بایسته های پژوهش دربارۀ امام خمینی رحمه الله

بایسته های پژوهش دربارۀ امام خمینی رحمه الله[1]

 حجة الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی

بسم الله  الرحمن الرحیم. برنامه ریزی مفید و سازنده آن گاه اتفاق می افتد که واجد ارکان و شرایط اصلی اش باشد. یکی از ارکان برنامه ریزی در حوزه های گوناگون پژوهشی و آموزشی، شناخت نیازمندی ها و خلأها است که در این گفتار با عنوان بایسته ها از آن یاد می شود. تا زمانی که بایسته ها، نیازها و خلأها شناسایی نگردد، نمی توان برنامه ریزی سودمند داشت.

پیش شرط پی بردن به نیازها و خلأها نیز شناخت و احاطۀ بر داشته ها می باشد. تا از آنچه که هست اطلاعی در دست نباشد، نمی توان به کمبودها و خلأها پی برد.

بر پایۀ این دو اصل، برنامه ریزی پژوهشی و آموزشی دربارۀ امام خمینی رحمه الله مبتنی بر شناخت بایسته ها و خلأها است؛ چنان که پی بردن به بایسته ها و خلأها مبتنی بر آگاهی و اشراف برداشته ها می باشد.

بر این اساس، این نوشتار به دو بخش تقسیم می شود: یک، شناخت وضع موجود یعنی داشته ها؛ دو، بایسته های پژوهش، که البته قسمت نخست، در حکم مقدمه برای قسمت دوم است.

یک. شناخت وضع موجود

هرگاه پژوهشگران و مراکز پژوهشی بخواهند دربارۀ امام خمینی رحمه الله به تحقیق بپردازند، نخست باید بدانند که امام خمینی کیست و چه ابعادی دارد و نیز بدانند که دربارۀ او چه کارهایی به ثمر رسیده است؛ یعنی ابتدا، حدود ظرفیت و گسترۀ شخصیتی وی شناسایی گردد و اشراف بر درون تحقق یابد، آن گاه از آنچه دربارۀ او به انجام رسیده و بیرون از شخصیت او است، آگاهی به دست آید.

این دو حوزه(حدود شخصیت و کارهای به انجام رسیده) می تواند وضع موجود را دربارۀ امام خمینی رحمه الله ترسیم کند.

1. گسترۀ شخصیت امام خمینی رحمه الله

انسان ها را می توان بر پایۀ آثار مکتوب، گفتار و فعل اجتماعی برجای مانده از آنان تحلیل و ارزیابی کرد و دایرۀ اثرگذاری و فراز و فرودهای زندگی آنان را شناخت. همچنین، بر اساس همین سه عنصر می توان به برخی از ساحت های پنهانِ شخصیتی آنان پی برد و ابعاد ناشناختۀ آن را نمایان ساخت.

اگر با این شیوه، امام خمینی رحمه الله مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد، با شخصیتی مواجه می شویم که آثار مکتوبش در هشت رشته از علوم دینی و انسانی(قرآن، حدیث، فلسفه، عرفان و اخلاق، کلام، اصول فقه، فقه، و شعر)به سی و چهار اثر می رسد. این آثار که اکثر آن ها تاکنون منتشر شده است و برخی نیز مراحل نهایی نشر را می گذراند، عبارتند از: 1.  تفسیر سورۀ حمد؛ 2. شرح دعای سحر؛ 3. شرح چهل حدیث؛ 4. التعلیقة علی الفوائد الرضویه (شرح حدیث رأس الجالوت)؛ 5. شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ 6. تقریرات فلسفه (3 جلد)؛ 7.  الطلب و الاراده؛ 8. مصباح الهدایة إلی الخلافة و الولایه؛ 9. تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس؛ 10. سرّ الصلاة؛ 11. آداب الصلاة؛ 12. مناهج الوصول (2 جلد)؛ 13. انوار الهدایه (2 جلد)؛ 14. الاستصحاب؛ 15. الاجتهاد و التقلید؛ 16. التعادل و الترجیح؛ 17. لمحات الاصول؛ 18. توضیح المسائل؛ 19. مناسک حج؛ 20. استفتائات (2 جلد)؛ 21. التعلیقة علی وسیلة النجاة؛ 22.  تحریر الوسیله (2 جلد)؛ 23. نجاة العباد؛ 24. حواشی العروه؛ 25. کتاب الطهاره (4 جلد)؛ 26.  الخلل فی الصلاة؛ 27. المکاسب المحرمه (2 جلد)؛ 28. کتاب البیع (5 جلد)؛ 29. ولایت فقیه؛ 30. حاشیه بر رسالۀ ارث ملا هاشم؛ 31. بدائع الدرر فی قاعدة اللاضرر؛ 32. الرسائل العشر؛ 33.  دیوان امام؛ 34. کشف الاسرار، که مجموعاً به چهل و هشت مجلد می رسد.

همچنین آثار شفاهی و گفتاری ایشان در بیست و دو جلد با عنوان «صحیفۀ امام»، برجای مانده است.

علاوه بر این ها، انقلاب اسلامی با همۀ گستردگی و تأثیرگذاری اش در جهان معاصر، جنبش های دینی، تحولات حوزه های علمیه و تغییر نظام حکومتی در ایران نیز اثر فعلی ایشان به شمار می رود.

چنین شخصیتی باید در علوم دینی، از جامعیتی عالی برخوردار باشد و دین را در تمامی عرصه هایش بشناسد، زمان شناس و واقع نگر باشد، و از قدرت فکر و اندیشه، و صلابتِ اراده و قاطعیت در حوزۀ مسائل اجتماعی برخوردار باشد، و به حق، او چنین بود.

اگر فقط به تأثیرگذاری ایشان در ایجاد تحول در حوزه های علمیه بنگریم و ادبیات نوینی را که در مطالعات دینی و دین شناسی وارد کرد، مورد مطالعه قرار دهیم، به این نمونه ها برمی خوریم:

ـ تأثیر اندیشه و فعل او به گسترش مباحث عقلی در حوزه های علمیه انجامید و فلسفه و عرفان و علوم عقلی و نیز دانش های جدید وارد حوزه های علوم دینی شد؛[2]

ـ منطق دین شناسی را از جمود و تحجر رهانید و بسته ذهنی را در فهم دین مردود انگاشت و آن را فاجعه ای برای جامعۀ دینی دانست؛[3]

ـ فقه امامیه را از انزوای فردْنِگرانه بیرون کشید و برای حل دشواری اجتماع گروی آن راه بردهایی ارائه داد؛[4]

ـ از کرامت انسان، حقوق مردم و رأی ملت در مسائل اجتماعی سخن راند تا آن جا که میزان را رأی مردم دانست و در تنفیذ حکم ریاست جمهوری نوشت:

اینک به پیروی از آراء محترم ملت عظیم الشأن و آشنایی به مقام تعهّد و خدمت گزاری دانشمند محترم، جناب حجة الاسلام آقای سید علی خامنه ای ـ ایّده الله  تعالی ـ آراء ملت را برای پس از پایان دورۀ کنونی تنفیذ و ایشان را به سمت ریاست جمهوری اسلامی ایران منصوب می نمایم.[5]

ـ همچنین از حوزۀ خصوصی در زندگی مردم و حرمت آن سخن گفت و کارگزاران حکومتی را از شکستن آن حریم بر حذر داشت؛[6]

ـ بر حضور اجتماعی زنان، دانش طلبی و کمال جویی آنان تأکید ورزید و بانوان را معراج کمال انسان و راهبران اجتماع به شمار آورد.[7]

اگر امروزه حوزه های علمیه شاهد بیش از دویست مرکز پژوهشی[8] و ده مرکز آموزش عالی در ساحت های علوم دینی و انسانی اند[9] و نیز شاهد بیش از پنجاه نشریۀ تخصصی و عمومی[10] و بیش از ده کتابخانۀ تخصصی می باشند، همۀ این دستاوردها متأثر از تفکر و رفتار اجتماعی امام خمینی رحمه الله است.

به گمان ما، زنده نگه داشتن نام و یاد ایشان و مهم تر از آن، تحلیل شخصیت و افکار و اندیشه هایشان می تواند به سلامت و سرعت این تحولات کمک کند و ادبیات دینی را متناسب با زمان به پیش بَرَد.

جالب است دانسته شود که محمد حسنین هیکل، میزان تأثیر سخن امام در مردم ایران و جهان و نیز عوامل تأثیرگذاری ایشان را، چنین توصیف می کند:

سخنرانی ها و نامه های او (امام خمینی) اثر شگفت داشت... به عنوان مثال نمونه ای می آورم: در تهران، با یکی از زنان شاهزادۀ قاجار که همسر یکی از سفرای رژیم پیشین بود، گفت وگو می کردم او به شدت صدایش گرفته بود و وقتی سبب را پرسیدم، گفت: شب گذشته یک ربع به فرمان امام بر پشت بام الله  اکبر می گفتم.[11]

وی در لابه لای سخنش چهار عامل را رمز تأثیرگذاری امام می دانست:

1. به کارگیری عبارت های قرآنی در سخنان و نوشته هایش چون طاغوت، مستکبر، مستضعف و... ؛

2. برخورداری از افکار مترقّی و پیشرفته چون برخورد با امپریالیسم آمریکا و اظهار تنفّر از صهیونیسم و اسرائیل و... ؛

3. فرا ملّیتی سخن گفتن و اندیشۀ خود را فراتر از مرزهای ایران دنبال کردن؛

4. فرا مذهبی سخن گفتن، به عنوان رهبری اسلامی نه یکی از عالمان شیعه.[12]

خلاصۀ سخن آن که امام شخصیتی است جامع که آثار مکتوب، گفتار و فعل اجتماعی اش، یعنی انقلاب اسلامی، دامنه ای بسیار گسترده دارد و باید چنین شخصیتی را مورد مطالعه قرار داد.

2. پژوهش ها و مکتوبات دربارۀ امام رحمه الله

آگاهی از حجم و میزان کارهای انجام شده دربارۀ امام، دومین مقدمه ای است که برای پی بردن به بایسته ها باید منظور داشت. گرچه ارائه آمار دقیق در این باره دشوار است، لیکن بر اساس پاره ای اسناد و مدارک می توان گفت:

الف. کتاب های منتشر شدۀ موجود در کتابخانه تخصصی دربارۀ امام به زبان های فارسی، عربی، لاتین بیش از 9000 جلد می باشد که از این میان 700 جلد کتاب لاتین، 650 جلد کتاب عربی، 700 جلد ویژه نامۀ مجلات، و 7000 جلد کتب فارسی می باشد.[13]

ب. 450 پایان نامه به زبان فارسی و لاتین دربارۀ امام و انقلاب اسلامی نوشته شده است که از این میان 15 عنوان در مقطع دکتری و 350 عنوان در مقطع کارشناسی ارشد و 5 عنوان در مقطع کارشناسی می باشد.[14]

ج. مقالات منتشر شده دربارۀ امام بر اساس مقاله شناسی توصیفی چاپ شده توسط مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله مدخل می باشد.

د. سمینارهای برگزار شده دربارۀ امام در ایران، بیش از 35 مورد است که منشورات برخی از این همایش ها بیش از 10 جلد کتاب است.[15]

دو. بایسته های پژوهش دربارۀ امام رحمه الله

بر پایۀ مطالب پیش گفته، یعنی جامعیت شخصیت امام خمینی و گستردگی پژوهش ها و نگارش ها دربارۀ ایشان، به نظر می رسد مجموع فعالیت های علمی، پژوهشی پیرامون این رادمرد به هشت حوزه قابل دسته بندی می باشد.

1. گردآوری، تصحیح، تنظیم و نشر

در این زمینه باید به پنج مقوله توجه داشت:

1. آثار مکتوب؛ 2. سخنرانی ها؛ 3. درس ها؛ 4. خاطرات؛ 5. اسناد.

مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، در سال 1367 بدین منظور تشکیل شد؛ چنان که در نامه مرحوم حجة الاسلام و المسلمین سید احمد خمینی و پاسخ حضرت امام رحمه الله آمده  است:

بسم الله  الرحمن الرحیم

پدر عزیز و مراد بزرگوارم، پس از عرض سلام:

1. یکی از مسائل بسیار مهم که بعد از جناب عالی ـ خدا آن روز را نیاورد ـ موجب موضع گیری های مختلف فرزندان انقلاب و افراد گوناگون و محققین و احیاناً اختلاف آن ها می گردد، برداشت های گوناگون سیاسی و غیر سیاسی آنان از یک متن است، و از این بسیار گسترده تر، از اختلاف بین متون منتشر شدۀ حضرت عالی با آنچه به عنوان اسناد سیاسی و غیره از صدا و فیلم و متن های دست نویس جناب عالی که منتشر نشده و در اختیار ما است سرچشمه می گیرد. شما بهتر از هر کس می دانید که به علل گوناگون گاهی خود شخصاً و گاهی این جانب و یا مسئولین و حتی بعض افراد معمولی پیشنهاد حذف یک قسمت و یا قسمت هایی از سخنرانی ها یا حذف و تغییر و اضافۀ جمله و یا جملاتی بسیار در اعلامیه ها خدمتتان عرضه شده است که حضرت عالی گاهی قبول نمی فرمایید و گاهی هم پس از دقت، دستور حذف و یا تغییر و اضافه را بدان صورت که مایل باشید صادر می فرمایید که انجام می گیرد، حال اگر روزی تصمیم بر این گردد ـ که حتماً می گردد ـ متن سخنرانی ها و یا اعلامیه ها و چیزهایی از این قبیل که با صدا و خط حضرت عالی است منتشر گردد مسلّماً متن دستخط و یا متن اصلی صدا و فیلم به عنوان سند خدشه ناپذیر اصل قرار می گیرد و آنچه از زیاد و کم بدان صورتی که گذشت ولو بسیار هم مهم باشد یا کنار گذاشته می شود و یا تحت الشعاع خط و یا متن اصلی سخنرانی قرار می گیرد و این از مسائلی است که باید جدی برای آن فکر کرد.

2. یکی دیگر از مسائلی که خوب است حضرت عالی برای آن فکری کنید این است که آنچه از حضرت عالی منتشر شده است در جراید و صدا و سیما و حتی در بولتنها، به یک صورت نیست، گاهی دیده شده در روزنامه ای و یا مجله ای به علل مختلف، چه سیاسی و چه غیر سیاسی و یا سهواً، جمله و یا جملاتی از لابه لای اعلامیه ها و یا سخنرانی ها در روزنامه ای آورده شده و در روزنامۀ دیگر نیامده است، کدام را باید اصل قرار داد، آن متنی که این جمله را دارد و یا متنی که فاقد آن جمله است؟ بدیهی است این تردید در جایی است که دسترسی به صدا و خط حضرت عالی نیست و این هم بسیار است چرا که خیلی وقت ها است که صحبت های جناب عالی را من و یا یکی دیگر از دوستان می نویسیم و بعد از تصویب شما به مطبوعات و غیره می دهیم، چه کسی باید تشخیص دهد آن جمله از حضرت عالی است یا نه؟روشن است که گاهی تغییر و یا حذف و یا اضافه کلمه ای به طور کلی معنای جمله را تغییر می دهد.

3. مسأله دیگر این است که تکلیف نامه ها و نوشته ها و پیام ها و فیلم و نوارها و اشعارتان که به طور کلی منتشر نشده است و در بایگانی دفتر موجود است را هم روشن بفرمایید.

4. پرونده های حضرت عالی در ساواک است (که الآن در اختیار وزارت اطلاعات می باشد) و یک نسخه از آن را این جانب در اختیار دارد، لازم است به اطلاع حضرت عالی برسانم که تنها پرونده های جناب عالی در سازمان امنیت شاه در تهران 48 جلد است که تقریباً هر جلد حدود پانصد صفحه می باشد که انتشار آن بدون شک پرده از مسائل بسیاری برمی دارد و طبیعی است که یکی از گران قدرترین اسناد انقلاب اسلامی است.

5. کتاب ها و نوشته هایی که صرفاً علمی و یا اخلاقی است از ارزشمندترین کتبی است که می تواند زیر بنای انقلاب فقهی، اخلاقی، فلسفی، عرفانی و اصولی باشد.

6. بهره برداری و تحقیق و تحلیل و نیز انتشار اسناد و نامه ها و بولتن هایی که قبل و بعد از انقلاب به عنوان حضرت عالی و یا دفتر ارسال گردیده و هم اکنون نیز در اختیار دفتر می باشد.

دو، سه نمونه از مواردی که باعث نوشتن این نامه شد به عنوان ضمیمه و استشهاد تقدیم می گردد. خدا یار و نگهدارتان باد.

فرزند شما: احمد خمینی

بسم الله  الرحمن الرحیم

فرزند عزیزم، احمد ـ حفظه الله  تعالی و ایّده

از آن جا که شما را بحمد الله  تعالی در مسائل سیاسی و اجتماعی صاحب نظر می دانم و در تمامی فراز و نشیب ها در کنار من بوده ای و هستی و با صداقت و کیاست امور سیاسی و اجتماعی این جانب را متصدی هستی، لهذا شما را برای تنظیم و تدوین کلیۀ مسائل مربوط به خود ـ که بسا در رسانه های گروهی اختلافات و اشتباهاتی رخ داده است ـ انتخاب می نمایم. و از خداوند متعال، که حاضر و ناظر است، توفیقات شما را خواستارم. امید است با صرف وقت و دقت نظر این امر را به پایان برسانی. و السلام علیکم.

پنجشنبه 17 شهریور 1367

26 محرم الحرام 1409

روح الله  الموسوی الخمینی

این مؤسسه که دفتر مرکزی اش در تهران است و یک دفتر نمایندگی در قم دارد، تاکنون به این امر اهتمام داشته و بیش از 90% کارها را به انجام رسانده است.

آثار مکتوب امام خمینی رحمه الله در 32 عنوان و 46 جلد تاکنون تصحیح شده است.

سخنرانی ها، گردآوری شده و با عنوان صحیفۀ نور و سپس در سال 1378 با ویرایش، تصحیح، اضافات و نمایۀ موضوعی در 22 جلد با عنوان صحیفۀ امام به چاپ رسیده است.

همچنین در این زمینه باید از کتاب کوثر نام برد که مشتمل بر سخنرانی های امام با پی نوشت هایی در معرفی مخاطبان و فضای سخنرانی است و 3 جلد آن تاکنون انتشار یافته است.

البته به جز کارهای انجام شده از سوی مؤسسه، مراکز دیگری نیز به نشر سخنرانی های امام همت گماشتند که در این زمینه می توان از این آثار یاد کرد:

1. در جست وجوی راه امام از کلام امام؛ 2. خط امام، کلام امام؛ 3. پیام انقلاب و... .

بعضی از دروس امام نیز توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، تصحیح و نشر یافته است که می توان از این عناوین یاد کرد:

1. ولایت فقیه، درس های امام در سال 1348 در نجف؛ 2. تفسیر سورۀ حمد، درس های تفسیری امام در سال 1358 در ایران. همچنین بعضی از دیگر دروس امام توسط شاگردان  ایشان به عنوان تقریرات درسی آماده و منتشر شده است که می توان به این کتب اشاره داشت:

1. تهذیب الاصول، تقریر آیة الله  جعفر سبحانی (3 جلد)؛ 2. تنقیح الاصول، تقریر آیة الله  تقوی اشتهاردی (4 جلد)؛ 3. جواهر الاصول، تقریر آیة الله  محمدحسن لنگرودی 3 جلد (تاکنون این مجلدات به چاپ رسیده است)؛ 4. معتمد الاصول، تقریر آیة الله  فاضل لنکرانی (2 جلد)؛ 5. تقریرات فلسفه، تقریر آیة الله  عبدالغنی اردبیلی 3 جلد (مجموعه درس های شرح منظومه و اسفار).

خاطرات منقول از امام که از زبان شاگردان، همراهان و بستگان ایشان ثبت شده، بسیار  فراوان است. این خاطرات، در واقع سیرۀ عملی و رفتاری امام خمینی رحمه الله می باشد.  آنچه که تاکنون به عنوان خاطره در تهران و قم به ثبت رسیده است، حدود 500  مورد در 2500 ساعت می باشد.

همچنین تاکنون این کتاب ها بر پایۀ خاطرات پیرامون ایشان انتشار یافته است:

1. برداشت هایی از سیرۀ امام خمینی، غلامعلی رجایی؛

2. امام خمینی در آینۀ خاطره ها، علی دوانی.

2. سامان دهی اطلاعات

هرگاه اطلاعات و دانستنی ها در یک زمینه فراوان باشد، سامان دهی آن برای تسهیل در دستیابی، امری بسْ ضروری است، و فلسفۀ تدوین معجم ها، فهارس، دایرة المعارف ها و امروزه نرم افزارها نیز همین است.

از آن جا که اطلاعات مربوط به امام بسیار زیاد است، سامان دهی علمی و منطقی آن ها یکی از ضرورت های پژوهش در این زمینه می باشد. آنچه را که می توان به عنوان سامان دهی اطلاعات ذکر کرد، عبارت است از:

1. مجموعه سازی؛ 2. تبویب، نمایه سازی موضوعی و تهیۀ راهنما و فهرست؛ 3.  تدوین دایرة المعارف؛ 4. نرم افزار.

در قسمت نخست، مجموعه گفتارهای امام در یک مجموعۀ 22 جلدی با عنوان صحیفۀ امام به چاپ رسیده است.

در بخش آثار مکتوب نیز دفتر مؤسسه در قم، در پی تحقق این ایده است و فهرستی که پیش از این از آثار امام ارائه شد، بر اساس همین اقدام می باشد.

در بخش دایرة المعارف نیز دفتر قم به این امر همت گماشته و تاکنون 700 مدخل شناسایی شده که از آن میان 550 مدخل مورد تصویب نهایی قرار گرفته است که بعضی در مرحلۀ تشکیل پروندۀ علمی است و بعضی در مرحلۀ نگارش مقالات.

همچنین در حوزۀ نرم افزار، صحیفۀ امام در یک نرم افزار با عنوان صحیفه، آماده و  توزیع شده است و دو نرم افزار نیز در دفتر قم در حال آماده سازی است:

1. بانک اطلاعات فتاوا و استفتائات، شامل رسالۀ فارسی، ترجمۀ تحریر الوسیله  و  500 استفتاء.

2. نرم افزار مجموعه آثار مکتوب امام خمینی رحمه الله که شرحش گذشت.

البته نرم افزارهای موضوعی دیگری نیز در دست تهیه است؛ مانند کتب اصولی، کتب فقهی و... .

3. عمومی سازی (ترجمه)

از آن رو که امام خمینی رحمه الله مردی نیست که بتوان او را در یک ملّیت، زمان یا مکان و یا مذهب، محدود ساخت و به تعبیر حسنین هیکل، مردی فراملّیتی و فرامذهبی است، باید اندیشه ها و آرائش برای همۀ مردم در گسترۀ گیتی قابل دسترسی باشد و این ممکن نیست، مگر با ترجمۀ آثار او به زبان های زنده و حتی غیر زندۀ جهان.

بخشی از رسالت و هدف معاونت بین الملل مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله همین است و تاکنون در این زمینه گام های شایسته ای برداشته و آثار امام را به 22 زبان ترجمه کرده است، ولی هنوز در آغاز راه است و تلاش های گسترده ای لازم است تا هدف نهایی تحقق یابد.

4. ساده سازی

با توجه به این که امام خمینی رحمه الله محدود به زمان، مکان، مذهب و ملّیت خاصی نیست؛ نمی توان او را در انحصار متخصصان قرار داد که مثلاً تنها فقیهان، اصولیان، عارفان، حکیمان و فیلسوفان و... بتوانند از آثار و اندیشه هایش بهره مند گردند، بلکه باید شرایطی را فراهم ساخت که اندیشه های بلند و انسانی اش برای تمامی اقشار اجتماعی، جوانان، کودکان، بی سوادان ، غیرمتخصصان و به تعبیر دیگر عامۀ مردم قابل بهره برداری باشد.

تحقق این هدف در گرو گام برداشتن در چند حوزه است:

1. گزیده نویسی آثار(با حذف مباحث فنی و اصطلاحات و حفظ نثر امام).

2. شرح نویسی بر مباحثی که دارای فواید عمومی است (مانند شرح بر مباحث کتاب شرح چهل حدیث یا شرح حدیث جنود عقل و جهل و...).

3. داستان سازی بر پایۀ سیره عملی و پاره ای از اندیشه ها که می تواند برای کودکان، جوانان و دیگر اصناف اجتماعی سودمند باشد.

4. تصویرسازی و فیلم سازی.

5. استفاده از دیگر شاخه های هنر برای عرضۀ افکار بلند امام.

5. ماندگارسازی

ماندگارسازی اندیشه های امام بر خلاف بند پیشین که ساده سازی بود، کشاندن و عمومی کردن آن در میان متخصصان است و راه تحقق آن، یکی تدوین متون با درونْ مایه از آثار علمی امام می باشد و دیگر حاشیه نویسی، تعلیقه نویسی و شرح نویسی بر مباحث محض حوزوی ایشان؛ چون کتاب های فتوایی و پاره ای از کتاب های فقهی، اصولی، عرفانی و... است.

6. مستندسازی

حضرت امام در طی دوران مبارزه، به ویژه ده سال رهبری، سخنرانی های فراوان و نامه های بسیار از خود برجای گذاشت. در این مجموعه ایده ها و نظریه های بسیاری از سوی ایشان مطرح شد که پیش از آن در آثار تحلیلی خودشان و نیز آثار پیشینیان مطرح نبوده است. مستندسازی این نظریه ها و ایده ها یکی از حوزه های پژوهش دربارۀ امام به شمار می رود که در این زمینه می توان از این موارد نام برد:

1. حریم خصوصی با توجه به فرمان هشت ماده ای؛[16]

2. حق طلاق مردان با توجه به پاسخ ایشان به شورای نگهبان؛[17]

3. اختلاف اندیشه ها با توجه به نامۀ موسوم به منشور برادری؛[18]

4. نقش زمان و مکان در اجتهاد؛[19]

5. ارزیابی صدور احادیث بر پایۀ متن و به تعبیر دیگر، نقد محتوایی احادیث؛ مانند ارزیابی احادیث حیله در ربا،[20] انگشتری حضرت امیر علیه السلام[21] و نمونه های فراوان دیگر.

7. پژوهش های میدانی

یکی از زمینه های پژوهشی که می تواند در پویایی حوزه های دیگر نیز سودمند باشد، پژوهش های میدانی مستمر و علمی است. این پژوهش ها به ویژه در زمینه های 1.  شبهه شناسی پیرامون امام؛ 2. مسأله شناسی و نیاز سنجی؛ 3. ارزیابی استقبال از آثار منتشر شده دربارۀ امام؛ 4. میزان حضور افکار و اندیشه های امام در میان اصناف اجتماعی؛ 5. مخاطب شناسی آثار، حائز اهمیت است.

8. پژوهش های تحلیلی

تحلیل ناسازگاری میان اطلاعات یا تعارض اطلاعات با واقعیت های عینی، یکی از عرصه های مهم پژوهش به شمار می رود.

این امر نسبت به امام با توجه به گستردگی اطلاعات و نیز گسترۀ شخصیت، امری ضروری و لازم است. در این جا به برخی از این گونه پژوهش ها اشاره می گردد:

1. تجزیه و تحلیل پاره ای ناسازگاری ها در حوزۀ اندیشۀ امام، از جمله: دیدگاه های ایشان دربارۀ زن، روحانیت، حکومت اسلامی و... ؛

2. تجزیه و تحلیل راز و رمز محبوبیت امام؛

3. تجزیه و تحلیل مدیریت ده سالۀ امام؛

4. تجزیه و تحلیل نسبت به تنزیه امام از پاره ای اتفاقات حکومتی؛

5. تجزیه و تحلیل نسبت به چگونگی تحقق سیرۀ عملی امام؛

6. تجزیه و تحلیل دستاوردِ سمینارهای بر پا شده و... .

امید است که این گزارش بتواند در ارائه طریق به پژوهشگران علاقه مند به امام رحمه الله سودمند افتد و نیز دستگاه های مرتبط، بدان توجه نمایند.

منبع: مجموعه آثار 13 ـ امام خمینی و اندیشه های اخلاقی ـ عرفانی (مصاحبه های علمی)، ص 555.