“امام خمینی بـا یـک جـریان عاطفی و شکستن همه موانع، وارد قلب و مغز من شد. و ترجیح می دهم که نام آن را عشق بـگذارم. من عاشق خمینی شدم” ۱

“او یک طوفان بود؛ امّا انسان می توانست در درون این طوفان، یـک آرامش مطلقی را مشاهده کـند.”۲

شـماره جدید انقلاب اسلامی، به رغم مشکلات پیدا و پنهان آن، از درون انوار شریفترین امیدها و آرمانهای انقلاب اسلامی جوشید و اکنون در دسترس محققان علاقه مند به مباحث انقلاب قرار دارد. طبیعی است که همواره بین هدفها و واقعیتها، شـکافهایی وجود دارد که فصلنامه نیز از این قانون مستثنی نیست. امّا آنچه برای صاحبان قلم و اندیشه مهم است، انتشار دستاوردها و رهاوردهای علمی انقلاب است که گروه معارف اسلامی دانشگاه اصفهان به پیشنهاد و هـمیاری مـعاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها و مساعدت و استقبال مدیریت محترم دانشگاه اصفهان، این (۱)- رابین و دزورث، نویسنده مسیحی کتاب امام و انقلاب اسلامی.

(۲) روبن ورث کارلن، نویسنده و مفسر سیاسی، ادبـی مـطبوعات غربی.

امر مهم را تقبل نموده است و ادامه انتشار نشریه حاضر را به عهده گرفت. در همین جا لازم می دانیم از معاونت امور اساتید و دست اندرکاران پیش شماره اول نشریه که پایه گذار فصلنامه بوده اند و در شـماره جـدید نیز همکاریهای ارزنده خود را از ما دریغ نداشته اند، به ویژه از برادر ارجمند آقای غلام حسن مقیمی کمال تشکر و قدردانی را بنماییم.

اکنون که در آغاز دهه سوم انقلاب اسلامی که دهه تثبیت نـظام اسـلامی نـام گرفته، و با توجه به نـقطه عـطف جـدیدی که توسط معمار بزرگ انقلاب اسلامی ایجاد شده، با نسلی روشن، آگاه و جدید مواجه شدیم. بدیهی است بازنگری، تحلیل و بررسی واقـع گرایانهء تـحولات سـیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو دهه گذشته، ما را در شناسایی عوامل بـالنده یـا بازدارنده انقلاب و عناصر و متغیرهای توسعه دهنده، یا آسیب دهنده کمک می کند.

آگاهی و شناسایی نقاط ضعف و قوت تاریخ پر ماجرای قبل، بهسازی و فـرآیندسازی انـقلاب، در یـک فضای آکادمیک علمی، بدست طرفداران و عاشقان، موجب مصونیت انقلاب خـواهد شد. از طرفی شاکله و هویت نسل جدید که با دو اصل خردورزی و آزادمدارانه شکل یافته، انتظار دارد سؤالاتش در یک تفسیر عـقلانی و مـنطقی از انـقلاب، تبیین گردد، زیرا ماهیت انقلاب، آرمانها و اهداف آن، شناسایی علل و زمینه های وصـول بـه اهداف، مقایسه تطبیقی عملکرد نظام اسلامی با توجه به نظامهای موجود در جهان، نوآوریهای انقلاب و... از سؤالات و مـسائلی اسـت کـه اذهان روشنفکران را به خود جلب نموده است.

دانشگاه اصفهان در چنین دوران حساسی بـر خـود لازم دید تا در راستای ایفاء وظیفه خود، با بهره گیری از افکار و اندیشه صاحب نظران و استادان، علاوه بـر آگـاهی نـسل جوان دانشگاهی، درس انقلاب اسلامی را تغذیه علمی و اطلاعاتی نماید. لذا از تمامی شخصیتهای علمی ـ سیاسی و فرزانگان حـوزه و دانـشگاه جهت پربار نمودن فصلنامه یاری می طلبید.

در هر صورت انتشار پیش شماره دوّم نشریه، بـا ”سـال امـام خمینی قدس سره” مقارن شده است که ما آن را برای مجله به فال نیک مـی گیریم. در واقـع، امسال یک فرصت استثنایی برای فرهیختگان و اندیشمندان است تا ابعاد ناشناخته امام خـمینی (س)را بـه جـهان اسلام معرفی نمایند.

امام خمینی (س) انسانی ناشناخته و اسطوره ای بزرگ بود که تحولات عظیمی را در دنیای مـدرن ایـجاد نمود. تفسیرها و دیدگاههای نو و اصولی امام نسبت به اسلام، حاکمیت دین بـر زوایـای زنـدگی فرد و جامعه، نفی حاکمیت استبدادی و استعماری، تلفیق موزون حاکمیت الهی و حکومت مردمی در قالب و مدل “جـمهوری اسـلامی”، ایـجاد روش جدید در مبارزات آزادی بخش و نهضتهای رهایی بخش، اتکا به”نیروی معنوی اسلام و مردم”، رهـبری انـقلاب عظیم ایران و بالاخره پی ریزی نظامی نو بر ویرانه های حکومتهای استبدادی ایران، از جمله اقدامات ایشان بود. در دنـیای مـعاصر که غرب با سودای سلطه بر طبیعت، تمدن و دانش عظیم را پدید آورده و بـر پایـه آن، فرهنگ و روابط اجتماعی جدیدی را خلق نموده اسـت، امـام خـمینی (س) با گذر از راهی که با تأمل فـقهای سـلف شیعه هموار شده بود، طرحی نو درانداخت و بنای نظام اسلامی را برمبنای”اسلام اصـیل “ بـنیاد نمود که اکنون در بیستمین سـالگشت انـقلاب، رهروان و انـدیشمندان آن عـزیز، مـی بایست تالارهای باشکوه این کاخ بلند را بـسازند.

درحـالی که قرنها عرفا، از جهاد کناره می گرفتند و”خودسازی” را فارغ از “جامعه سازی” توصیه می نمودند، مـبارزان، دیـن را مانعی در امر مبارزه تلقی می کردند، سـیاستمداران دین را ناتوان از اداره امـور اجـتماع معرفی می کردند و فلسفه را متضاد بـا عـقاید الهیه می دانستند و حکومت را در حاکمان مستبد، منحصر می کردند و تحجر و تعصبهای خشک، آنان را از ترقی و تـعالی بـاز داشته بود و روشنفکر مآبی، آنـها را از مـعارف اسـلامی محروم ساخته بـود، امـام خمینی (س) توانست، بـراساس تـفسیر و برداشتهای عمیق از منابع اسلامی، عرفان اصیل اسلامی را در کنار جهاد و مبارزه سیاسی، فقه را در متن حـکومت و سـیاست، فلسفه را در کنار فقاهت، زهد را در درون قدرت، مـردم را شـریک قدرت، اسـلامیتم را بـا جـمهوریت و ... تلفیق و جمع نماید. در واقـع آنچه ایشان را از دیگر فرهیختگان ممتاز می نماید و شناخت وی را مشکل می گرداند وجود وجوه گوناگون و اجتماع ابعاد مـختلف در شـخصیت اوست که هرکدام می توانست انسانی را در جـامعه مـمتاز نـماید. کـسی کـه در فلسفه ید طـولانی داشـت، در عرفان منازل بلندی را طی نمود، در فقه و اصول به مجتهد بلا منازع مبدل شده بود، در مبارزه بـر بـزرگترین مـستبد منطقه و عظیمترین ابرقدرت معاصر پیروز شد و در ”شـهر انـدیشه سـیاسی”، عـلاوه بـر طـرح تئوری حکومت اسلامی، موفق به آزمون عملی آن شد. به راستی امام خمینی کیست؟

باید اذعان نمود که تفکر به نحوی خاص و با التزام به مبانی و اصول اعتقادی مشخص، کـاری بس طاقت فرسا و گاهی نومیدکننده است. اما یکی از مهمترین امتیازات اندیشه های امام خمینی (س)، رویکرد به سنتها و اصالت اسلامی به همران تماس دائم با محیط خویش بوده و تمامی اندیشه های نو ایشان، از درون سؤالات و مـشکلات روز، بـرآمده و بالیده است و لذا به لحاظ فکری، ایده ها و تئوریهای وی، به موضوعات ایستا و کسالت آور بدل نشده است. امام با درک این ضرورت (توجه به الزامات زمان و مکان) اندیشه ”ناکافی بودن اجتهاد مصطلح “ بـرای اداره جـامعه و ضرورت انطباق فقه با مقتضیات زمان و مکان را، بارها متذکر می شدند. و در تئوری حکومتی خویش نیز به آن توجه نمودند و لذا از درون ساختارهای سیاسی متداول و پرسشهای مـحیطی، تـئوری حکومت اسلامی را طرح نمود که در سـاختار و روش، جـمهوری و از نظر محتوایی و منش، اسلامی است. در حقیقت به لحاظ زمانی و مکانی، به اعتراف اکثر اندیشمندان، بهترین تلفیق بین حقیقت اسلامی و واقعیت محیطی بوده است و لذا بـا طـرح این تئوری، در تاریخ حـکومتهای ایـران، برای اوّلین بار کفه مردم در ترازوی حکومت و مردم، رسماً سنگینی قابل ملاحظه ای یافت. مهمترین ابتکار امام در خصوص حکومت اسلامی، ترکیب مفهوم جمهوری با اسلام بوده است. امام با تکیه بر ایـن مـطلب که ”اکثریت مردم کشور مسلمانند”، مفهوم جمهوری را مقیّد به اسلام می کنند و مردم نیز، چون این شکل از حکومت را با باورها و ارزشهای اعتقادی خود موافق می بینند، با حدود ۸۹ درصد آرا به آن رأی می دهند.

بـنابراین، حـکومت از دیدگاه امـام همچون”شمشیر دولب” و”ژانوس دوگانه” است که دو پایه دارد؛ یکی”جمهوریت” و دیگری”اسلامیت” به عبارت دیگر، شکل حکومت، سـاختار سیاسی و نحوه آرایش نهادهای آن، مطابق با آخرین دستاورهای عقل بشری؛ یـعنی جـمهوری اسـت؛ ولی محتوای آن، بر اساس ارزشهای اکثریت مردم ایران، اسلامی است.

امّا اینکه در اندیشهء سیاسی امام خمینی (س)، مردم در حکومت چـه نـقشی دارند؟در حد مقبولیت است یا مشروعیت؟ اساساً آیا محقق هستند یا مکلف؟ بحثهای زیادی شده است. ولی به نـظر مـی رسد کـه به نظر ایشان، مردم هم محق هستند و هم مکلف؛ چرا که رفتار بشر در گردونه جـبر و اختیار (لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین) قرار گرفته است. از طرفی، مقید بـه ارزشها، باورها و قوانین اسـت، و از طـرف دیگر، بر آزادیهای خاصی مبتنی است. به عبارت دیگر، از دیدگاه امام (س)، مردم مسلمان منطقاً حکومتی را می پسندند که اسلامی باشد. بنابراین، رأی مردم (به ماهو مسلمان)، اصالت و مشروعیت دارد؛ولی نگرانی عمده امام، عدم رعـایت موازین اسلامی از جانب مردم بود. بنابراین، از نظر امام خمینی (س) “استعداد مردم داری اسلام” و نیز” آگاهی و طبع ناآلوده مردم” مسلمانان از دو سوی ساز و کاری را شکل می دهند که رأی مردم در زندگی سیاسی و اجتماعی مشروعیت یافته و امـکان مـشارکت فعال در سرنوشت سیاسی خود را پیدا می کنند. در هر صورت، پرسش فوق و پرسشهای دیگر در عرصه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اعتقادی و ... در”سال امام خمینی (ره)” که به ابتکار مقام معظم رهبری نامگذاری شده است، نـیازمند تـأمل جدّی است تا انقلابی که به دست پرتوان او ایجاد شده است، براساس همان اندیشه ها امکان تداوم یابد.

به هرحال ضرورت شناخت امام خمینی (س) جهت تداوم اندیشه انقلاب اسلامی، بر کـسی پوشـیده نیست. اگرچه مع الأسف تاکنون به نحو شایسته و بایسته در زمینه تبیین اندیشه، زندگی و ابعاد گوناگون شخصیت ایشان، تحقیق مکفی صورت نگرفته است؛ امّا تحلیلگران، ادبا، هنرمندان، اندیشمندان و رهبران سـیاسی هـرچند گـاه با بیان جلوه هایی از انوار آن خـورشید تـابناک و شـخصیت عظیم، به اعتراف نشسته اند که در اینجا به برخی از آن جملات اشاره می کنیم.

۱-امام و شخصیت ناشناخته

مقام معظم رهبری به مناسبت چـهلمین روز درگـذشت امام (س)، در زمینه شخصیت ناشناخته ایشان نوشتند:

“هنوز هیچ پیـامی نـتوانسته عظمت امام و عظمت فقدان او را بازگوید و هنوز هیچ زبان گویای نتوانسته مرثیه او را بسراید. پیش از این در هر مصیبتی، ما به او پنـاه مـی بردیم و او [ره] وزن و مقدار آن را در بیان خود به ما می فهماند و هم ما را تسلّی مـی داد ... اما امروز کجاست آن میزان عظیم که وزن و مقدار این مصیبت (فقدان امام راحل) را بسنجد و کیست آن دریادلی که جویبارهای خـروشان و آشـفته مـا را در سینه پرعمق خود، به سکینه و اطمینان نائل سازد؟”.

در این باره آقای مـحمد العـاصی، امام جمعه واشنگتن در مراسم شب هفت امام (س) گفت:”امام عزیر ما، برج و تکیه گاه عظیمی بود کـه مـانند او شـاید هرچند صد سال یک بار پدیدار می شود “ . و نیز روزنامه السفیر در مقاله ای بـه مـناسبت چـهلمین روز ارتحال امام نوشت:

“انسان در فهم وجود چنین رادمردی عاجز است؛ چرا که امام خـمینی [س] از جـمله تـاریخ سازان قرن حاضر بود که طنین انقلاب وی، دنیا را به لرزه درآورد ... وی نه تنها فرهنگ و ارزشهای اسلامی را بـه ایـران بازگرداند؛ بلکه ارادهء سردمداران کاخ سفید را به پشت کیسه های شن و سنگرهای بتونی کـشاند و جـنبش تـغییر در نظام شوروی را تسریع بخشید. “

 ۲- امام و رهبری

واقعیت این است که تحولات اجتماعی ایران در سـالهای اخـیر، با حضور فعال و مداوم امام خمینی (س) گره خورده است ؛به گونه ای کـه اگـر نـبود حضور فعال ایشان در آن روزهای سرنوشت ساز که تموّج گردبادهای شدید و غلیظ سیاسی اوج گـرفته بـود، جامعه ما عوارض ناگوار و سنگینی را متحمل می شد. به عبارت دیگر، هر جـا نـام امـام خمینی (س) هست، تحولات اخیر و انقلاب اسلامی به ذهن تداعی می کند. به طور حتم این دو عنوان بـرای هـمیشه در تـاریخ اسلام و جهان ثبت و ضبط خواهد شد و تحلیل واقعه انقلاب اسلامی بدون نـام حـضرت امام، به دور از حقایق و واقعیات تاریخ معاصر ایران خواهد بود. او بود که با رهبری و موضع گیریهای اصولی و خـردمندانهء خـود، قدرت معجزه آسای دین اسلامی را در ایجاد و ادارهء یک انقلاب منحصر به فرد، بـه دنـیای سراسر الحاد، نشان داد و موجب تجدید حیات سـیاسی-فـرهنگی اسـلام در قرن حاضر شد. درباره رهبری امام (س)” ژاپن تـایمز” ، روزنامه انگلیسی زبان چاپ توکیو، نوشت:

“مورخان دوره های آینده، مطمئناً آیت اللّه خمینی را بـه عـنوان بزرگترین و پرتلاش ترین رهبر عصر حـاضر مـعرفی خواهند کـرد؛ ... اگـرچه قـدرت نظامی ایران در زمان شاه افزایش یـافت؛ لیـکن در نتیجه روش بی نظیر آیت اللّه خمینی، ایران به یک قدرت عظیمی مبدّل شد کـه بـا نیروی هیچ یک از پادشاهان تاریخ ایران، قـابل مقایسه نیست”

روزنامه”تـشرین” چـاپ سوریه نیز نوشت:

“او کاروان انـقلاب اسـلامی را با درایت و تدبیر از میان طوفان، شن زارها و صحراهای مخوف جهان متلاطم امروز، به سـوی نـور هدایت کرد. امروز امام خـمینی در مـیان امـّت خود نیست؛امـّا خـطی را ترسیم کرد که بـه عـنوان منشور ابدی و جاودانه انقلاب باقی خواهد ماند”.

و نیز نویسنده کتاب تحلیلی بر انقلاب اسـلامی مـی نویسد:

“اینکه آیا آن طور که مارکس مـعتقد بـود؛”انسانها و قـهرمانان، تـاریخ را مـی سازند”، بحثی است که شـاید طرح آن در اینجا مناسبت نداشته باشد؛ ولی در بررسی سیر تکوینی انقلاب اسلامی به ویژه رهبری امام خمینی (ره)، مـی توان گـفت که او خود، ساخته تاریخ اسلام بـود و در عـین حـال، سـازنده تـاریخ انقلاب اسلامی مـی باشد ... ابـتدا موانعی که بر سر راه مبارزه بود، از جمله تقیّه را مرتفع کرد، آنگاه هدف اولیه خود را مبارزه و حـمله بـی امان بـه کانون فساد جامعه؛یعنی سلطنت، با طـرح عـدم مـشروعیت آن، قـرار داد. سـپس بـا اعلام هدف نهایی که برقراری حکومت اسلامی بود، علیرغم همه فشارها و تلاشها برای سازش و مصالحه، قاطعانه در موضع خود ایستاد و تا نیل به پیروزی، مقاومت نمود.“

رادیو دولتـی آمریکا به نقل از روزنامه”شیکاگو تریبون” در مورد رهبری امام (س) گفت :”شاید تاکنون در هیچ دوره ای از سالهای اخیر برنامه ریزان سیاسی آمریکا

با چنین وضعی روبرو نشده بودند که کشوری (ایران)در مـقابل نـفوذ نظامی، سیاسی و اقتصادی آمریکا، مصونیت داشته باشد”

۳- شیوه های مبارزاتی امام

شیوه مبارزه امام بسیار ساده و به دور از هر پیچ و خم و سیاست بازیهای ماکیاولی مرسوم بود. او از ابتدا، هدف خود را در اجرا و ادای تکلیف شرعی قـرار داد. او پیـوسته می گفت که ما صرفاً به تکلیف الهی و شرعی خود عمل می کنیم و در این راه یا پیروز می شویم و یا کشته می شویم که در هر صورت پیروزیم.

“پیـروزی خـون بر شمشیر” و”اتکای به نـیروی عـقیده و مردم”، از آثار قطعی استراتژی حرکت بر خط سیر انجام تکلیف شرعی بوده است. امام از مردم، خواست وقتی وارد معادلات تاکتیکی می شوند، از مواضع استراتژیکی باز نـمانند و در هـمه امور، در سایه اسلام بـاشند و اسـلام را اساس کار خود قرار دهند و در این راه، استقامت کنند. امام (س)، خود در این باره فرمود:

“اگر تنها بمانم، راهی را که انتخاب کرده ام تا آخر ادامه می دهم.“

همچنین یکی از روحانیان برجسته لبنان در مـراسم سـوگواری حضرت امام (س) در این باره اظهار داشت:

“همه دنیا بر او یورش آورده اند و نیروهای شیطانی، او را تهدید کردند تا بترسد، سقوط کند، عقب نشینی نماید و از همهء سخنانش برگردد و به سازش گراید؛ لیکن او، به هـیچ یک از آنـان توجه و اعـتنا نکرد؛زیرا امام در برابر خدا، با او پیمان بسته بود که تنها بنده خدا باشد.“

۴-بعد مردمی امـام

امام خمینی (س)، رهبری است که از آغاز نهضت خویش، محبوبیت مردمی یـافت و بـرای مـردم، همه چیز خود را در طبق اخلاص گذاشت و مردم نیز متقابلاً اشک و لبخند، شور و شوق و غم و شادی خویش را از او الهـام گـرفتند. هنگامی که به کشور بازگشت، بی نظیرترین

استقبال را در قرون اخیر از او به عمل آوردند. وی در طـول عـمرش، هـمواره محبوب ماند و فشارهای اقتصادی و سیاسی، جنگ و هزاران مشکل دیگر به این محبوبیت خللی نرساند و روزی که به سرای باقی شتافت، از انبوه جمعیت، طوفانی عظیم تر از هنگام ورودش برپا شد. اکـنون نیز پس از گذشت چندین سـال از رحـلتش، میلیونها انسان در سراسر جهان برای بزرگداشت وی به حرکت درمی آیند. در این باره، پروفسور ام. اس. اگواتی، متخصص امور ایران در هند، چنین اظهار می دارد:

“رژیم شاه از مردم و حمایتشان دور بود؛ اما آیت اللّه خمینی با جـلب توده مردم پیروز شد و بعد از سالیان طولانی، آموزشهای اسلامی را عملاً وارد زندگی مردم کرد. مهمترین دستاورد ایشان، احیای اسلام و اعتماد به نفس در مردم بود.“

آقای هاشمی رفسنجانی نیز می گوید:

“یکی از کارهای بسیار مهمی کـه امـام انجام داد و همچنان تداوم دارد و ما آخرین نتایج آن را در این روزها دیدیم، اتکا به مردم در حرکتهاست. ایشان اتکای به مردم را، همانهایی که حق حکومت از آن آنان می باشد، همیشه به ما متذکر می شد و هیچ اسـتثنایی در اظـهاراتشان هم وجود نداشت. “

۵- بعد عرفانی امام

امام خمینی (س)، این بیانگر اسلام ناب محمدی توانست، هنرمندانه زیبایی همه ارزشهای عرفان اسلام را آشکار سازد و زشتی تمام بدیها و پلیدها را به زیـباترین روش مشخص نماید. استاد محمد واعظ زاده خراسانی می گوید:

“اگر قرار باشد در زمان ما مصداقی برای اولیای الهی پیدا کنیمم که عبد مخلص خدا باشد، سخنش سخن خدا باشد، اراده اش اراده خـدا بـاشد، عـرفانش کامل باشد، اخلاقش اخلاق الهـی بـاشد، فـتوا و حکمش، حکم خدا باشد، آیا یک مرد کاملتری از این پیشوای مقدس می توانیم پیدا کنیم؟ او راه خدا را به مردم نشان داد. به عقیده مـن، صـدها و مـیلیونها نفر اکنون تحت هدایت او به مقام عبد مـخلص رسـیده اند. بسیاری از جوانهایی که ما می دیدیم به جبهه می رفتند و برمی گشتند، در قیافه آنها، سیمای اولیا الهی را می دیدیم.

“الا انّ اولیاء اللّه لا خوف عـلیهم و لا هـم یـحزنون” ،

در قیافه و عمل آنها متجلی بود و اگر امام، خود از اولیاء اللّه نبود نمی توانست چنین عناصر و افرادی را بسازد.“

۶-مظلومیت امام

از جمله ویژگیهای امام، مظلومیت ایشان، به واسطه نوآوریهای علمی و سـیاسی وی در بـین اندیشمندان زمانشان بود. حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی در مـراسم اربـعین امام گفت:

“امام عزیز، فراموش نشده اید زمانی که فلسفه تدریس می کردید، کسانی که نمی توانستند آن را تحمل کـنند، تـو را کـافر می خواندند و چون شعر می سرودی، تو را منحرف می خواندند و زمانی که مبارزه را شروع کـردی و بـه زنـدان رفتی، عده ای می گفتند، باب مرجع گیری را باز کردی. “

حرف آخر

سخن به آخر رسید؛ امـّا حـکایت هـمچنان باقی است؛ چرا که عنوان سرمقاله بیش از حد ظرفیت و استعداد نگارنده بود. شاید بـهتر بـاشد که بگوئیم؛امام خمینی (س) یک مسلمان بود با تمام ابعادش، تجسم عینی تـمام ضـوابط و مـعیارهای فردی و اجتماعی مکتب اسلام. اما نه!؟این هم کافی نیست، چون بلافاصله این سؤال مـطرح مـی شود که؛”مسلمانی در عصر حاضر چیست؟” برای پاسخ به این سؤال به ناچار به تـوصیف شـخصیت امـام راحل برگردیم.

منابع:

۱-تحلیلی بر انقلاب اسلامی، منوچهر محمدی.

۲-شناخت ریشه های انقلاب اسلامی، اسد اللّه بـادامچیان.

۳-مـجله شعائر، شماره ۴، مرکز پژوهشهای صدا و سیمای قم.

۴-مجله حضور شماره های سال ۸۶۳۱.

۵-دمـوکراسی در چـهارچوب تـکلیف. دکتر حاتم قادری، روزنامه ایران، سه شنبه، ۷۱ فروردین ۸۷۳۱. 

. انتهای پیام /*