدادی سبب دلگرمی رزمندگان بود.

امام خمینی (ره) در روز سوم جنگ « 2 مهر 59» جنگ ایران و عراق را جنگ بین اسلام و کفر، قرآن و الحاد معرفی نمود. لذا مردم شهرهای جنگ زده جنوب کشور با ورود دشمن به منطقه جنوب به ایجاد تشکل های مردمی پرداخته و امور مربوط به خدمات پزشکی، توزیع مهمات را بر عهده گرفتند.

در خرمشهر خواهرانی که دوره پاسداری را گذرانده بودند، مسئولیت جابجایی صندوقهای مهمات را که بسیار سنگین بود بر عهده گرفتند. آنها این مهمات را به رزمندگان تحویل می دادند. در کندن سنگرها، تهیه غذای گرم، تخلیه مجروحین از سنگرها و انتقال آنها به بیمارستان، تخلیه اجساد و تدفین آنها نقش مؤثری داشتند.

هجوم ناگهانی سربازان عراقی به شهرهای مرزی، بمبارانها و حملات موشکی موجب شد تا زنان اسلحه بدست گرفته و به طور مستقیم با دشمن رویارو شوند. به طوری که یکی از رزمندگان نیروی دریایی می گوید: « در قبرستان خرمشهر زن 65 ساله ای را دیدم که تفنگ ام یک بر دوش دارد. از او پرسیدم چه می کنی؟ گفت: پسر و دخترم را که در راه آزادی خرمشهر می جنگیدند دفن کردم و من برای ادامه راه آنها می روم و باید از دین خود دفاع کنم، این تنها وظیفه مردان نیست، وظیفه من هم هست. او جنگید و سرانجام با ترکش خمپاره شهید شد. » (صف، فروردین64، شماره64، ص 35)

بعد از اشغال خرمشهر عراق با پیشروی در خاک ایران اشغال آبادان را در اولویت قرار داد اما مقاومت خودجوش مردمی در همه جا به ویژه در شهرهای مورد هجوم، توسط ارتش عراق نمود فزاینده ای داشت. به طوری که فرماندهان ارتش عراق و خبرگزاریهای جهانی زبان به اعتراف گشودند. این مقاومت ها به گونه ای بود که حتی کودکان و زنان به همراه مردان در نبرد شرکت می کردند. همایش زیبای مقاومت مردم، خبرنگاران خارجی را به حیرت آورد. نشریه گاردین (16/10/1980ـ24/7/1359) خبر انهدام تانک عراقی را با دو کوکتل مولوتف یک پسر 14 ساله منتشر کرد.

همچنین اسارت 8 سرباز عراقی به دست 4 زن مبارز ایرانی زیر باران گلوله، یکی از صدها موارد شگفتی آور بود. (زن روز. 12/6/67، شماره 1182، ص 14).

برای جلوگیری از پیشروی سریع ارتش عراق باید اقداماتی در جهت بالا بردن توان مقاومت شهرها صورت می گرفت چون بیشتر مردان در خط مقدم جبهه به نبرد مشغول بودند. از این رو زنان نیز به آموزش نظامی و اردوی رزمی روی آورده و کم کم بسیج خواهران و شاخه رزمی نظامی آن را تشکیل دادند و در آغاز جنگ تحمیلی زنان در خرمشهر، آبادان، اهواز، سوسنگرد، بستان و دیگر شهر های جنوب پیشقدم شده و از جان و مال و مردم و انقلاب و کشور حراست کردند.

در اهواز بسیج خواهران از مهرماه 59 شروع به کار کرد و بیشتر مسئولیتها از جمله کارهای اجرایی شهر، فعالیتهای مربوط به پشتیبانی از جبهه و جنگ مانند تقسیم آذوقه بین مهاجران جنگی، اعزام نیروهای امدادگر به بیمارستانها، حفر سنگر و خندق در اطراف شهر، تدفین اجساد و در بعضی شرایط به شناسایی مواضع دشمن و مبارزه با دشمن بعثی می پرداختند.

حضور زنان در سایر نقاط جبهه های نبرد به ویژه خوزستان نمایانگر مقاومت و پایداری، ایمان و عشق به اسلام بود. آنها از همان روزهای آغازین جنگ عرصه را بر دشمن تنگ کرده به ویژه حرکت زنان عشایر سوسنگردی از اهمیت خاصی برخوردار است. اقدام مادر شهید الهانی یکی از این موارد است: او زمانی که عراقی ها به سوسنگرد آمدند آنها را به خانه خود دعوت می کند و برای ایشان تدارک می بیند، در موقع استراحت آنها، در اتاق را زا پشت قفل کرده و بچه های بسیجی را خبر می کند و بدین ترتیب سبب اسیر شدن 11 عراقی می گردد. (کیهان، 2/7/67).

زنان ایرانی نقش بسیار اساسی و تعیین کننده در پویایی مقاومت و ایستادگی در مقابل دشمن بعثی در طول 8 سال دفاع مقدس نشان دادند. آنها نه تنها خود را در سرنوشت جنگ مسئول می دانستند بلکه به جهت پایداری در صحنه های نبرد به اسارت نیز در آمدند. سرگذشت 4 آزاده ایرانی که هر یک اسطوره های مقاومت زن ایرانی را به نمایش گذاشتند شاهد این مدعی است.

بطور کلی با توجه به نحوه مشارکت زنان فعالیتهای آنها را در صحنه های دفاع مقدس می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:

الف) نقش زنان در جبهه و مناطق عملیاتی دفاع مقدس

مهمترین وظایف و نقش آفرینی زنان در جبهه عبارت بودند از:

1. حضور و اقامت در مناطق مرزی و همراهی همسران خود و سایر رزمندگان، به طوری که بسیاری از زنان با خانواده خود تا آخرین لحظات اشغال شهرهای مرزی علاوه بر تقویت روحیه و دلگرمی رزمندگان سبب انجام بسیاری از کارهای اجرایی این شهرها در غیاب مردان بودند.

این مدیران لایق در نهایت شکیبایی انجام وظیفه می کردند و با تشویق همسر و فرزندان خویش برای رفتن به جبهه گاهی تا میدان نبرد نیز همراهی می کردند، این حضور حماسی زنان نیرو و انگیزه روانی رزمندگان را افزایش چشمگیری می داد.

1. مسئولیت حفاظت از مهمات، جابجایی و تحویل آنها به رزمندگان، کندن سنگرها، حضور در خطوط مقدم به منظور شناسایی مواضع دشمن و در صورت لزوم جنگ با مزدوران بعثی.
2. تشکیل بیمارستانهای صحرایی به منظور مداوای مجروحین جنگ. کار بستن زخم ها، مداوای سرپایی، پرستاری و جراحی های متعدد روی مجروحان توسط زنان انجام می گرفت.
3. امدادرسانی، تهیه آب و غذای رزمندگان، حمل و تقسیم آن.
4. جمع آوری و تخلیه شهدا و مجروحین به پشت جبهه از دیگر اقدامات زنان بود.
5. تغسیل و تدفین زنانی که به شهادت می رسیدند.
6. زنان با ثبت خاطره ها از رشادتها و پیکار جوانمردانه رزمندگان به ویژه شهدا و نقل آن برای دیگران به عنوان راویان وقایع دفاع مقدس نقش چشمگیری دارند.

ب) نقش زنان در پشت جبهه نبرد

زنان همانگونه که در جبهه نقش قابل توجهی داشتند در پشت جبهه نیز حضوری مؤثر داشتند. عمده ترین موارد آن را می توان به شرح ذیل بیان کرد:

1. تأمین ضرورتهای جبهه نبرد، پشتیبانی، امداد وکمک رسانی. یکی از عوامل تعیین کننده سرنوشت جنگها، تدارکات و پشتیبانی جبهه نبرد است. در طی هشت سال دفاع مقدس تهیه و تدارک پوشاک، خوراک، دارو و دیگر مایحتاج مورد نیاز جبهه توسط زنان و مردان مساجد و منازل شخصی در سراسر کشور صورت می گرفت.

به طور کلی نقش زنان درتشکیل ستادهای کمک رسانی در مساجد و معابر مهم به منظور جمع آوری و ارسال کمک های نقدی و جنسی مردم به جبهه ها بسیار چشمگیر بود و آنها در دوختن انواع لباسها، پختن نان، غذاهای خانگی، تهیه گونی برای سنگر رزمندگان، جمع آوری دارو، بسته بندی آنها و ارسال این کمکها به نقاط مختلف جبهه فعالیت می کردند.

با استناد به آیات قرآن (صف / 10ـ13) تجارت سودمند برای مؤمنان بعد از ایمان به خدا و رسول، جهاد با مال و جان در راه خدا است و خداوند دو گونه پاداش به این مؤمنان می دهد: رستگاری عظیم در قیامت و دیگری نصر و پیروزی در این دنیا.

لذا مردم، کمک مالی به جبهه های جنگ راتکلیف می دانستند و زنان با اهدا کردن مهریه خود، جواهرات، سکه های طلا در این فریضه الهی شرکت می کردند، به گونه ای که اغلب طلاهایی که برای هزینه جنگ جمع آوری می شد از این راه تأمین می گشت.

1. حفاظت از شهر و مراقبت از خانه هایی که به خاطر شرکت صاحبان آنها در جبهه ها یا به دلایلی دیگر خالی از سکنه بود.
2. پرستاری از مجروحین و مداوای سربازانی که به جهت جراحت عمیق به شهرها اعزام می شدند.
3. راه اندازی کلاسهای آموزشی در بیمارستانهای مختلف برای تربیت نیرو و تهیه شناسنامه برای مجروحین جنگی.
4. سرکشی به خانواده های شهدا، تأمین نیازهای عاطفی و ضروری ایشان و ابراز همدردی با آنها.
5. تشکیل کلاسهای فرهنگی، کارگاههای فنی و تبلیغات مؤثر در راستای حقانیت دفاع مقدس.
6. صبر و شکیبایی در مقابل شهادت عزیزان و ترغیب دیگر فرزندان جهت شرکت در جبهه.

نتیجه گیری

فرهنگ اصیل و پربار اسلام با آیات خود که حکایت از برابری زن و مرد در فلسفه آفرینش، ارزش انسانی و سیر تکاملی عبادت می کند با خطابه ای « یا ایها الناس» و « یا ایها الذین امنوا» نقش آن دو را در نشر و ترویج احکام اسلام نیز به طور یکسان در نظر گرفته است. شرکت زنان در بیعت با رسول خدا، در مهاجرت و سایر فرایض اجتماعی مانند امر به معروف و نهی از منکر بر حضور آنان عظمت خاصی بخشیده است.

با شروع جنگ های پیامبر(ص) با کفار و مشرکین وظایف متفاوتی برای مردان و زنان معین گردید. حضور مستقیم در میادین جنک به دلیل قدرت، استقامت بدنی و نوع پیکار با شمشیر در مقابله تن به تن با دشمن در صحنه نبرد بر مردان واجب گردید.

اما در هنگام بروز جنگ و دفاع در برابر دشمن تنها اعزام مردان، ضامن پیروزی نخواهد بود بلکه تأمین ضرورتهای جبهه نبرد، امداد وکمک رسانی، تقویت انگیزه های دفاعی و تشویق مردان به حضور مداوم در جبهه، حفظ کانون خانواده، مداوای مجروحین، حفظ سنگر های پشت جبهه و بسیاری موارد دیگر حضور زنان را از جهاتی مهمتر از مردان به نمایش گذاشته است.

دفاع انواع مختلف مانند دفاع نظامی، سیاسی، فرهنگی، فردی و... دارد، در زمینه دفاع به معنای عام کلمه، در قرآن هیچ تفاوتی بین زن و مرد وجود ندارد زیرا دفاع امری غریزی و طبیعی است که در تمام موجودات وجود دارد.

در دفاع از ارزشهای دینی و کیان جامعه، همه اعم از زن و مرد، پیر و جوان باید به میدان کارزار آمده و به مقابله برخیزند.

نقش زنان در دفاع از ارزشهای اسلامی بسیار حائز اهمیت است. درکشور ما زنان در طی 8 سال دفاع مقدس با ایفای نقش های متعددی در جبهه و پشت جبهه نبرد، پیوند محکمی بین خانواده و میدان جنگ ایجاد کردند. آنان با تبعیت از نقش دفاعی زنان صدر اسلام به ویژه حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) به دفاع از حریم اسلام پرداختند. زنان در این برهه از تاریخ با نشان دادن رسالتی نوین حماسه آفرینی بدیعی را از خود به یادگار گذاشتند.

عظمت حماسه آفرینی آنان به حدی بود که تلاشهای زنان و دیگر مردان را تحت الشعاع خود قرار داد. موضع آنها در برابر اجساد شهیدان، در مقابل دشمن، تلاش برای وظیفه، تحمل اعجاب آور، انجام مسئولیتهای خانواده در غیاب مردان نمایانگر شجاعت بی نظیر ایشان در مراحل مختلف تاریخ جنگ بود. با استناد با آیات قرآن و شواهد تاریخی از نظر هویت، حقوق سیاسی و اجتماعی زن در کنار مرد مطرح گردید و تمام شرایطی که در عرصه های مختلف سیاسی و اجتماعی مانند بیعت و امر به معروف و نهی از منکر از سوی خداوند لحاظ گردیده یکسان است و تفاوت زن و مرد در برخی از مسئولیتها و تعهد ها ناشی از ساختمان فطرت و خلقت آنهاست.

بنابراین نوع نگرش به کیفیت برخورد قرآن با هر یک از زنان برجسته حاکی از مخاطب وحی بودن زنان، مسئولیت ایشان در سرنوشت جامعه و سرانجام نمایانگر حضور آنان در فرآیند حرکت الهی انبیا در تاریخ است.

مجموعه مقالات همایش بزرگداشت بانوی انقلاب اسلامی، ص 569.

منابع

1. انجیل عیسی مسیح، تهران: فروغ دانش،1362.
2. اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1383.
3. آشتیانی، جلال الدین، تجزیه و تحلیل افکار زرتشت، مزدیسنا و حکومت، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1368.
4. آشتیانی، جلال الدین، تحقیق در دین مسیح، تهران: نگارش،1368.
5. آشتیانی، جلال الدین، تحقیق در دین یهود، تهران: نگارش، 1368
6. آیت اللهی، زهرا، زن، دین، سیاست، تهران: سفیر صبح، 1380
7. جفری کاردگر، سعدی، نقش دفاعی زنان در جهان، تهران: سازمان تحقیقات خود کفایی بسیج، 1376.
8. جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1371.
9. راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1362.
10. رحمانیان، زهرا، نقش پشتیبانی – رزمی زنان در دفاع، تهران: سازمان تحقیقات خود کفای بسیج، 1376.
11. زرگری، موسی، رحمان پورداود، ماشاءالله، ترجمه تورات، تهران: گنج دانش، 1364.
12. زن در آیینه دفاع مقدس، تهران: واحد تبلیغات و انتشارات سپاه پاسداران، 1369.
13. سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377.
14. شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، توضیح الملل، تهران: اقبال، 1373.
15. شهزادی، رستم، قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان، تهران: انجمن زرتشتیان تهران، 1365.
16. شهزادی، رستم، دین و دانش، تهران، انجمن زرتشتیان تهران: 1357.
17. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1363.
18. فولادوند، محمد مهدی، ترجمه قرآن کریم، قم: دارالقرآن الکریم، 1378.
19. فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1363.
20. قائمی علی، نقش زنان در تاریخ عاشورا، قم، شفق.
21. قریشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
22. مافی، فرزانه، آشنایان ناآشنا، تهران: دبیرخانه دائمی کنگره بررسی نقش زنان در دفاع و امنیت، 1376.
23. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: 1403 قمری.
24. مجموعه مقالات همایش زن، امنیت، توسعه، تهران: دفتر امور مشارکت وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، 1379.
25. محمدی، منوچهر، تحلیلی بر انقلاب اسلامی، تهران: امیرکبیر، 1380.
26. منصوری لاریجانی، اسماعیل، زن و دفاع در اسلام، تهران: دبیرخانه دائمی کنگره بررسی نقش زنان در دفاع و امنیت، 1376.
27. نوری، حسین، جهاد، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1366.
28. وکیلی، الهه، نگرش تطبیقی زن در آینه قرآن و زرتشت، یهود و مسیحیت، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.
29. ویل دورانت، تاریخ تمدن، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1371.