اسرار عبادات از منظر امام خمینی
میرحسین مبلغ
کلیات
ضرورت فلسفه احکام
عبادت در اسلام دارای ابعاد گوناگون و بس عمیق است، پیمودن تمامی آداب و اسرار و قلمرو آن ممکن نیست. از این رهگذر بر همگان لازم است از عامی و عارف که پیوسته و مکرر در باب عبادات بیاندیشند تا به قدر وسع و توانایی به بخشی از معارف و اسرار آن متعبد گردند. چون شناخت خدا و رسیدن به محبت و انس به خدا و صفات نیکوی الهی مستلزم صفای باطن و پاکی روح از شهوات، خودداری از لذت دنیوی، و تحمل رنج و کوشش در این راه است، از این رو فلسفه و اسرار عبادات از دیدگاه امام خمینی مشتمل بر این امور مقرر شده است. بعضی از آنها عبارت است از انفاق مال که موجب جدایی از محبت دنیوی است مانند زکات، خمس و صدقه. پاره ای عبارت است از خودداری از شهوات و لذات مانند روزه، و بعضی عبارت است از ذکر و یاد خدا و متوجه گرداندن قلب به سوی او مانند نماز، و برخی عبارت است از تلاش و مجاهده و بذل جان در راه او مانند جهاد، و بعضی عبارت است از مهاجرت از وطن و انفاق اموال و تحمل زحمت ها و ذکر یاد خدا، مانند حج.
اهمیت تحقیق
در اهمیت آن همین بس که تجلّی آفرینش هستی و بعثت پیامبران(ع) در عالم تشریع و تکوین برای عبادت است که در قرآن کریم از عبادت به عنوان هدف آفرینش جن و انس یاد شده است. «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون» (سوره ذاریات، آیه 56) ( و من جن و انس را نیافریدم، مگر برای اینکه مرا بندگی کنند). و نیز در آیه دیگر عبادت، غایت و هدف بعثت و رسالت انبیاء(ع) قرار گرفته است: «و لقد بعثنا فی کل امه رسولا ان اعبدالله و اجتنبوا الطاغوت» (نحل / 36) (همانا ما در میان هر امتی پیغمبری فرستادیم تا به خلق ابلاغ کند که خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت دوری کنید.)
پیشینه تحقیق
اسرار عبادات، در قرآن کریم و روایات به معنای علل الشرایع آمده است؛ و نیز تاکنون درباره آنها کتابهایی نوشته شده است: مانند کتاب سرالصلوة و آداب الصلوة امام و اسرار الصلوة مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی و ...
روش تحقیق
تحلیلی و توصیفی؛ از قرآن کریم و روایات و آثار امام خمینی(س) می باشد.
مفهوم عبادت
عبادت به معنای اظهار خضوع و عالی ترین نوع تذلّل و کرنش است؛ به عبارت دیگر اعتراف عبد به عجز و قصور در برابر عظمت و قیومیّت و ربوبیّت خداوند است.
قلمرو عبادت
در فرهنگ اسلام عبادت منحصر به نماز و روزه و حج و جهاد و ... نیست بلکه فراتر از اینها است. هر عملی را که انسان به قصد قربت و نیّت خیر و رسیدن به اجر و پاداش انجام دهد و همه
کارهای شایسته ای که به نفع مردم تمام شود و جنبه الهی داشته باشد عبادت است.
امام رضا(ع) می فرماید: «لیست العباده کثره الصلوة و الصوم انما العباده کثره التفکر فی امر الله»(منتخب میزان الحکمه، ص 355) (عبادت به فراوانی روزه و نماز نیست، بلکه عبادت به بسیار اندیشیدن در کار خداست). امام علی(ع) فرمود: «ان من العباده لین الکلام و افشاء السلام» (همان) (به نرمی سخن گفتن و سلام کردن به مردم عبادت است.)
امام صادق(ع) فرمود: «ان فوق کل عباده عباده و حبّنا اهل البیت افضل عباده»(همان) (برتر از هر عبادت، عبادتی است و دوست داشتن ما خاندان برترین عبادت می باشد.)
عبادت در اصطلاح فقه
وظایف و تکالیف محوله به انسان از ناحیه شریعت مقدس که به جا آوردن آنها مشروط به قصد قربت در قالب هیأت و مصداق خاص بیان شده است چه واجب چه مستحب عبادت است مانند: نماز، جهاد، روزه، ...
بنابراین هدف در این تحقیق بررسی اسرار عبادات به خصوص نماز، حج و جهاد به معنای
مصطلح فقهی و عرفانی از دیدگاه امام خمینی می باشد. از همین رهگذر پرسش این است که آیا انجام دادن صورت ظاهری عبادت، از نظر امام کافی است؟ آیا هر نماز معراج مؤمن است؟ اسرار عبادات از نظر امام خمینی چگونه است؟
ما ضمن ضرورت این بحث، به پاسخ اجمالی این پرسش ها می پردازیم، به همین جهت این نوشتار را در یک مقدمه (کلیات) و سه فصل به سامان می رسانیم؛ در فصل نخست، به ویژگی های سلوکی امام پرداخته، دیدگاه ایشان را بیان می کنیم و در فصل دوم دیدگاه امام، درباره اسرار عبادات و التزام عملی وی را نسبت به آنان گزارش خواهیم کرد. در فصل سوم اسرار نماز و نقش آن را از نظر امام تبیین می کنیم. تکیه اصلی ما در این تحقیق، دیدگاههای عرفانی امام خمینی درباره اسرار عبادات در حوزه عملی است.
فصل اول: ویژگی های سلوکی امام خمینی(س)
1ـ معرفت گرایی امام
در کتابهای سرالصلوة و آداب الصلوة، امام خمینی بیشتر توجه به باطن عبادت دارد، از همین جهت مخالف است با کسی که در صورت مقدور فرادی عبادت می کند یا برای عبادت کردن گوشه گیری را اختیار کرده است.
سرّ رد امام درباره عبادت فردی این است که در عبادت فردی توجه به ظاهر و باطن است، اما در عبادت جمعی (نماز جماعت) تنها توجه فرد به باطن نماز است زیرا که اهل مناجات و اصحاب قلوب نماز در جماعت که حفظ اعداد رکعات را نیز محوّل به غیر می کند یکسره دل را متوجه به حق و مناجات او می کند (همان). از همین جهت در دیدگاههایش بیشتر توجه به این است که ظاهر به باطن تأثیر گذارد و باطن درست شود. مادامی که باطن بهره از عبادت پیدا کند، به این صورت معرفت حاصل می شود. هر چه مقام معرفت بالا رود، احساس ناچیزی غیر خدای تعالی
بیشتر شود (سرالصلوة، ص 32) آنگاه حرکت به وصول الی الله که همان کمال انقطاع و پرواز معنوی است پیدا شود.
بنابراین در توصیه های امام خمینی بیشتر مبارزه با ظاهر گرایی شده است و نسبت به معرفت گرایی تأکید بیشتر دارد و نماز اهل معرفت را حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی می داند و معتقد است که معرفت شرط لازم برای سفر معنوی و عروج به معراج حقیقی است، در این رابطه اشاره می کند به حدیث مشهود پیامبر(ص) که فرمود: «الصلوة معراج المؤمن»(همان، مقدمه، ص 29). همچنین وی معتقد است که روح عبادت و تمامیت و کمال آن بستگی به حضور قلب (صورت باطنیه) آن دارد. هیچ عبادت بدون صورت باطنیه پذیرفته به درگاه احدیت نشود (همان، ص 15) از این نظر روح و حقیقت عبادت را تحصیل حضور قلب (معرفت) می داند و بدون تحصیل معرفت عبادت را از درجه اعتبار ساقط و بلااثر می شمارد. امام این رابطه استشهاد می کند به عمل اولیاء (علیهم السلام) که کمال عمل اولیاء(ع) به واسطه جهات باطنی ها بود و الا صورت عمل چندان مهم نیست. نازل شدن چندین آیه در سوره هل أتی در مدح علی(ع) و اهل بیت طاهرینش(ع) به واسطه چندین قرص نان نبوده است، بلکه برای جهات باطنیه و نورانیت صورت عمل بوده است. چنانچه قرآن کریم می فرماید: «انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لا شکورا»(دهر / 9) (ما فقط برای وجه خدا (رضای خدا) شما را اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاس از شما نمی خواهیم) نتیجه اینکه اندیشه های امام خمینی در بارۀ عبادات به ویژه نماز جنبه معرفتی دارد نه ظاهری. هیچگاه ایشان در زمینه عبادات توجه به ظاهر تنها را کافی نمی داند. ظاهر در صورتی خوب است که به باطن تأثیر گذارد لذا ملاک در تمامیت و معراجیت هر عبادت را همان معرفت پیدا کردن به باطن آن می داند.
پیوند ناگسستنی عبادات و سیر و سلوک عرفانی
سخنان عرفا از ابتدای شکل گیری علم عرفان و دوران رشد و شکوفایی آن تا به امروز دربارۀ شریعت و طریقت مراحل مختلف را پشت سر گذاشته است. بعضی می گویند: نیل به باطن شریعت
با ترک ظاهر کافی است (ر.ک: بنیان مرصوص امام خمینی(س)). بعضی در قید و بند ظواهرند و مردم را از آداب باطنی شریعت باز می دارند. (آداب الصلوة، صص85 و 154 و 289) بعضی از عرفا و صوفیه معتقد هستند که نماز وسیله کمال سالک است و چون سالک به مرتبه کمال و شهود و وصول به حق رسید، تکالیف شرعیه از او ساقط می شود. (عارف و صوفی چه می گوید؟ ص 18) اما از دیدگاه امام خمینی نه تنها یگانه راه سلوک عالم به تمام عارف ملکوت، عبادت است، بلکه جز از راه عبادت ظاهری نمی توان در هیچ مقامی پایدار ماند. چنانچه بدون آن نمی توان به هیچ مقامی دست یافت، حتی مقام رسالت پیامبر(ص) نیز بستگی به عبادت ظاهری او دارد(تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص 39). جایگاه ظاهر و باطن عبادت، نزد ایشان به گونه ای است که تأثیر اعمال باطنی و رسیدن به آن پیوستگی تام به انجام دادن درست ظواهر اعمال دارد. وی این پیوستگی ظاهر و باطن عبادت را تا پایان سلوک عارف لازم دانسته، می فرماید: بدان که هیچ راهی در معارف الهیه پیموده نمی شود؛ مگر آنکه ابتدا کند انسان از ظاهر شریعت و تا انسان متأدب به آداب شریعت حقّه نشود، هیچ یک از اخلاق حسنه از برای او به حقیقت پیدا نشود و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند و علم باطن و اسرار شریعت از برای او منکشف شود و پس از انکشاف حقیقت و بروز انواری معارف، در قلب نیز متأدّب به آداب ظاهره خواهد بود و از این جهت دعوی بعضی باطل است که به ترک ظاهر علم باطن پیدا شود یا پس از پیدایش آن به آداب ظاهره احتیاج نباشد. و این از جهل گوینده است به مقامات عبادات و مدارج انسانیت. (چهل حدیث، ص 8) با این بیان می توان گفت که دوران امام خمینی دوران شکوفایی و بالندگی علم عرفان می باشد. چون قبل از ایشان عرفا هر یک بر مذاق عرفانی خویش علم عرفان را عرضه می کردند که بعضی از آنها مروج دعاوی صوفیه بودند چنانکه اشاره شد. بنابراین وی در بسیاری از آثار خود علم عرفان را ارائه می کند، از علم به باطن و پیوستگی مستمر ظاهر و باطن، نیز چیزی فروگذار نکرده و مقامات و مراتب سالکان را بر اساس اسرار نماز پی ریزی می کند. حتی ایشان از عارفان واقع نگر دفاع می کند و می گوید« از امور مهمه ای که تنبه به آن لازم است، اخوان مؤمنین خصوصاً اهل علم... باید در نظر داشته باشند که اگر کلام از بعضی علماء نفس و اهل معرفت
دیدند یا شنیدند به مجرد آن که به گوش آنها آشنا نیست... بدون حجت شرعیه رمی به فساد و بطلان نکنند و گمان نکنند که هر کس اسمی از مراتب نفس و مقامات اولیاء و عرفا و تجلّیات حق و ... برد صوفی است یا مروج دعاوی صوفیه است (فصّ ایوبی، ص 201 و سرالصلوة، ص 38) لذا با این ویژگی می توان گفت که دوران امام خمینی دوران پختگی علم عرفان نیز هست.
فصل دوم: اسرار عبادات از دیدگاه امام خمینی
1ـ اسرار حج
فریضه بزرگ حج در بین عبادات، از اهم فرایض است؛ و شارع نسبت به اسرار آن اهتمام زیادی دارد، قرآن می فرماید: «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاماً للناس»(مائده / 97) (خداوند کعبه را خانه احرام قرار داد (و حرم آن را واجب کرد) برای نگهبانی و ایستادگی مردم).
امام خمینی با استناد به این آیه شریفه چندین سرّ را برای حج بیان می دارد که به برجسته ترین آنها اشاره می شود:
الف) اجتماعی
ایشان در این باره می فرماید خداند سرّ و انگیزه حج و غایت کعبه و بیت الحرام را نهضت و قیام مسلمانان برای مصالح ناس و توده های مستضعف جهان قرار داد. به نظر وی سرّ اجتماعی حج آن است که در این اجتماع بزرگ الهی، مسلمانان به بررسی مشکلات عمومی مسلمین پرداخته و در راه رفع آنها با مشورت همگانی کوشش کنند (صحیفه حج، ج 1، ص 74).
ب) سیاسی
از نظر امام خمینی اعلان برائت از مشرکان از ارکان توحیدی واجبات سیاسی حج است؛ و معتقد است که نه تنها اعلان برائت به ایّام و مراسم حج، منحصر نشود که باید مسلمانان فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند(همان، ص 198) بنابراین تکیه اصلی امام بر سرّ سیاسی حج این است که اعلان برائت از مشرکین تحقق یابد، چرا که این اشعار تبری از مشرکین، قبل از نهضت امام خمینی فراموش شده بود، و ایشان آن را احیا نمود. از همین رهگذر می توان گفت امام هم حج را اقامه نمود و هم بر طبق دستور قرآن عمل کرد: «و اذان من الله و رسوله یوم الحج الاکبر ان الله بریء و من المشرکین و رسوله»(توبه / 3) (و در بزرگترین روز حج، خدا و رسولش به مردم اعلام می دارند که بعد از این از عهد مشرکین خدا و رسول بیزارند).
ج) عبادی و تربیتی
امام خمینی درباره سرّ عبادی و تربیتی حج ابتدا تأکید بیشتر دارد که حاج صور فقهی این واجب بزرگ را درست انجام دهند، آنگاه اشاره می کند به اسرار معنوی آن و می فرماید جهات معنوی حج بسیار است و مهم آن است که حاجی بداند که کجا می رود و دعوت چه کسی را اجابت می کند و مهمان کیست و آداب این مهمان چیست و بداند که هر خودخواهی و خودبینی با خداخواهی مخالف است. اگر همین یک جهت عرفانی و معنوی برای انسان دست دهد و لبیک به
راستی مقرون، نه نوای حق تعالی تحقق حقیقی یابد، انسان در همه میدانهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی نظامی پیروز می شود (صحیفه حج، ج 1، ص 185).
2ـ اسرار جهاد
یکی از عبادات بزرگ در اسلام جهاد می باشد که اسلام نسبت به آن تأکید بیشتر دارد و برای آن اسرار زیاد بیان کرده است. قرآن کریم می فرماید: «قل ان کان آباؤکم و ابناؤکم و اخوانکم و ازواجکم و عشیرتکم و اموال اقترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مساکن ترضونها اجب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربّصوا حتی یأتی الله بأمره و الله لایهدی القوم الفاسقین»(توبه / 24) (بگو اگر شما، پدران و پسران و برادران و زنان و خویشان خود را و اموالی که جمع آورده اید و مال التجاره که از کسادی آن بیمناکید و مسکن هایی که بدان دل خوش کرده اید بیش از خدا و رسول او و جهاد در راه او برای شما محبوب تر است پس منتظر باشید تا امر نافذ خدا جاری گردد و خداوند بدکاران را هدایت نخواهد کرد). امام خمینی در ذیل این آیه می فرماید این آیه بعد از حبّ خدای تعالی و رسول اکرم(ص) در بین تمام احکام الهی، جهاد فی سبیل الله را ذکر فرموده و تنبه داده که جهاد فی سبیل الله در رأس تمام احکام است که آن حافظ اصول است. (صحیفه حج، ج 1، ص 196) بنابراین اساس اسرار جهاد بر می گردد به حفظ اصول و ارزش های اسلامی زیرا که تا فرهنگ جهاد و عشق به شهادت در راه خدا در بین مسلمانهاست، کفار با آهنگ حمله بر اصول و ارزشهای اسلامی هیچگاه غلبه پیدا نمی کند. از همین رهگذر است که از اندیشه های امام خمینی درباره جهاد اسرار زیادی استفاده می شود که اصلی ترین آنها عبارت است از:
الف ـ سلاح معنوی
ایشان در این باره می فرماید سرّ پیشرفتی که در صدر اسلام شده این است که سربازان اسلام با تعداد کمی که داشتند در مقابل تعداد زیادی از سربازان دشمن که یکی ایران و یکی روم بود و
بسیار هم مجهز بودند، ایستادند و پیروز شدند، زیرا سلاح معنوی داشتند، یعنی اعتقادشان بر این بود که ما اگر برویم و کشته شویم باز هم سعادتمند هستیم، اگر بکشیم هم ما سعادتمندیم (تبیان، دفتر 24، ص 122).
ب ـ امداد جنود غیبیه
همانطور که در صدر اسلام، جنود غیبیه پشتیبان لشکر اسلام بود، شما امروز همان وضعیت را دارید، برای خدا قیام کردید و مقابل مستکبران و مقابل کفار و مطمئن باشید که جنود غیبیه با شماست و هر یک شما در مقابل چندین نفر آنها می توانید عرض اندام کنید. البته امام امداد جنود غیبیه را مشروط بیان می کند و آن اینکه ما به عهد خود باقی باشیم، عهدی که با اسلام داریم، حفظ اسلام، حفظ کشور اسلامی، حفظ نوامیس اسلامی و هیچ وقت این توجه را از خود بیرون نکنیم(همان). بنابراین از نظر امام؛ سلاح معنوی، و امداد جنود غیبیه، مهمترین اسرار جهاد است که در سایه آنها عشق به شهادت و سعادت زنده می شود.
فصل سوم: اسرار نماز از دیدگاه امام خمینی
1ـ جایگاه اسرار نماز در سیر و سلوک
از نظر امام خمینی نماز در بین عبادات، مظهر تمام اسماء الهی(همان، ص 126) و جامع ترین اظهار بندگی به درگاه خداست که مهمترین وسیلۀ تقرب و عروج کمالی و معراج معنوی سالک است و موجب قدم گذاشتن او به محفل انس (قاب قوسین) می شود، زیرا مادامی که سالک در سلوک سیرالی الله است، نمازش براق سیر و رفرف عروج است (سرالصلوة، ص 5) به نظر ایشان، برای سالک در این سیر معنوی دو چیز مهم است:
الف) تحصیل ظواهر نماز، از احکام و آداب و شرایط و ارکان و مقدمات و تعقیبات آن.
ب) تحصیل باطن نماز یعنی اسرار آن که عبارت است از حضور قلب که لب و حقیقت نماز
می باشد. بنابراین امام خمینی معتقد است که هر یک از ظاهر و باطن در همدیگر تأثیر پیوسته و مستمر دارند اگر کسی می بیند با انجام دادن نماز باطن برای او حاصل نشد، بداند که ظاهر را درست انجام نداده است. اگر از ظاهر به باطن پی برد ـ تا هر مرتبه که متحقق شد ـ نماز او حقیقت پیدا می کند.
2ـ نقش اسرار نماز در سیر و سلوک
از آنجا که دیدگاه امام خمینی دربارۀ عبادات به ویژه نماز، بیشتر جنبه عملی دارد نه تفکری و نظری. از این رهگذر امام اصرار دارد که سیر و سلوک در عبادات از مرحله نظری خارج شود و به مرحله تصدیق و عمل درآید. ایشان در بزرگترین مانع برای سیر و سلوک دین را می داند، در مبارزه با حبّ دنیا چندین حدیث نقل می کند از جمله استدلال می کند به حدیث معروف امام صادق(ع) که فرمود: «رأس کل خطیئه حبّ الدنیا» دنیا دوستی منشأ هر گناه است (منتخب میزان الحکمه، ص 202).
مادر بت ها بت نفس شماست زآن که آن بت مار و این بت اژدهاست (سرالصلوة، ص 75)
و معتقد است که حب دنیا و محبت به آن انسان را از ریاضات شرعیه و سیر و سلوک باز دارد و جنبه طبیعت را قوت دهد که در مقابل روح، طبیعت اطاعت روح و انقیاد آن را نکند و عزم انسان را سست کند و اراده را ضعیف نماید. از این جهت وی تأکید دارد که سیر و سلوک در
عبادات خصوصاً نماز شیوه عملی داشته باشد، زیرا نقشی که اسرار عبادات و ریاضات شرعیه در سیر و سلوک دارد این است که روح را در مقابل طبیعت قوی کند و طبیعت را در تسخیر روح در آرد و روح در مقابل آن دارای قدرت و سلطنت گردد. در این باره امام خمینی می فرماید: یکی از اسرار بزرگ عبادات و ریاضات شرعیه این است که بدن و قوای طبیعه و جنبه ملک تابع و منقاد روح گردد و اراده نفس در آن کار کن شود و ملکوت نفس بر ملک غالب آید به طوری که روح دارای نفوذ امر شود. به مجرد اراده، بدن را به هر کاری بخواهد وادار کند و از هر کار بخواهد باز دارد. ملک بدن و قوای ظاهره ملکیه تابع و مسخر ملکوت گردد، به نحوی که بی مشقت و تکلیف هر کاری را بخواهد انجام دهد(چهل حدیث، ص 125). بنابراین از نظر امام خمینی اسرار عبادات و ریاضات شرعیه، کلیدی ترین نقش را در سیر و سلوک دارند حتی ایشان تأکید دارد که انسان برای قوی کردن عزم و اراده؛ در ابتدا عبادات شاقه و پر زحمت انجام دهد تا اینکه روح بر طبیعت غالب آید. اقالیم سبعه ملک تسلیم ملکوت شود، زیرا که نقش و فضائل اسرار عبادات شاقه و پر زحمت این است که ملک بدن و قوای ظاهره و باطنه آن مثل ملائکه الله شود که عصیان خدا نکند حضرت امام بهترین راهبرد را اینگونه بیان می دارد:
در زمستان سرد، شب از خواب ناز گذشتن، به عبادت حق تعالی قیام کردن، روح را بر قوای بدن چیره می کند و اراده را قوی می کند. این در ابتدا هر چند مشکل است، کم کم پس از اقدام زحمت کم می شود و اطاعت بدن از نفس زیاد می شود. اگر چند مرتبه اقدام کنیم زحمت مبدل به راحت می شود. اهل آن از آن لذّت می برند(همان، ص 126). حاصل دیدگاه امام خمینی اینکه آفت سیر و سلوک حبّ دنیا و دلبستگی به آن است که ممکن است هر لحظه آسیب رساند ولی در مقابل حبّ دنیا قیام به عبادات شرعیه بالخصوص نماز و اسرار آن نقش رفع دارند. (مانع آسیب رسانی آن در سیر و سلوک است).
3ـ تفاوت کتاب سرّ الصلوة و آداب الصلوة
کتاب سرالصلوة کتابی است که در آن مطالب عالیه عرفانی به حال عموم غیر مأنوس است
جز اهل معرفت، زیرا که از انفاس قدسی حضرت امام خمینی تجلّی نموده است. جوشش اینگونه مطالب از لبان مبارک کسی است که خود در مشاهده های قلبی قطعاً به معراج حقیقی و کمال انقطاع صعود نموده است و به عبارتی «سالک الی الله» است. همین حقیقت عرفانی امام و جامعیت ایشان بین غیبت و شهود بوده است که هر چه انسان در این کتاب عمیق تر شود، جوشش مطالب بیشتر می شود. بنابراین کسی که اهل سیر و سلوک نباشد یا آن که قدم به محفل عرفان نگذاشته باشد ذهن او قاصر از فهم این کتاب است. به تعبیر خود حضرت امام: همه می توانند قیام به آداب صوریه نماز کنند ولی قطع از غیر حق و وفود به حضرت او برای هر کس میسر نشود جز اهل معارف «الهیه و اولیاء کمل و محبین و مجذوبین»(سرالصلوة، ص 10).
چون بت نفس پاره کردن و برافکندن حجاب های انانیت و انیت و قدم به محفل انس گذاشتن و به قاب قوسین رسیدن کار هر کسی نیست، بنابراین کتاب سرالصلوة ویژه خواص اهل عرفان تدوین شده است و عموم مردم از آن بهره کافی نمی برند.
نحوه چینش کتاب آداب الصلوة خیلی ساده و روان و قابل فهم برای عموم است. بیشترین مباحث این کتاب مربوط می شود به آداب ظاهری و آداب باطنی نماز. مراد از آداب ظاهری این
است که مراعات نکردن آنها یا موجب بطلان نماز صوری یا نقصان آن گردد و مقصود از آداب باطنی آداب قلبیه است که با مراعات نکردن آنها نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست دهد. بنابراین این کتاب با کتاب سرالصلوة کاملاً فرق دارد. اگر عبارت در کتاب سرالصلوة با بیان عرفانی ذکر شده است در این کتاب با بیان ساده تبیین شده است. مثلاً عبارت انیت و انانیت را در کتاب سرالصلوة آورده است که جز اهل معرفت آن را نفهمند. در کتاب آداب الصلوة امام مرادف آن کلمات خودبینی و خودخواهی را ذکر کرده است(آداب الصلوة، ص7) و نیز در کتاب سرالصلوة نماز اهل معرفت را تعریف به حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی تعریف کرده است. در این کتاب می فرماید: شرایط و روحیه نماز اهل معرفت را تحصیل کن و از این معجون الهی برای درمان تمام دردها و نقص های نفوس فراهم آمده استفاده کن(همان، ص 5) بنابراین تفاوت این دو کتاب مفید از دقت و مطالعه در آنها به خوبی واضح و روشن می شود. البته تفاوت به این معنا نیست که امام در این کتاب از عرفان استفاده نکرده است. بلکه در این کتاب امام از مطالب عرفانی ساده و مأنوس به حال عموم استفاده کرده است.
تبیین اسرار نماز از دیدگاه امام خمینی
نماز در بین عبادات بالاترین مرتبه را دارد؛ و از نظر جامعیت، دریای خروشان است که در هر یک از اذکار و کارهای دیگرش اسرار زیادی نهفته است. هر چه انسان دنبالش برود، از نظر امام انسان را تا مافوق عالم طبیعت و مافوق عالم وجود می کشاند(صحیفه حج، ج 1، ص 175) قرآن می فرماید: «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون» (مؤمنون /1و2) (همانا رستگار شدند مؤمنان، آنان که در نمازشان خاشع اند) خشوع در نماز یعنی پرواز روح از خلق به حق. از همین رهگذر امام خمینی درباره سرّ نماز می فرماید: سرّ نماز همان حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی است، در اوضاع به سجده ثانیه، که فنای از فنا است، در اذکار به (ایاک نعبد) که مخاطبه حضوریه است حاصل شود(سرالصلوة، ص14). بنابراین مبنای ایشان این
است که برای هر یک از اوضاع و اذکار نماز، اسرار وجود دارد که اساس آنها را چندین سفر تشکیل می دهد که در همه این سفرها همسفر خداست. البته مقدمه سیر و عروج از اذان و اقامه شروع می شود که در آن سر اجمالی نماز را اعلان می کند، انسان و جنود ملکی و ملکوتی آن را به فطرت خداخواهی آگاه می سازد. وقتی بنده به اینجا رسید اعلان حضور دهد و قلب را که از خیار جنود الهی است، در این مملکت امام قرار دهد و سایر قوای منتشره را جمع کرده، مأموم قرار دهد و جنود متفرقه در اقالیم ظاهره و باطنه را که به دست قلب مفتوح شده، جمع آوری نماید و ملائکه ملکوت نیز بر گرد او اجتماع کرده و به او اقتدا کند(همان، ص 69). از این مبنای امام استفاده می شود که فطرت خداخواهی در جوهر انسان است، منتها در یک مرتبه ضعیف. لذا سرّ اذان و اقامه آن است که آن فطرت و سایر قوا را آگاه ساخته مهیای عروج می کند. آنگاه سفرهای روحانی و عروج به معراج الهی آغاز می گردد. البته شیطان و جنود او که قطاع الطریق هستند، همواره سعی دارند این عروج را به هم زنند. برای نجات از تیررس شیطان و جنود او امام خمینی می فرماید طریق نزدیک تر به نجات آن است که مصلی خود را در جمیع اقوال و افعال، تسلیم روحانیّت رسول خدا(ص) یا مقام ولایت امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) کند. چون طیّ این سلوک روحانی و معراج الهی را، به هدایت آن بزرگواران می کند، نیز به تبعیّت محض و تسلیم صرف از آنها کند(همان). این سفرها هر کدام مراتب دارند که هر مرتبه ای اثر مناسب آن مرتبه را دارد. از نظر امام خمینی سفر اول همان سیر از خلق به حق مقید است و آغاز سفر دوّم از حق مقید به حق مطلق و انجام آن حق مطلق است که در اینجا سالک به مقام فنا نائل می گردد و حالت محو به او دست می دهد. آغاز سفر سوم سیر از حق به سوی خلق است (مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة، صص 204، 207 و 208). در این سفر حقایق و کمالات اشیا برای سالک منکشف می گردد. از همین جهت هست که بالاترین مرتبه اسرار نماز، در شهود جمال معبود نهفته است که همۀ مجاری اداراکی نمازگزار را مرتبط با آن جمال محض می کند و از غیر جمال معبود باز می دارد. لذا ممکن است نوک شکستۀ تیر را از پای نمازگزار درحالت سجده بیرون آورند و او احساس نکند و نال مستمندی را در حال رکوع بشنود و انگشتر خویش را به او صدقه بدهد(ر.ک: بنیان مرصوص امام
خمینی، ص140). زیرا جمع بین این دو حال، از لحاظ ظاهر بسی دشوار است ولی از جهت اسرار نماز، کاملاً سهل می باشد. چون گفته شد که اگر عبد در پرتو قرب نوافل به جایی رسد که همۀ کارها را با مجاری ادراکی و تحریکی خداوند، در مقام ظهور فعلی انجام می دهد. فعل خداوند حق است و باطل در آن راه ندارد، لذا همۀ شئون جذب و دفع، ارسال و امساک او حق خواهد بود. بنابراین از دیدگاه امام اسرار نماز عبادت از بعد عرفانی نماز است، که هر چه انسان دنبال آن اسرار برود، بیشتر عروج و صعود به سوی حق در قلب او رخ دهد. در هر کدام از اسرار اذکار نماز، چه اذان و اقامه، قرائت، رکوع، سجود و ... این خصوصیت نهفته است.
فهرست منابع:
1ـ قرآن کریم.
2ـ امام خمینی، روح الله، آداب الصلوة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373.
3ـ امام خمینی، روح الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، مؤسسه پاسدار اسلام، 1410هـق.
4ـ امام خمینی، روح الله، چهل حدیث (اربعین حدیث)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ 33، 1384.
5ـ امام خمینی، روح الله، سرالصلوة معراج السالین و صلوة العارفین، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1381.
6ـ امام خمینی، روح الله، صحیفه حج، نشر معروف، 1382.
7ـ امام خمینی، روح الله، مصباح الهدایه الی الخلافة و الولایة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.
8ـ تبیان، دفتر 24: جنگ و دفاع در اندیشه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
9ـ تهرانی، جواد، عارف و صوفی چه می گوید؟ بنیاد بعثت، 1369.
10ـ جوادی آملی، عبدالله، بنیان مرصوص امام خمینی، مرکز نشر اسراء، 1384.
11ـ محمدی ری شهری، محمد، منتخب میزان الحکمه، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، 1384.