پرتال امام خمینی: مصاحبه ۳۸ / سید صدرالدین موسوی:

بقاء و تداوم انقلاب در گرو مشارکت همه جریانات فکری در روند مدیریت امور کشور است دکتر سید صدرالدین موسوی دکترای علوم سیاسی دارد و دانشیار گروه اندیشه سیاسی در اسلام پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی است. در این گفت وگو از ایشان پرسیدیم که نقش وحدت در رفع مشکلات کشور چیست و روش مدیریتی امام خمینی در راستای وحدت ملی در جامعه چگونه بود.

ضرورت و اهمیت وحدت ملی در نظر حضرت امام خمینی(ره) را بیان بفرمایید.

ضرورت و اهمیت وحدت ملی از منظرهای گوناگونی می تواند مورد مطالعه قرار گیرد. آنچه در این گفتار مدنظر است، عمدتاً تبیین دیدگاه امام خمینی به این مسئله هست، بنابراین با تکیه بر میراث گفتاری و یا نوشتاری ایشان بایستی این مسئله تبیین شود. انقلاب اسلامی واقعیتی است که پیش روی ما قرار دارد، امام خمینی بارها یکی از دلایل عمده پیروزی انقلاب را «وحدت کلمه» ذکر کردند. طبیعی است که اهداف سیاسی-اجتماعی بدون وحدت ملی قابل حصول نیستند. گفته می شود که عامل موجده یک پدیده اجتماعی، عامل مبقیه آن هم هست. امام صراحتاً در وصیت نامه خود به این گزاره اشاره می کنند. در دیدگاه امام خمینی «وحدت کلمه» یکی از رموز پیروزی و بقاء انقلاب اسلامی است: «بی تردید رمز بقاء انقلاب اسلامی همان رمز پیروزی است». «فراموشی هدف و تفرقه و اختلاف» در مقابل «رمز پیروزی و بقاء آن است» (صحیفه امام، ج ۲۱: ۴۰۴). بر این اساس وحدت میان دولت و ملت و وحدت میان جریان های سیاسی از اصولی است که می تواند به بقای نظام اسلامی کمک کند. طبیعی است که وحدت ملزومات خاص خود را دارد. گفتمان های حاضر در سپهر سیاسی ایران در وهله اول بایستی یکدیگر را به رسمیت بشناسند. در این صورت، رابطه میان-گفتمانی در ساحت سیاسی به سمت یک رابطه آگونیستی سوق پیدا خواهد کرد و غیرت سازی بر اساس دال های خالی هر گفتمانی در رقابت های میان-گفتمانی منجر به رابطه آنتاگونیستی نخواهد شد. اگر این رابطه محقق شود، در صورت هژمونیک شدن یک گفتمان، گفتمان های رقیب نه تنها برخوردهای خصمانه و مخرب با گفتمان هژمون نخواهند داشت، بلکه تلاش خواهند کرد در چارچوب منافع ملی به نقد سازنده او بپردازند و از تخریب پرهیز کنند. منفعت دیگر این رویکرد در ساحت سیاسی آن است که ما با مشارکت حداکثری مردم در صحنه های سیاسی روبرو خواهیم بود. مشارکت سیاسی به نوبه خود رابطه میان دولت و ملت را تقویت می کند و از شکاف دولت-ملت می کاهد؛ به عبارت دیگر وحدت میان دولت و ملت ارتباط زیادی با به رسمیت شناختن گفتمان های مختلف سیاسی حاضر در سپهر سیاسی ایران دارد.

البته شکاف دولت - ملت صرفاً جنبه سیاسی ندارد، بلکه عوامل اقتصادی نقش تعیین کننده ای در تقویت و یا تضعیف رابطه میان دولت و ملت دارد. فاصله طبقاتی و عدم توجه به اقشار آسیب پذیر می تواند شکاف میان دولت و ملت را افزایش دهد. یکی از راهکارهای امام برای جلوگیری از ایجاد شکاف میان دولت و ملت، خدمت به محرومان است که در وصیت نامه ایشان ذکر شده است: «و به مجلس و دولت و دست اندرکاران توصیه می نمایم که قدر این ملت را بدانید و در خدمتگزاری به آنان خصوصاً مستضعفان و محرومان و ستمدیدگان که نور چشمان ما و اولیای نعم همه هستند و جمهوری اسلامی رهاورد آنان و با فداکاری های آنان تحقق پیدا کرد و بقای آن نیز مرهون خدمات آنان است، فروگذار نکنید» (وصیت نامه امام خمینی).

وحدت در رفع مشکلات کشور چگونه می‎تواند ایفای نقش کند؟

طبیعتاً، حضور سلیقه های مختلف زمینه را برای مشارکتِ رویکردهای گوناگون و تضارب افکار در آسیب شناسی مشکلات از یک طرف و ارائه راه حل برای این مشکلات از طرف دیگر فراهم می آورد. بعلاوه حضور سلیقه های متفاوت در سپهر سیاسی و در روندهای تصمیم سازی و تصمیم گیری، سرمایه اجتماعی کشور را تقویت می کند. در یک رابطه دیالکتیکی میان مردم و مسئولین این فرایند باعث تقویت اعتماد عمومی، مشارکت اجتماعی، انسجام اجتماعی، تعهد و مسئولیت اجتماعی می شود. انسجام اجتماعی که یکی از مؤلفه های سرمایه اجتماعی است زمانی حاصل می شود که سلیقه های مختلف در چارچوب قانون در فرایندهای ملی مشارکت کنند. مشارکت به نوبه خود زمینه مسئولیت اجتماعی را فراهم می کند، چرا که تصمیم گیرندگانی که از جریان های متفاوت در فرایند تصمیم گیری شرکت می کنند نمی توانند در قبال تصمیم خود بی مسئولیت باشند. این فرایند در مرحله بعد منجر به تقویت انسجام اجتماعی می شود. انسجام اجتماعی وحدت ملی را تقویت می کند و غایت این فرایند تقویت سرمایه اجتماعی است که به نوبه خود مقوم امنیت ملی است. در زمینه مشارکت گروه های مختلف در فرایند سازندگی و تصمیم گیری پس از پیروزی انقلاب نیز امام بر وحدت و مشارکت همه اقشار تأکید داشتند:

«باید به همت همه باشد یعنی یک قشر که نمی تواند بسازد، همان طور که این نهضت را اگر یک قشر می خواست که به آخر برساند، نمی شد، همه اقشار وقتی با هم شدند این سد شکسته شد از اینجا به بعد هم باید همه اقشار با هم باشند تا بتوانند این بار را به آخر برسانند و این نهضت را به آخر، ... این وحدت کلمه باید محفوظ بماند که اگر خدای نخواسته این وحدت کلمه از دست برود و خدای نخواسته به شکست برگردیم تا آخر دیگر ایران روی خوش به خودش نخواهد دید بنابراین همه ما موظف هستیم که این نهضت را حفظ کنیم و وحدت کلمه را حفظ کنیم.» (صحیفه امام، ۳: ۳۱۷)

امام همچنین معتقد بودند که «تا این روح تعاون و تعهد در جامعه برقرار است کشور عزیز از آسیب دهر ان شاء الله تعالی مصون است» (وصیت نامه الهی-سیاسی)؛ بنابراین وحدت هم می تواند عامل بقای نظام سیاسی باشد و هم می تواند با ایجاد اجماع میان گفتمان ها و جریان های سیاسی حاضر در سپهر سیاسی ایران به حل مشکلات کمک کند. شاید یکی از دلایلی که تاکنون بعضی از مشکلات لاینحل مانده اند، عدم توفیق گفتمان های سیاسی برای دستیابی به اجماع بر سر موضوعات مختلف باشد؛ به عبارت دیگر، فهم گفتمان ها از مسائل و در نتیجه راه حل ارائه شده توسط آن ها بعضی مواقع در دو جهت کاملاً مختلف می باشد. به منظور حل این مشکل، مفهوم وحدت می تواند راهگشا باشد؛ به این معنا که حاملان گفتمان های مختلف بایستی برای ایجاد وحدت یکدیگر را به رسمیت بشناسند، به گفتگو بنشینند و بر سر مدلول های مفاهیم کلیدی مؤثر در سرنوشت مردم به اجماع برسند. در این صورت، می توانند از تشتت مدلولی مفاهیم بکاهند و راه را برای تصویب قوانین اجتماعی هموار سازند. وحدت هم از الزامات دستیابی به قوانین اجماعی است و هم مقوم آن است.

روش مدیریت و رفتاری امام خمینی (ره) در راستای وحدت ملی در جامعه چگونه بود؟

همان گونه که در فرایند انقلاب، با پیوستن همه جریانات فکری به جریان اصلی انقلاب به رهبری امام خمینی، انقلاب به پیروزی رسید، بقاء و تداوم انقلاب در گرو مشارکت همه جریانات فکری در روند مدیریت امور کشور است. البته ایجاد وفاق ملی و وحدت ملی نیازمند به رسمیت شناختن رویکردهای مختلف هست. امام خمینی معتقد بودند که سلیقه های مختلف باید باشند لکن سلیقه های مختلف اسباب این نمی شود که انسان با هم خوب نباشد. امام در زمینه حضور جریانات مختلف با سلیقه های متفاوت حتی معتقد بودند که فقدان اختلاف سلیقه در ساحت سیاست یک نقص محسوب می شود. امام خمینی از این هم فراتر رفته و اظهار می کردند که جار و جنجال این ها باید باشد. (صحیفه امام، ۲۱: ۴۷)؛ اما، نکته ظریفی که در این گزاره ها نهفته هست این است که از منظر امام اختلاف سلیقه نباید منجر به دشمنی و خصومت شود. امام دو دستگی در عین حفظ اختلافات و دوستی را کاملاً به رسمیت می شناختند (صحیفه امام، ۲۱: ۴۷). در سیره عملی امام این حمایت از حضور سلیقه های مختلف به رسمیت شناخته شده و دیده می شود.

حضرت امام در خصوص اقلیت‎های قومی و مذهبی و پرهیز از تفرقه چه راهکاری ارائه فرمودند؟

امام خمینی حضور اقلیت ها در کشور را در چارچوب انسجام ملی تحلیل می کردند. از نظر امام خمینی اقلیت هایی که در قانون اساسی به رسمیت شناخته شده اند، «بخشی از ملت» هستند و مسئله جدایی میان آن ها و اکثریت مطرح نیست؛ بنابراین رفتار عادلانه با اقلیت ها باید به یک امر ضروری تبدیل شود. «همه اقلیت ها مطمئن باشند که اسلام با اقلیت ها همیشه به طور انسانی، به طور عدالت رفتار کرده است و همه در رفاه هستند و این ها هم مثل سایر اقلیت ها جزئی از ملّت ما هستند و ما و آن ها با هم در این مملکت زندگی می کنیم ان شاءالله و رفاه همه حاصل خواهد شد و رمز این پیروزی که وحدت کلمه است باید حفظ بشود. ما در محل خودمان، شما در محل خودتان، سایر طبقات همین طور»

رفتار عادلانه با اقلیت را نیز می توان در چارچوب سرمایه اجتماعی تحلیل کرد. در واقع به رسمیت شناختن حقوق اقلیت ها مقوم انسجام ملی است که به نوبه خود مقوم سرمایه اجتماعی و امنیت ملی است. امام خمینی به اقلیت هایی که در قانون اساسی به رسمیت شناخته شده اند در چارچوب مفهوم «ملت» نگاه می کردند و بنابراین همه حقوق آن ها شامل اماکن مذهبی، حقوق خصوصی و سایر حقوق آن ها بایستی به رسمیت شناخته شده و مورد حمایت دولت ها قرار بگیرد؛ به عبارت دیگر آنچه از گزاره های فوق می توان نتیجه گرفت آن است که هیچ گونه تبعیضی بر علیه اقلیت های قومی و مذهبی جایز نیست. برخورد انسانی و عادلانه با اقلیت های قومی و مذهبی و آن ها را پاره تن ملت دانستن راهکار هایی است که امام خمینی برای رفاه حال اقلیت ها و حفظ انسجام ملی ارائه دادند.

وحدت ملی مفهومی گسترده تر از وحدت میان جناح های سیاسی یا گفتمان های سیاسی است. به همین لحاظ هنگامی که امام خمینی از وحدت ملی صحبت می کنند، معمولاً مفهوم «اقشار» را به کار می برند. در این رویکرد وحدت ملی به معنای وحدت میان همه مردم ایران هست. در این رویکرد جناح ها، احزاب، گروه ها، اقلیتهای قومی و مذهبی و در حقیقت «همه ایرانیان» مشارکت دارند. امام خمینی بارها بر این نکته تأکید کرده اند که آنچه موجب تداوم و حفظ نظام می شود، وحدت و مشارکت همه اقشار در فرایندهای خرد و کلان است. در این رویکرد نگاه بخشی، حزبی یا گروهی جایگاهی ندارد.

. انتهای پیام /*