تربیت دینی در کلام امام خمینی (س)
پدیدآورنده (ها): حمیدزاده، بهرام
مقدمه
باورهای امام (س) جهان بـینی مـشترک هـمه افراد جامعه است که در شکل متعالی تر عرضه شده و بینش ایشان، نمایی از بینش اسلام و قرآن و بـینش انبیای الهی است. بنابراین ارزش های معنوی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اسلام در شخصیت ایـشان متبلور شده است.
امام (س) نه تنها به انتقال و بسط میراث فرهنگی اسلام در سراسر عمر خود اهتمام داشته است، بلکه پایه گذار یک فرهنگ نیز محسوب می شود. با مراجعه به آثار مکتوب، مجموعه بیانات، نامه ها و اعـلامیه های امام، که امروزه صورت مدوّن و طبقه بندی شده در اختیار ما قرار دارد، می توانیم از نظرات ایشان در مورد انسان، هستی، جامعه و قضایای دستوری و تجویزی که در زمینه ههای مختلف از ناحیه آن حکیم الهی صادر شده است آگاه شـویم.
ایـن مقاله سعی دارد که با استفاده از روش تحلیل محتوا، سخنان و پیام حضرت امام خمینی (س) را مورد بررسی قرار دهد و نوع تربیت مطلوب ایشان را ترسیم نماید و سپس با طرح نظرات جامعه شـناسی در خـصوص نقش مذهب، خانواده، معلم، جامعه و خصوصا نقش اراده در تربیت انسان ها، با ذکر مستنداتی از سخنان حضرت امام (س) تحلیل و بررسی بیشتری در این مورد ارایه نماید.
قبل از هر چیز، ابتدا لازم است در راسـتای تـحلیل محتوای سخنان امام (س)، به اهمیت تربیت دینی، مفهوم تربیت و اهداف تربیت دینی مطلوب آن حضرت اشاره کنیم.
اهمیت تربیت دینی
به عقیده امام (س)، اساس عالم بر تربیت انـسان قـرار دارد و تـربیت انسان در رأس همه امور است. ایـن مـسئله، بـیش از پیش اهمیت تعلیم و تربیت و این که تربیت در رأس همه امور بوده و اساس عالم بر تربیت انسان است را نشان می دهد از آن جا که انـسان دارای دو بـعد مـادی و معنوی است، تربیت او نیز با توجه به ایـن دو بـعد وجود انسانی صورت گیرد، امام (س) در این زمینه می فرماید:
«همه جمعیت دنیا احتیاج به تعلیم و تربیت دارند. هیچ کس نمیتواند ادعا کند که من دیگر احتیاج ندارم به اینکه تعلیم بشوم و تربیت بشوم. رسول خدا هم تا آخر احتیاج داشت، منتها احتیاج او را خدا رفع میکرد. » (صحیفه امام، ج ۱۷، ص ۲۳۷).
«آن قدر که انسان غیر تربیت شده مضر است به جوامع، هیچ شیطانی و هیچ حیوانی و هیچ موجودی آن قدر مضر نیست» (همان، ج ۱۴، ص ۱۵۳).
«مسامحه و سهل انگاری در تعلیم و تربیت خیانت به اسلام و جمهوری اسلامی و استقلال فرهنگی یـک مـلت و کـشور می باشد.» (کلمات قصار از سخنان امام خمینی (س)، ص ۱۸۳).
«اینکه انسان یک موجودی است که چنانچه مهار نشود و سر خود بار بیاید و یک علف هرزهای باشد و تحت تربیت واقع نشود، هر چه بزرگتر بشود به حسب سال و بلندپایهتر بشود به حسب مقام، آن جهات روحی تنزل میکند» (صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۵۲ و ۱۵۳)
«باید دانشگاه ها را مرکز تربیت قرار دهید. علاوه بر دانش تربیت لازم اسـت، اگـر یـک دانشمندی تربیت نداشته باشد مضر است.» (کلمات قصار...، ص ۲۰۰).
پس از توجه به ضرورت تربیت انسان ها، امام (س) تربیتی را صحیج و کارساز می داند که منطبق بر اصول تربیت اسلامی، و نشأت گرفته از تـعالیم عـالیه اسـلام باشد. ایشان همواره تأکید می ورزید که تنها تربیت دینی می تواند افراد را به راه راست هدایت کـند. ایـشان در این مورد می فرماید:
«باید تربیت، تربیت قرآنی باشد» (صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۴۱۵).
«من بـه هـمه اقـشار انسانی و مسلمین و اقشار عرب توصیه می کنم برای پیروزی به همه مشکلات، باید تربیت اسلامی داشـته، بـاشند» (ر. ک: صحیفه امام).
دقت، در سخنان امام (س) مشخص می کند که در اثر تربیت معنوی و روحـانی اسـت که می توان ملتی را چنان بارآورد که در دفاع از معنویات و شرف انسانی و ملی، داوطلبانه ب ه استقبال شهادت بروند. ایـن نـوع تربیت است که می تواند به انسان قدرت ایمانی بدهد که وسیله آن بـتواند بـرای کسب رضای خدا آنجا که لازم است بـه هـر چـه غیر خداست پشت پا زند و در راه رسیدن بـه مـحبوب هر مانعی را از میان بر دارد.
بررسی مفهوم و اصطلاح تربیت دینی
ابتدا به برخی از سـخنان امام (س) که به طـور مـستقیم و غیر مـستقیم مـفهوم تـربیت دینی را مورد توجه قرار داده است اشـاره مـی کنیم:
«همه می دانیم که اساس تربیت های دینی توجه دادن توده است به فضایل روحـی و مـعنویات و توسعه دادن نظرهای محدود مردم است از چـهار دیوار کوچک جهان نـورانی غـیبی و اساس تربیت های مادی امروزی، زیـنت دادن هـمین زندگی مادی طبیعی است و منحصر کردن زندگانی است به زندگی جهان ظاهری» (کـشف الاسـرار، ص ۲۸۷).
«شما می توانید که جوان ها را تـربیت کـنید بـه یک تربیتی کـه تـقوا در آن باشد» (جزوه تربیت کـودک و نـوجوان، ص ۱۲).
«باید جوانان روحانی و دانشگاهی قسمتی از وقت را صرف کنند در شناخت اصول اساسی اسلام که در رأس آن تـوحید و عـدل و شناخت انبیاء بزرگ و پایه گذاران عـدالت آزادی اسـت. از ابراهیم خـلیل ا... تـا رسـول خاتم صلّی اللّه علیه و اله» (در جـستجوی راه از کلام امام خمینی (س)، دفتر ۲۱، ۶۴).
با توجه به این سخنان امام (س) مشخص مـی شود کـه انسان اگر با تربیت الهی بـار آیـد و بـا مـعانی آیـات قرآن که وسـیله هـدایت متقیان است آشنا گردد، از نظر روحی و معنوی چنان قوی می شود که می تواند در برابر بزرگ ترین مشکل ها تـحمل داشـته بـاشد و در برابر مصیبت ها که لازمه زندگی خاکی اسـت، صـبر و شـکیبایی پیـشه کـند. در اثـر این نوع تربیت، انسان در می یابد هر چه دارد از آن خداست که چند صباحی به عنوان امانت در اختیار وی گذاشته شده است؛ چرا که در قرآن آمده «هر چه در آسمان ها و هر چـه در زمین است از آن اوست» (حج، ۶۴).
انسان تربیت شده در مکتب قرآن، در هر حال و زمان، خود را در محضر خدا می بیند. و تأثیر این نوع تربیت نیز درونی و عمیق خواهد بود. و فرد، دایما در حال تربیت شـدن اسـت، زیرا خود را مسئول و در محضر خدا می بیند.
بهتر است مفهوم تربیت دینی را علاوه بر سخنان حضرت امام (س) در رفتار دینی او جستجو کنیم. نظرگاههای تربیت هر فرد را می توان از نوشته ها و سخنرانی های او جـستجو کـرد، اما ملاحظه منش او در عرصه واقعی زندگی و نوع رفتارهای او در خصوص تربیت نوجوانان و جامعه نیز، در جای خود منبعی قابل توجه است؛ چرا که اعتقاداتی هـستند کـه به واقع پیوسته اند.
نمونه های عـملی رفـتار تربیتی و دینی امام (س)
«من ۱۳ یا ۱۴ ساله بودم که علاقه پیدا کردم به نماز شب و نماز شب خواندم. این موضوع به وسیله والده مـحترمه بـه امام رسیده بود. امـام روزی مـرا صدا کردند و فرمودند حسن آقا «شنیدم که نماز شب می خوانی». من تصورم این بود که امام قصد دارند مرا تشویق کنند و جایزه بدهند. گفتم بله، ایشان در پاسخ فرمودند «به شـما تـوصیه می کنم این کار را نکن، نماز شب نخوان. عوض نماز شب سه کار را انجام بده: یکی اینکه نمازهای یومیه ات را اول وقت بخوان، دوم اینکه درس ات را خوب بخوان و سوم اینکه برو بازی کن» (نـقل از حـجت الاسلام سـید حسن خمینی-سمینار نماز، شهر ری).
«یکی از علما برای من نقل می کرد که یک سال تابستان به اتـفاق امام و چند تن دیگر از روحانیون به مشهد مشرف شدیم و خانه دربـستی گـرفتیم. بـرنامه چنین بود که بعد از ظهرها پس از یکی دو ساعت استراحت از خواب بلند می شدیم و به طور دسته جمعی روانه حـرم مـطهر می شدیم و پس از زیارت و نماز و دعا به خانه مراجعت و در ایوان باصفایی که در آن خانه بود مـی نشستیم و چـایی مـی خوردیم. برنامه امام این بود که با جمع به حرم می آمدند، ولی دعا و زیارتشان را خیلی مـختصر می کردند و تنها به منزل برمی گشتند و آن ایوان را آب و جارو می کردند، فرش پهن می کردند، سماور را روشـن و چایی را آماده می ساختند و وقـتی کـه ما از حرم باز می گشتیم برای ما چایی می ریختند. یک روز من از ایشان سؤال کردم که این چه کاری است. زیارت و دعا را به خاطر آنکه برای رفقا چایی درست کنید مختصر می کنید و بـا عجله به منزل باز می گردید. می گفت امام در جواب فرمودند: «من ثواب این کار را کمتر از آن زیارت و دعا نمی دانم» (نقل از سید حمید روحانی، سرگذشت های ویژه از زندگی حضرت امام خمینی (س)، ج ۱، ص ۹۷).
تربیت وقتی اساس دیـنی داشـته باشد (با اعتقاد و اخلاق مذهبی هم ریشه باشد) همانند فطرت مایه های بنیادی در وجود می نهد و در سطوح کم عمق تر، نقش «طبیعت» و «ملکه ذهنی» و نظیر آن را دارد، ولی اگر تربیت بدون دین باشد، به عادت شـبیه اسـت که قابل ترک یا تعویض است و ضعف و زوال آن هم زیاد مشکل نیست. اگر این نظام تربیت دینی را با بینشی که وجود انبیا و تعالیم آنها را برای انسان ضروری نمی دانند مـقایسه کـنیم، در می یابیم که معنی تربیت به کلی عوض می شود، زیرا در بینش غیر دینی دیگر کمال مطلق خواهی و بی نهایت بودن ابعاد وجودی آدمی مطرح نیست و ایشان معمولا در بعد مادی خلاصه مـی شود یـا یـکی آن را در بعد قدرت خلاصه می کند و انـسان تـربیت یـافته را انسانی می داند که قدرت مندترین باشد تا بر دیگران سلطه پیدا کند؛ دیگری انسان را در سکس و جنسیت خلاصه می کند و تمام دردهای او را ناشی از عـقده های جـنسی مـی داتند و دیگری انسان را مساوی اقتصاد و مالکیت می داند و غیر آن را پوچـ و واهـی می پندارد. تبعات عملی و اجتماعی چنین طرز فکرهایی نیز بر کسی پوشیده نیست؛ در این نظام ها گناه معنا ندارد و انسان مـوجودی اسـت بـی عمق که، انبیا را از زندگی فردی و اجتماعی خویش حذف نموده و خود بـه جای آنان نشسته است. اما در حق نظام دینی معتقد به وجود انبیا و کرامت انسانی، فقط حقوق انسان و حـقوق بـشر مـطرح نیست، بلکه در کنار آن «حق الله» نیز مطرح است که از آن به طـاعت و عـبادت و از خلاف آن به معصیت و گناه تعبیر می شود. در این نظام گناه، قابل آزمون نیست و چون سمّی اسـت مـهلک کـه آزمودن آن، همان هلاکت است کمال و تربیت آدمی در این نظام، به آن اسـت کـه مـطیع دستورات دین باشد و این یکی از مهم ترین ابعاد یک تربیت الهی است که انسان در بـعضی مـوارد تـسلیم بی چون و چرا باشد.
اهداف تربیت دینی
در فعالیت تربیتی، هدف نقش اساسی دارد. کلیه برنامه ها و فـعالیت های تـعلیم و تربیت در پرتو هدف جهت می یابد و به وسیله هدف منطق پیدا می کند. بنابراین بـا ایـن کـه تربیت های اجتماعی و حرفه ای اهمیت ویژه ای دارند و برای زندگی اجتماعی ضروری هستند، اما جهت گیری آنـ ها بـاید بر اساس هدف نهایی که تربیت انسان الهی است تعیین شود. در اندیشه امام (س) تـربیت الهی یک هدف اساسی تربیتی است و ایشان در موقعیت های مختلف بر این امر تأکید ورزیده اسـت کـه هدف از تربیت اسلامی، آن است که شخص به مقام عبودیت الهی برسد و بـا سـیر الی اللّه خـود را هر چه بیش تر به منبع فیض ازلی نزدیک کند:
«هر کدام بچه دارید، تربیت کنید، تـربیت الهـی بـکنید، تربیت شیطانی نکنید» (صحیفه امام، ج ۶، ص ۱۰۶).
«توجه کنید که کودکها را، جوانها را به تعلیمات اسلامی و تربیتهای اسلامی تربیت کنید تا ان شاء اللَّه، کشور شما از آسیب مصون باشد» (همان، ج ۱۵، ص ۳۱۸ و ۳۱۹).
«تمام کوشش انبیا برای این بوده است که انسان را بسازند؛ تعدیل کنند؛ انسان طبیعی را مبدل کنند به یک انسان الهی» (همان، ج ۹، ص ۱۱)
«باید دانشگاه، اسلامی بشود تا عـلومی کـه در دانـشگاه تحصیل می شود در راه ملت و در راه تقویت ملت و یا احـتیاج مـلت همراه باشد... و معنی اسلامی شدن دانشگاه این است که استقلال پیدا کند و خـودش را از غـرب جدا کند و خودش را از وابستگی بـه شـرق جدا کـند و یـک مـملکت مستقل، یک دانشگاه مستقل، یک فـرهنگ مـستقل داشته باشیم» (همان، ج ۱۲، ص ۲۵۱ و ۲۵۲).
«اسلام مکتبی است که انسانها را به گونهای میسازد که به جز حق و مبدأ خلق به هیچ مکتبی تسلیم نشوند و تحت تأثیر هیچ قدرتی واقع نگردند، و مسئله کشور خود را با هیچ انگیزهای از دست ندهند، و از استقلال و آزادی خویش و سایر بندگان خدا بیهیچ طمع و خوفی دفاع کنند، و از خودخواهیها و کوتاهبینیها- که منشأ بدبختی و گرفتاریها است- اجتناب کنند» (همان، ج ۱۵، ص ۴۴۷).
«اسـلام مـی خواهد انسان را یک انسانی بسازد جامع، یعنی رشد به آن طور که هست بدهد، از حظّ طـبیعت دارد رشـد طبیعی به او بدهد، حظّ برزخیّت دارد رشـد بـرزخیت به او بـدهد، حـظّ روحـانیت دارد رشد روحانیت به او بـدهد، حظّ عقلانیت دارد رشد عقلانیت به او بدهد، حظّ الوهیت دارد رشد الوهیت به او بدهد...» (در جستجوی راه...، دفتر ۲۱، ص ۳۸ -۵۱).
«آقایان که تربیت بچهها را میکنند؛ مسائل سیاسی روز را هم به آنها تعلیم بکنند. نمیگویم همه آن [مسائل سیاسی] باشد. همه چیز باید باشد. یک بچه که از یک مدرسه بیرون میآید باید هم مسائل دینیاش را بداند، مسائل نماز و روزهاش را بداند، هم تربیتهای علمی بشود مطابق هر سیستمی که هست، و هم تربیت سیاسی بشود» (صحیفه امام، ج ۶، ص ۲۰۳).
«انبیاء می خواهند یک انسانی تربیت کنند که خلوتش و جلوتش فـرقی نـداشته بـاشد...». (همان، ج ۸، ص ۴۱۶).
در این عبارت ها، هدف های زیر برای انـسان مـنظور شـده اسـت:
۱. بـه جـز حق و مبدأ خلق به هیچ مکتبی تسلیم نشود؛
۲. حافظ مصالح کشور خود باشد؛
۳. پاسدار استقلال و آزادی خویش باشد؛
۴. از رذایل اخلاقی دوری کند؛
۵. جامع باشد تا به رشد ابعاد مـختلف انسانیت راه یابد؛
۶. تربیت هم جنبه بیرونی و هم جنبه درونی او را در برگیرد، به طوری که رفتار فردی و اجتماعی انسان تفاوت نداشته باشد؛
۷. رشد طبیعی که همان رشد در زمینه بدنی و زیستی و توجه بـه خـواسته های مربوط به آن هاست، داشته باشد؛
۸. رشد عقلانی که پرورش قدرت تعقل است، داشته باشد؛
۹. رشد معنوی و الهی و پرورش حرکات قلب و خیال در پرتو دستورات الهی برای میسر می گردد؛
۱۰. تربیت علمی یـعنی پرورش در زمـینه علوم و دانش های روز بیند؛
۱۱. تربیت سیاسی و آگاهی از مسایل که در اطراف خود می گذرد داشته باشد؛
۱۲. به کمال مطلوب (مقام خلیفة الهی) برسد؛
۱۳. فقط مطیع خـالق هـستی باشد؛
۱۴. سعادت دنیا و آخرت او تـأمین شـود.
بنابر آن چه که بیان شد، تربیت مورد نظر حضرت امام (س) متأثر از ایده انسان کاملی است که مطلوب نظر دین مبین اسلام است و جـلوه ای از تـمام صفات الهی و نور مـقدس حـق تعالی است؛ انسانی که عصاره همه مخلوقات و فشرده تمام عالم است. بر این اساس هدف، تربیت از دیدگاه حضرت امام (س) از قوه به فعل رسانیدن استعدادهای نهفته و متعالی بشری، در جهت الهـی شـدن است.
نقش دین در تربیت اجتماعی افراد جامعه
دین یکی از نهادهای اصلی هر جامعه است. هر جا و هر زمان جامعه ای بوده است، دین هم در آن جامعه به اشکال مختلف و متفاوت وجود داشـته اسـت. (الیوت، تـرجمه شاهرخ ۱۳۶۹، ص ۳۵).
با پیچیده شدن زندگی اجتماعی و سیاسی، تأثیر دین نیز افزایش یافت و برای نمونه در انقلاب اسلامی ایـران، ما شاهد یکی شدن سیاست و دین بودیم. بنابراین، دین نقش پایـدار سـاختن جـامعه را به عهده دارد، زیرا از یک طرف هوس های افراد را محدود کرده و از طرف دیگر باعث ایجاد نظام ارزش ها، باورها و اهـداف مـشترک می شود.
از مصادیق بارز کارکرد دین، حفظ هویت فرهنگی در بین اقلیت های دینی است بـه دلیـل پایـ بندی دینی اقلیت های مذهبی، تاکنون کلیه عوامل گرایش به فرهنگ بیگانه در اجتماع آنان توفیق چندانی نـداشته است و حداقل نهادها و سمبل های فرهنگی آنها کاملا محفوظ مانده است. بنابراین گروه های اجـتماعی، باید وحدت و همبستگی خـود را بـه وسیله حمایت اخلاقی و دایمی دین تأمین کنند.
امام خمینی (س) در مورد اهمیت و نقش فرهنگ اسلامی می فرماید:
«اسلام فرهنگی است مترقی...» (صحیفه امام، ج ۸، ص ۳۵۸).
«فرهنگ اسلام یک کارخانه آدم سازی است، چنان چه انـبیا هم برای همین معنی آمده اند» (ر. ک: صحیفه امام).
در جریان فرهنگ پذیری و حتی جامعه پذیری، افراد از خردسالی طی مراسم ها، چشن ها و عزاداری های ماه محرم در مساجد و هیئت های مذهبی، ضمن آشنایی با مذهب، فرهنگ پذیری و جامعه پذیـری را تـمرین می کنند. علت هم این است که عامل عقیده و ایمان، بیش از دیگر عوامل می تواند در جامعه یگانگی و همبستگی ایجاد کند.
فطرت پاک و حق جوی جوان، تنها با تعالیم مذهبی سیراب می شود و تاریخ نـشان داده اسـت که دین اسلام قادر است روح سلحشوری و ایثارگری جوان را در جامعه شکوفا سازد (زرشناس، روزنامه رسالت ۲۸/۱۰/۷۱).
مبلغان دینی باید با تأسی از رهنمودهای مقام معظم رهبری، استفاده از قالب های هنری و علمی و دوری از مـنافع گـروهی و سیاسی، تبلیغ دین را مانند اوایل انقلاب در جهت اصلی خود، یعنی رفع تبعیض، اجرای عدالت و اصلاح، مشارکت اجتماعی، برقراری و تصحیح روابط فردی و اجتماعی قرار دهند تا پشتوانه فطرت حق جـویی جـوانان بـاشد و جوانان را آن چنان شیفته اسلام سـازد کـه جـان خویش را برای اعتلای عقاید مذهبی و نفی هر گونه سلطه فرهنگی استکبار فدا کنند.
نقش خانواده در تربیت دینی
امام (س) عقیده دارنـد کـه اولیـن سدّی که می تواند مانع نفوذ تلقینات استعماری شـود، خـانواده است؛ زیرا تأثیر خانواده در کودک و نقش های مهم آن در جنبه تربیت دینی بسیار مهم و عظیم است. از نظر تربیت، خانواده کلاس اول پرورشـ کـودک اسـت، طفل مبانی زندگی را در آن جا فرا می گیرد و خوب و بد را از آن جا مـی آموزد. ایشان در موقعیت های مختلف از اولیا می خواهد به تربیت دینی فرزندانشان اهتمام نموده و مانع آن شوند که جوانان شان در گرداب مسایل سـیاسی انـحرافی و فـرهنگ مبتذل غرب سر در گم شوند. در ادامه به برخی از این رهنمودها اشـاره مـی نماییم:
«اگر فرزندان در دامن مادران و حمایت پدران متعهد به طور شایسته و با آموزش صحیح تربیت شده و به مدارس فرستاده شوند، کار معلمان نیز آسانتر خواهد بود» (صحیفه امام، ج ۱۵، ص ۲۴۵).
«شما مسئولید که در دامنهای خودتان اولاد متقی بار بیاورید، تربیت کنید، به جامعه تحویل بدهید. همه مسئول هستیم که اولاد را تربیت کنیم؛ لکن در دامن شما بهتر تربیت میشوند. دامن مادر بهترین مکتبی است از برای اولاد. مسئولیت دارید نسبت به فرزندان خود، مسئولیت دارید نسبت به کشور خودتان. و شما میتوانید بچههایی تربیت کنید که یک کشور را آباد کنند. شما میتوانید بچههایی را تربیت کنید که حفاظت از انبیا بکنند؛ حفاظت از آمال انبیا بکنند» (همان، ج ۷، ص ۵۰۴).
«مع الأسف اجانب این شغل را پیش ما مبتذل کردند؛ و مادرهای بچههای ما را از بچهها جدا کردند» (همان، ج ۷، ص ۴۶۴).
«مادران و پدران باید توجه داشته باشند که سنین دانش آموزی و دانـشگاهی سـال های شـور و هیجان فرزندانشان می باشد و با اندک شعارها، جذب گروه ها و منحرفین می شوند و نیز جوانان دبیرستانی با هـوشیاری کـامل توجه داشته باشند که عمّال اجنبی آن را حتی با اسم اسلام راستین بـه دام شـرق و غـرب نیندازند» (پیام به مناسبت آغاز سال تحصیلی، ۳۱/۶/۱۳۶۰).
با ملاحظه محتوای این فرازها، مشخص می شود کـه در نـظام تـربیتی حضرت امام (س) زن در خانواده و اجتماع، جایگاه رفیع و والایی را به خود اختصاص داده اسـت؛ بـه عبارت روشن تر، زن از دیدگاه ایشان، مربی و تعلیم دهنده جامعه است و باید اولا به گونه ای تربیت شود که بـتواند نـقش خود را از استعداد به فعلیت برساند و به بعد آموزشی و تربیتی او در عرصه خانواده، بـیش تر از نـقش های دیگرش توجه شود.
نقش معلم در تربیت دیـنی
حـضرت امام خمینی (س) بارها بیان فرموده اند که بـا تـوجه به نقش اساسی معلم در تربیت نسل جوان کشور، این معلمین هستند که مـی توانند بـا تعلیم و تربیت سازنده خود، در آیـنده زمـام امور کـشور را بـه نـسلی بسپارند که از لحاظ معیارهای اسلامی در حـد قـابل قبولی است: ایشان می فرماید:
«پیشرفت هر کشوری، عقب ماندگی هر کشوری، بـاز بـه دست همین معلم است، معلم اسـت که با ساختن خـود، افـراد کشور را پیش می برد و معلم اسـت کـه اگر خدای ناخواسته، برای او انحراف حاصل شود کشور را خراب می کند» (پیام به مـناسبت آغـاز سال تحصیلی، ۳۱/۶/۱۳۶۰). در تعلیم و تربیت دیـنی، مـعلم نـقش اساسی دارد، تا آنـجا کـه این مقام با شـغل انـبیاء مقایسه شده است.
نقش جامعه در تربیت دینی
یکی دیگر از نکاتی که امام (س) بـه آن اشـاره کرده است، اجرا شدن تربیت دیـنی در سـطح کل جـامعه و تـوسط هـمه اقشار است. زیرا تـربیت اسلامی آن گاه کار ساز و کار آمد است که در فضایی صورت گیرد که از لحاظ فرهنگی مـتناسب بـا تعالیم اسلامی است. امام (س) مـی فرماید:
«اگر یک جامعه صالح بود، بچههایش هم صالح بار میآیند. اگر فاسد بود، بچهها هم فاسد بار میآیند» (صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۵۰۰).
«به امور جامعه اهـتمام داشـته بـاشید و در اصلاح آن مجاهدت کنید» (ر. ک: صحیفه امام).
بنابراین، مجموعه عـواملی کـه از سـوی جـامعه بـر چـگونگی تربیت تأثیر گذارند و باید مورد توجه قرار گیرد، عبارت اند از: فلسفه اجتماعی جامعه، جهت گیری های سیاسی، علمی، اجتماعی، ثبات سیاسی، تلویزیون، رسانه های گروهی دیگر مانند مطبوعات؛ رفتار همسالان، مـراکز تفریحی، فرهنگی، شرایط زیستی، اقتصادی، اجتماعی، اخلاقی و....
نقش اراده در تربیت دینی
کار تربیت از جهت درونی، مربوط به کوشش و پیگیری خود آدمی است و غالبا جنبه عمق یافته آن، اخلاق و اعتقاد و به وسیله افـزودن عـلم و فهم دینی، آن دو را استحکام و قوام بیشتر بخشیدن است. در تربیت دینی چشمگیر است، آن است که در عوامل درونی (اراده، شخصیت، وراثت و... ) خود تربیت شونده حرکت می کند، می رود، می یابد و دستورالعمل برای خود می سازد و قـصد مـی کند و انجام می دهد. امام (س) در این مورد می فرماید: «هیچ پیروزی بالاتر از تصمیم و عزم و اراده استوار، برای رسیدن به حق نیست» (همان، ج ۲۱، ص ۵۲).
بر این اسـاس، ایـن خود فرد است که اسـاس کـار تربیت را می نهد و این خود اوست که موجبات انجام پرورش را فراهم می سازد و این خود اوست که تحول و کمال می یابد و در واقع «تربیت دینی» بر پایه «اراده و خودسازی» بـنیاد مـی یابد. بر اساس آن چه بـیان شـد، می توان ویژگی های تربیت دینی را به شرح زیر نام برد:
۱. دارای فلسفه عمیق تربیتی است؛
۲. عوامل مختلف را در تربیت هم چون اراده خود، فرد، خانواده، معلم، جامعه،... دخیل می داند؛
۳. الهام گرفته از ارزش ها و آرمـان هایی اسـت که ریشه در فطرت دارد؛
۴. شرایط زمانی، مکانی و واقعیت ها مانند (شرایط سنی، توانایی و... ) را لحاظ می کند؛
۵. هدفمند و تعیین کننده مبدأ و مقصد برای انسان است؛
۶. مبتنی بر انسانیتی با جوهره الهی است؛
۷. این تـوانایی و مـیل را در فرد بـرمی انگیزد که به عرصه های تازه ای از علم، معرفت، و هنر دست یابد و خود را قدرتمند سازد؛
۸. نه تنها به جنبه فـردی انسان توجه دارد، بلکه روشی پیش پای انسان می نهد که بتواند در مـحیط پیـرامون خـود با تفحص و آگاهی، زندگی اجتماعی سالم و شایسته ای داشته باشد؛
۹. تفاوتی میان ارزش های علمی و دینی نمی گذارد و موجب تـضادهای کـاذب و اختلاف برانگیز نمی شود؛
۱۰. پیوسته افراد بشر را به تعالی سوق داده و جامعه را دگرگون می سازد؛
۱۱. روحـ سـلحشوری را هـمواره به پیکره جامعه تزریق می کند؛
۱۲. نظام هستی را هدفمند و دارای خالق و مدیری خردمند که حامی انسان اسـت می داند؛
۱۳. صرفا نظری و منقبض نیست، بلکه همواره در بستر عمل ارزیابی می گردد و پویا و پی در پیـ در حال بازسازی است؛
۱۴. انـسان را فـعال با اراده می داند؛
۱۵. پویا و سازنده است؛
۱۶. توجه و ایمان به فردای بشر دارد؛
۱۷. به انسان روحیه ای خلاق و آزاد می بخشد.
پیشنهادات
در پایان با بررسی اندیشه های امام خمینی (س) و تحقیقات و مطالعات انجام شده در علوم تربیتی و جـامعه شناسی، توصیه هایی جهت تربیت دینی نوجوانان و جوانان با تکیه بر رهنمودهای امام (س) ارایه می گردد؛
الف. در مورد بهره برداری از نظرات حضرت امام (س) برای تربیت دینی نوجوانان، پیشنهاد می شود:
۱. مؤسسه نـشر آثـار امام خمینی (س) نسبت به جمع آوری مجدد خاطرات ایشان خصوصا در زمینه تربیت دینی کودکان و نوجوانان تلاش تازه ای صورت دهد؛ چرا که حضرت امام به دلیل اشراف بر دین و مذهب، قـطعا الگـوی بسیار مناسب در تربیت عرضه داشته اند که شاید هنوز بازشناسی و تنظیم نشده باشد.
۲. وزارت آموزش و پرورش در جهت آشناسازی نسل کودک و نوجوان کشور با زوایای زندگی امام، البته با استفاده از بیان هـنری و قـالب های جذاب، خاطرات ایشان را مورد استفاده قرار دهد. هم چنین لازم است در زمینه تربیت دینی کودکان و نوجوانان به سیره آن امام عزیز، اهتمام خاص مبذول شود.
۳. محققان و دانش پژوهان علوم دینی و دانـشگاهی در زمـینه بـرخوردهای تربیتی ایشان به بررسی و تـفحص چـندباره دسـت زنند تا در سایه این پژوهش ها، زوایای دقیق این امور روشن شود و الگو دیگران قرار گیرد.
ب. برای تأثیر گذاری عمیق اعتقادات و پایـبندی دیـنی در نـوجوانان، شایسته است اقدامات زیر صورت گیرد:
۱. متنوع نـمودن شـیوه های تبلیغ دینی در مساجد؛
۲. آشنا سازی جوانان با فرهنگ قرآن، سیره ائمه معصومین و عرفان اسلامی؛
۳. جذب مشارکت فرهنگی و اداره مساجد بـه وسـیله جـوانان؛
۴. استفاده از ویژگی عواطف جوانان در برگزاری با شکوه مناسبت های مذهبی و سـالروز پیروزی انقلاب؛
۵. هدایت و حمایت مشارکت نوجوانان و جوانان در برگزاری کنگره بزرگداشت علماء و اندیشمندان استان یا شهر؛
۶. استفاده از نمایشنامه هاهی تـربیتی و حـماسی در مـدارس جهت تقویت فرهنگ دینی در دانش آموزان؛
۷. تشکیل مراکز مشاوره و راهنمایی در هر شـهر بـرای هدایت دینی، اجتماعی، اخلاقی نوجوانان و جوانان؛
۸. طرح صحیح مسایل سیاسی، اجتماعی و دینی جاری داخل و خارج از کـشور بـرای دانـش آموزان، به صورت پرسش و پاسخ در مدارس یا نماز جمعه.
آدرس ثابت: ۱۰۱۳۱۷https: //www. noormags. ir/view/fa/articlepage/
مقالات مرتبط
اهمیت و ضرورت تربیت دینی از منظر امام خمینی (س)
بررسی اصل تقدم تزکیه (تربیت) بر تعلیم در پرتو دیدگاه های حضرت امام خمینی (س)
هدف های تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)
ویژگیهای حاکم در سیره علمی و نظری امام علی (ع)
اخلاق سیاسی از دیدگاه امام علی (ع)
اصول و مبانی اخلاقی در سیاست عملی امام علی (ع)
هدف های تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی (س)
پیامدها و دستاوردهای حکومت امام علی (ع)
امام خمینی (س) و تهذیب نفس
فرهنگ و تعلیم و تربیت در اندیشه امام خمینی (س)
اهداف حکومت در نگاه امام علی علیه السلام
عناوین مشابه
انتظار و راهبردهای تربیت زمینه ساز در رسانه ملی بامحوریت کلام امام خمینی (س) و مقام معظم رهبری
زنان فراتر از نقش های سنتی: بررسی جایگاه زن در کلام امام خمینی (س)
امام خمینی (س) در کلام شهیدان
کلام سید الشهدا (ع) حرف روز است: فلسفه و اهمیت عزاداری در اندیشه امام خمینی (س)
امام خمینی (س) و نقش مادر در تربیت
کارآمدی استراتژی تبلیغ، در دفاع از انقلاب اسلامی (رهیافت هایی از امام خمینی (س) برای دفاع از آرمان های انقلاب اسلامی با تکیه بر الگوی تبلیغات دینی)
مستضعفین و مستکبرین در گفتمان انقلاب اسلامی و کلام امام خمینی (س)
آسیب شناسی عزاداری عاشورا در کلام حضرت امام خمینی (س)، شهید مطهری (ره) و مقام معظم رهبری با تکنیک کیفی تحلیل مضمون
مبانی قرآنی نصرت الهی در کلام امام خمینی (س) و مفسران
انقلاب اسلامی در تفکر دینی امام خمینی (س)
.
انتهای پیام /*