پرتال امام خمینی(س): یادداشت ۵۶۴/ محمد رجایی نژاد
انصاف در قرآن و سیره پیشوایان دینی
در نوشتارهای قبل درباره کلیات مفاهیم انصاف، تعریف و اهمیت و ارزش انصاف توضیح داده شد. در این شماره به بحث انصاف در قرآن و سیره پیشوایان دینی و انصاف با دوست و دشمن می‌پردازیم.
انصاف در قرآن و سیره پیشوایان دینی
در اسلام، عبادت با هدف قرب به خداوند انجام می‌گیرد و بایستۀ این منزلت، شناخت هر چه بیشتر و بهتر صفات الهی است. عدل یکی از صفات الهی است که به دلیل جایگاه و اهمیت ویژه‌ای که دارد، از آن با عنوان مجموع مُحسَّنات یاد می‌شود. از دیگر فضایل و مکارم اخلاق، انصاف است. همگان انصاف را که به معنای یکسان‌نگری و یکسان‌انگاری دیگران با خود است، می‌پسندند.
در نگاه ظریف و دقیق روایات شیعه، منصف کسی است که هر حقیقتی را که بر او آشکار شود، گردن نهد و به هیچ باطل آشکاری رو نکند. بر مردمانِ منصف است تا از حق ضعیفانی که در چشم دیگران کوچکند و هیچ‌کس به سخنشان گوش نمی‌دهد، دفاع کنند تا عدالت و انصاف در حقشان جاری شود. در قرآن آمده است که خدا به عدالت و احسان داشتن به خویشاوندان فرمان می‌دهد؛ و از فحشا و زشت‌کاری و ستم نهی می‌کند.(۱) امام علی(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: منظور از عدل در این آیه، انصاف است.(۲)
انصاف، طبق تصریح روایات، موجب کسب مکارم اخلاق،(۳) از علایم ایمان،(۴) وسیلۀ کسب عزت،(۵) بهترین اعمال(۶) و موجب قرب به خدا می‌شود.(۷)
براساس روایات، مراعات انصاف از مهمترین خصوصیات پیامبر و نیز امیرمؤمنان علی(ع) بوده است.
امام علی(ع) می‌فرماید: «انصاف و یکسان‌نگری، دل‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد.»(۸) این روایت، دیدگاه جامع‌نگرانه حضرت را در ارتباط با انسجام اجتماعی مسلمانان بیان می‌کند. انصاف به نوبه خود، کارکردی مقدّس در جلوه‌گر ساختن صفات الهی و پرورش خصال نیکو در افراد و جوامع دارد؛ و هر دوی این ابعاد، برای رساندن بشر به قلّه کمالات انسانی است.
حضرت علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر می‌فرماید :
نسبت به خدا و بندگانش انصاف را از دست مده و نسبت به اطرافیان و خانواده و زیردستانت انصاف داشته باش که اگر انصاف پیشه خود نسازی، ستم کردهای و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خدا دشمن اوست و کسی که خدا دشمن او باشد، دلیلش را باطل میسازد [عذرش را نمیپذیرد] و چنین شخصی با خدا در جنگ است، مگر آن‌که دست از ستم بردارد و توبه کند.(۹)
انسان‌ها در اجتماع با یکدیگر کُنش متقابل دارند و از آنجا که اسلام دینی است که روابط اجتماعی را ستایش کرده، بدان توجه بسیار دارد. انصاف را می‌بایست از برترین فضایل اخلاقی دانست؛ زیرا نقشی کلیدی و تاثیرگذار در بهبود روابط اجتماعی و دنیا و آخرت آدمیان دارد.
رسول اکرم(ص) خطاب به امیرمؤمنان علی(ع) درباره ارزش و جایگاه انصاف و مراعات آن در حق خود می‌فرماید: ألا اُخبرکم، بأشبهکم بی خلقاً؟ قال: بلی یا رسول الله قال: احسنکم خلقاً، واعظمکم حلماً، و أبَرّکم بقرابته و أشدکم من نفسه انصافاً؛ آیا خبر ندهم که اخلاق کدام یک از شما به من شبیه‌تر است؟ عرض کردند: آری، ای رسول خدا، فرمودند: آن کس که از همه شما خوش اخلاق‌تر و بردبارتر و به خویشاوندانش نیکوکارتر و سخت‌گیرتر علیه خود در مراعات انصاف باشد.(۱۰) امیرمؤمنان(ع) به حکم عدالت و رعایت انصاف در عدم تبعیض و فرق‌قائل‌نشدن، به هیچ‌وجه مراعات خویش و خویشاوندی نمی‌کرد و حتی شماری از آنان را به جهت رعایت انصاف، مجازات نمود. سخت‌گیری نسبت به خود، در رعایت انصاف، یکی از ویژگی‌های پیامبر(ص) است که مراعات آن، موجب می‌شود شخص به پیامبر(ص) شباهت پیدا کند.
در دعای مأثور از امام زمان(عج) به نام توفیق‌الطاعة، هنگامی که می‌خواهد بهترین صفات شخصی و اجتماعی را بیان کند، جامعه برتر اسلامی را اینگونه ترسیم می‌کند: علی الامراء بالعدل و الشفقة و علی الرعیة بالانصاف و حسن السیرة، خداوندا توفیق ده تا حاکمان و امیران جامعه با مردم خویش به عدالت همراه با شفقت و مهرورزی رفتار کنند و ملت نیز در برابر دولت انصاف و هنجارهای نیک را مراعات نمایند.
این مطلب که آنچه برای خود نمی‌پسندی، برای دیگران هم نپسند؛ توجه به رعایت انصاف دربارۀ همگان، چه دوست و چه دشمن، را می‌رساند. امیرمؤمنان علی(ع) به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) چنین سفارش می‌کند: ای پسرم! نفس خود را میزان میان خود و دیگران قرار بده. آنچه را برای خود دوست داری، برای دیگران هم دوست بدار. و آنچه را برای خود نمی‌پسندی، برای دیگران نیز مپسند. ستم روا مدار آن‌گونه که دوست نداری بر تو ستم شود، نیکوکار باش آن‌گونه که دوست داری بر تو نیکی کنند. آنچه برای دیگران زشت می‌داری، برای خود نیز زشت بشمار؛ و چیزی را برای مردم رضایت بده که برای خود می‌پسندی. آنچه نمی‌دانی، نگو، آنچه دوست نداری به تو نسبت دهند، دربارۀ دیگران مگو.(۱۱)
انصاف با دوست و دشمن
آسایش دو گیتی ، تفسیر این دو حرف است
با دوستان، مروّت ! با دشمنان، مدارا!
بارها این بیت از حافظ را شنیده‌ایم ، امّا مصداق بارز توصیه به انصاف با دوست و دشمن ، تأکید صریح قرآن است که می‌فرماید: با دوست و دشمن خود با عدل و انصاف عمل کنید که این روش، به تقوا نزدیک‌تر است و همواره از خشم خدا بیمناک باشید که خداوند به آنچه می‌کنید، آگاه است.(۱۲)
انسان‌ها در اجتماع، با یکدیگر کُنش متقابل دارند و اسلام هم دینی است که روابط اجتماعی را مورد ستایش و توجه بسیار زیادی قرار داده است، تا آنجا که دشواری در عمل‌کردن به آن را هم، مانع از انجام دادن آن نمی‌داند. این مطلب که آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند، توجه به رعایت انصاف در مورد دشمنان را هم می‌رساند. این که در اسلام حتی در برخورد با دشمنان هم به انصاف توصیه شده، به این خاطر است که چه بسا این انصاف، دشمن را از کینه‌ورزی باز دارد و خود، منشأ همبستگی اجتماعی گردد. خداوند می‌فرماید ای اهل ایمان، در امر عدالت و انصاف ایستادگی کنید، برای خدا گواهی دهید، هر چند آن گواهی به زیان خود یا پدر و مادر یا نزدیک‌ترین خویشان باشد.(۱۳)
.
انتهای پیام /*