نگرش قدسی به سیاست و تاثیر آن بر نگاه امام خمینی به روابط خارجی

نگرش قدسی به سیاست و تاثیر آن بر نگاه امام خمینی به روابط خارجی

پدیدآورنده (ها): شکوهی، سعید (دانشجوی دکتری روابط بین الملل، دانشگاه علامه طباطبایی)

چکیده

جمهوری اسلامی ایران در حوزه روابط بین الملل به عنوان بازیگری خاص شناخته شده است، طوری که رفتارهای آن در اغلب موارد با نظریه ها و مفاهیم رایج در این حوزه قابل تبیین نیست. این خاص - بودگی معلول شرایط تاریخی، سیاسی، فرهنگی و مولفه های ارزشی حاکم پس از انقلاب اسلامی است. و اندیشه های سیاسی بنیانگذار ج. ا. ایران به عنوان چراغ راهنمای این نظام سیاسی از اهمیت ویژه ای برخورداراست. امام خمینی (س) دارای اندیشه سیاسی و انقلابی خاص بود که اساس حکمرانی را شکل داد، این نگرش خاص به حوزه سیاست، تبعاتی در حوزه روابط خارجی بوده و نگاه خاصی را در این حوزه ایجاد کرده است. در این مقاله سعی شده به این پرسش پاسخ داده شود که نگرش قدسی به سیاست چه شاخصه هایی در اندیشه های سیاسی امام خمینی (س) داشته و چه تأثیری بر حوزه روابط خارجی گذاشته است. در پاسخی فراخور، اندیشه سیاسی ایشان به روش تحلیل محتوای کیفی مورد مطالعه قرار گرفته و شاخص های تعریف شده برای قدسی انگاری سیاست مورد بررسی قرار گرفته اند. فرضیه مقاله آن است که نگاه قدسی به سیاست باعث شکل گیری آموزه ثنویت (پیکار دائمی حق و باطل) در روابط خارجی ایران شده است و ایران در این نبرد قدسی، راهبر و پیشرو جبهه حق می باشد.

کلیدواژه: امام خمینی، سیاست، نگرش قدسی، روابط خارجی، حق و باطل

مقدمه

وقوع انقلاب اسلامی در ایران و شکل گیری نظام جمهوری اسلامی، بازیگر جدید و منحصر بفردی را وارد تعاملات بین المللی کرد که دارای ویژگی های رفتاری خاصی بود.

این خاص بودگی با معیارها و موازین مسلط بر گفتمان روابط بین الملل عصر حاضر قابل درک و فهم نبوده است. این موضوع دو مشکل اساسی برای دیگر کشورها در عرصه روابط خارجی ایجاد می کند. اول اینکه از درک و فهم چرایی و چگونگی رفتار ایران در صحنه بین المللی عاجز می مانند و به تبع آن نمی توانند دست به پیش بینی رفتار احتمالی ایران بزنند و از طرف دیگر، همین رفتار خاص باعث می شود که نتوانند دست به اتخاذ سیاست روشن در قبال جمهوری اسلامی ایران بزنند.

بنابراین برای فهم رفتار جمهوری اسلامی در نظام بین الملل ناگزیر از فهم اندیشه های بنیادین شکل دهنده به این بازیگر سیاسی، مخصوصا در دوران پس از انقلاب هستیم. این موضوع ضرورت فهم و شناخت اندیشه سیاسی اسلامی و متقدمان این اندیشه را بیش از پیش آشکار می سازد. محققان داخلی و خارجی زیادی بر روی اندیشه های سیاسی اسلام و روابط بین الملل اسلامی کار کرده و در حال تحقیق و بررسی هستند. این تحقیقات حول موضوعاتی چون امکان و امتناع نظریه اسلامی روابط بین الملل متبلور است و در سال های (بنگرید به: دهقانی فیروزآبادی، (١) ١٣٨٩، دهقانی فیروزآبادی، (٢) ١٣٨٩، علیخانی، (١) ١٣٩٠، علیخانی، (٢) ١٣٩٠) اخیر مباحثات زیادی هم در این خصوص شکل گرفته است.

اما در خصوص رفتار خارجی ج. ا. ایران باید عناصری دیگری نیز در کنار اندیشه سیاسی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. موقعیت ژئوپلیتیکی، تاریخ طولانی مدت حکمرانی و امپراطوری، فرهنگ و تمدن کم نظیری که قرن ها پاییده است، شرایط داخلی، منابع قدرت و... از این طیف مولفه ها هستند که می بایست مورد توجه و تدقیق قرار گیرد.

اما مسئله مهم دیگری که یکی از عوامل خاص بودگی ایران در عرصه بین الملل را سبب می شود اندیشه ها و افکار بنیانگذاران و رهبران معنوی و سیاسی انقلاب اسلامی ایران است.

این رهبران بودند که به خواست های مردم جهت داده و توانستند آنها را در راستای امیال اسلامی شان به حرکت درآورده و بسیج نمایند.

اهمیت فهم اندیشه ها و تفکرات سیاسی امام خمینی (س) در اینجا رخ می نماید. ایشان انقلابی را رهبری نمودند و به ثمر رساندند که کمتر صاحب نظری در دنیا انتظار آن را داشت، طوری که شگفتی همگان را موجب شد. رهبری معنوی و سیاسی انقلاب و رهبری نظام ج. ا. ایران نقش بی بدیلی به ایشان در تاریخ معاصر داده است. طوری که می توان گفت اندیشه ها و تفکرات ایشان عمود خیمه انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی را شکل داد و هنوز هم اندیشه ها و رویه های ایشان بر تار و پود این نظام سیاسی نقش بسته است.

امام خمینی (س) به عنوان یک رهبر کاریزماتیک، دارای اندیشه های خاص سیاسی بودند و همین اندیشه ها نیز معیار اساسی و قوه تمیز در روابط خارجی ایران در صحنه نظام بین الملل بوده اند. همچون دیگر اندیشمندان سیاسی اسلامی، امام خمینی نیز دارای نگرش قدسی به سیاست هستند. ما در این تحقیق در پی فهم این موضوع هستیم که نگرش قدسی به سیاست دربرگیرنده چه مولفه هایی در اندیشه سیاسی امام خمینی بوده و این اندیشه چه تأثیری بر نگاه ایشان به حوزه روابط خارجی داشته است.

فرضیه مقاله آن است که نگرش قدسی به سیاست در اندیشه های امام خمینی، این نگاه را شکل داده که روابط خارجی ایران عرصه نبرد بی پایان میان دو جبهه حق و باطل بوده و ایران رهبری جبهه حق در مبارزه با اهریمنان جبهه باطل را به عهده دارد.

این تحقیق دربرگیرنده چندین بخش اصلی است. ابتدا پیشینه پژوهش های انجام شده در این حوزه مورد بررسی قرار گرفته و سپس روش پژوهش، جامعه آماری و واحد تحلیل شرح داده خواهند شد. در ادامه، مفهوم نگاه قدسی مورد بررسی قرار گرفته و مولفه ها و شاخص های آن برشمرده خواهند شد. در بخش چهارم مقاله، اندیشه های امام خمینی به روش تحلیل محتوای کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند و پس از رمزگشایی از این اندیشه ها، تأثیر آنها بر حوزه روابط خارجی مورد بررسی قرار می گیرند. نتیجه گیری و ارائه پیشنهاد برای تحقیقات آتی بخش پایانی این مقاله را شکل می دهد.

١- پیشینه تحقیق

منابع و آثاری که در ارتباط با اندیشه سیاسی امام خمینی و نگاه ایشان به سیاست و روابط خارجی به نگارش درآمده اند را می توان در دو حوزه تقسیم بندی نمود:

١-١: منابعی که در باب اندیشه سیاسی ایشان نگاشته شده اند و در این زمینه می توان به مواردی چون آثار زیر اشاره نمود:

١-١-١: کتاب «اندیشه سیاسی امام خمینی (س) » نوشته غلامرضا ذاکرصالحی (١٣٩٢)

توسط انتشارات سروش منتشر شده است. این کتاب به بررسی ریشه های نظری و فکری امام خمینی (س) می پردازد. نویسنده کتاب در این اثر در پنج مقاله، افزون بر ارائه ارکان اندیشه سیاسی امام خمینی (س) ، ریشه های نظری تفکرات وی را در آموزه های دینی بررسی می کند.

٢-١-١: کتاب «سیر تطور تفکر سیاسی امام خمینی (س) » نوشته دکتر نجف لک زایی (١٣٨٣) توسط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده و در شش فصل با عنوان های «ماهیت اندیشه سیاسی اسلامی»، «گذار از اندیشه سیاسی اصلاحی به اندیشه سیاسی انقلابی»، «آسیب شناسی نظام سلطنتی صفویه از نگاه محقق سبزواری»، «آسیب شناسی نظام سیاسی پهلوی از نگاه امام خمینی (س) »، «اصول ثابت در اندیشه سیاسی امام خمینی (س) » و «گذار از فقه سیاسی به کلام سیاسی» تدوین شده است.

٣-١-١: «درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی (س) » عنوان اثری است که آقای دکتر محمدرضا دهشیری (١٣٨٠) آن را نگاشته و در تاریخ توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران منتشر شده است. در این کتاب سعی شده نظریه های سیاسی امام خمینی در چهار حوزه نهضتی، دفاعی، مبانی سیاست حکومتی و سیاست خارجی مورد بررسی قرار گیرد.

٢-١: آثاری که به منابع داخلی روابط خارجی ایران پرداخته اند و از آن جمله می توان

به این موارد اشاره داشت:

١-٢-١: Domestic Ideational Sources of Iranian Foreign Policy عنوان مقاله ای است که خانم دکتر حمیرا مشیرزاده (٢٠١٠) آن را به نگارش درآورده اند. ادعای مقاله آن است که انگاره های پایه ای اسلامی - شیعی نظیر رویارویی ایرانیان با غرب در قرون ١٩ و ٢٠، پاسخ روشنفکران ایرانی به چالش غرب در قالب گفتمان غرب شناسی، هژمونی فرهنگی غربی، گفتمان های چپ و ضدامپریالیسم همگی در شکل دادن یا تأثیرگذاری بر گفتمان انقلاب اسلامی نقش داشته اند.

٢-٢-١: Reflections on Iran’s Foreign Policy: Spiritual Pragmatism نوشته پروفسور رمضانی (٢٠١٠) است. پروفسور رمضانی بر این اعتقادند که سیاست خارجی ایران پس از انقلاب اسلامی را می توان در قالب پارادایم “عملگرایی معنوی “ درک و تبیین کرد که هم دربرگیرنده بعد معناگرایی و هم بعد عملگرایی است.

پژوهش حاضر ضمن بهره گیری از آثار مورد اشاره، به دنبال بررسی ایده جدیدی است. در این تحقیق، نویسندگان به دنبال یافتن شاخص های قدسی انگاری سیاست در اندیشه های امام خمینی و تأثیر این شاخص ها بر نگاه ایشان به حوزه روابط خارجی هستند.

٢- روش تحلیل محتوای کیفی تخلیصی

روش پژوهشی که ما در این تحقیق به کار گرفته ایم روش تحلیل محتوای کیفی می باشد. «تحلیل محتوای کیفی را می توان روش تحقیقی برای تفسیر ذهنی محتوایی داده های متنی از طریق فرایندهای طبقه بندی نظام مند، کدبندی، و تم سازی یا طراحی الگوهای شناخته شده دانست. » (هسیه و شانون، ١٣٩٠: ٢٠).

اگر تحلیل محتوا در حد شمارش و کدگذاری واژگان باز ایستد، تحلیلی کمی به شمار می آید که تمرکز آن روی شمار فراوانی مضمون یا واژگان ویژه است. تحلیل محتوای کیفی با رویکرد تلخیصی می تواند به آن سوی شمارش که همان تحلیل محتوای پنهان و نهفتة موجود در کلمات است، نیز برود. تحلیل محتوای پنهان به فرایند تفسیر محتوا مربوط می شود. در این نوع تحلیل، تمرکز روی کشف معانی اصولی واژه یا مضامین آن است.

 (٤٤ -٢٠٠١٤٤٢ , (Babbieو پژوهشگران از این نوع تحلیل محتوا در مطالعات تحلیلی انواع مقالات موجود در مجلات علمی و همچنین کتاب های مرجع استفاده می کنند.

١-٢: جامعه آماری

در این تحقیق به بررسی اندیشه های سیاسی امام خمینی و عناصر مرتبط با نگاه قدسی به سیاست و حوزه روابط خارجی پرداخته ایم. برای دریافت مستقیم اندیشه های ایشان، منبعی انتخاب شده است که دیدگاه ها و نگرش های ایشان را بدون واسطه و به صورت مستقیم به مخاطب ارائه می دهد. این منبع، صحیفه امام می باشد که حاوی دیدگاه ها، سخنرانی ها، یادداشت ها و اندیشه های ایشان است که توسط موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.

٢-٢: جامعه نمونه و واحد تحلیل

در ارتباط با جامعه نمونه باید گفت که چون در این پژوهش، صحیفه امام را مورد بررسی قرار می دهیم که دخل و تصرف چندانی در آن صورت نگرفته است، از این رو نیازی به داشتن جامعه نمونه گسترده و زیاد برای دریافت آراء و اندیشه ایشان نیستیم و با توجه به محدودیت فضای بحث در این تحقیق، به حداقل جامعه نمونه اکتفا خواهیم کرد. واحد تحلیل در این تحقیق، کلمه می باشد.

٣- نگرش قدسی به سیاست

دین باوری، معنویت و اعتقاد به وجود آفریدگاری قادر و مطلق در تاریخ ایران از همان آغاز تاکنون دیده می شود و همین عناصر باعث شده اند که معناگرایی در کنار مادی گرایی از عناصر شکل دهنده و قوام بخش هویت ایرانی باشد. حتی می توان ادعا نمود که وزن و نقش عوامل معنایی بیشتر از عوامل و عناصر مادی بوده است (رجایی، ١٣٧٣).

نگرش قدسی و آرمانی به سیاست و فرمانروایی از شاخصه های اصلی اندیشه سیاسی محسوب می شود. اغلب اندیشمندان ایرانی دارای دیدگاه ویژه ای نسبت به جهان، نظم هستی، آفریدگار آن، انسان، جایگاه و وظیفه او در جهان، هدف از آفرینش و... بوده و توجه آنها به این مولفه های غیرمادی، ناشی از همین دیدگاه هاست. این ها ارزش ها و مقولاتی نه این جهانی بلکه کیهانی هستند که سعادت دنیوی و اخروی انسان ها نیز در گرو توجه به آنهاست. عناصر و ارزش هایی چون خداباوری، نقش دین در سیاست، نقش اخلاق، نگاه خاص به نظام هستی و لزوم هماهنگی با این نظام از ویژگی های نگاه معنامحور ایرانیان به جهان و نظم جهانی است (مجتبایی، ١٣٥٢).

اعتقادات، باورها و ارزش های آسمانی انسان ایرانی آن چنان در زندگی این جهانی او تأثیرگذار و مانا بوده است که بر دیدگاه وی در زمینه مقولات و معادلات زندگی روزمره او تأثیری شگرف گذاشته است. سیاست نیز از این امر مستثنی نیست و نگاه انسان ایرانی به سیاست به اعتقادات آسمانی او پیوند خورده است. نگرش قدسی به سیاست در چندین حوزه متجلی است: اعتقاد به وجود خداوند؛ رابطه مذهب و سیاست؛ ایده جانشینی خدا و رهبر آرمانی.

١-٣: خداباوری: اعتقاد به خداوند و قدرت بی مثال او در تمام اعصار تاریح ایران متجلی است. بر این اساس، فرمانروایی بر موجودات دیگر فقط زیبنده خداوند قادر است و تنها اوست که این حق را دارد. به عبارت بهتر، فرمانروایی جزو خویشکاری های خداوند است.

در نظام اندیشه گی اسلامی، سیاست دارای سرشتی قدسی است و بر اساس آن، حاکم اسلامی و ایرانی نماینده و جانشین با واسطه خداوند بر روی زمین بوده و دارای خویشکاری هایی است که از جانب خداوند بدو مأموریت داده شده است. فرمانروای زمینی حکم فرمانروایی خود را از خدا دریافت می دارد و در صورتی که در عمل به خویشکاری خویش ناکارآمد باشند یا از آن سرباز بزنند، دیگر نماینده خداوند نیست.

٢-٣: رابطه دین و سیاست: به باور علمای اسلامی، همان گونه که لمبتون در کتاب، دولت و حکومت در اسلام، آورده زیربنای همه مباحث مرتبط به امر حکومت، شریعت الهی است. به تعبیر هامیلتون گیب، تاریخ پژوه نامدار غرب، کار حکومت در جامعه اسلامی اساسا اجرای شریعت است. در حقیقت در اسلام برخلاف فلسفه سیاسی کلاسیک یونان که دولت، مقدم بر قانون است، قانون پیش از شکل گیری دولت موجود بوده و دولت تنها هدفش حفظ و اجرای شریعت است (لمبتون، ١٣٨٠).

٣-٣: جانشینی خداوند: از منظر دین اسلام، فرمانروا و حاکم اصلی این جهان خداوند قهار و متعال است. قدرت اصلی از آن اوست و هموست که این قدرت را به حاکمان و فرمانروایان دیگر تفویض می کند. از این منظر، حاکم جامعه اسلامی برگزیده باواسطه یا بی واسطه خداوند بوده و جانشین و نماینده اوست. قدرت حاکم جامعه اسلامی نیز امانتی از سوی خدا در نزد اوست تا زمانیکه در راستای فرامین و خواست خداوندی گام بردارد. هرگاه از مسیر الهی برگشت، نظر خداوند نیز از او برگشته و قدرت و شوکت آسمانی از او گرفته می شود.

٤-٣: رهبری آرمانی: در اندیشه سیاسی اسلام، هر فرد متقی و راست کرداری شایستگی رسیدن به مقام رهبری جامعه اسلامی را ندارد و باید برای نائل آمدن به این مهم، واجد ویژگی ها و خصوصیات ویژه ای باشد. اندیشمندان اسلامی برای این رهبری آرمانی ویژگی های متعددی برشمرده اند که فیلسوف بودن، عالم بودن، عادل بودن و... از جمله آنهاست. رهبری جامعه اسلامی باید دربرگیرنده اغلب صفات و ویژگی های یک انسان کامل باشد تا بتواند به یک رهبر آرمانی در جامعه اسلامی مبدل گردد.

٤- تحلیل محتوای اندیشه های امام خمینی (س)

در این بخش از تحقیق، به بررسی شاخص های معین شده برای قدسی انگاری سیاست در اندیشه های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.

١-٤: خداباوری:

١-١-٤: رمزگشایی

امام خمینی رهبری انقلابی را بر عهده داشتند که هدف آن، تشکیل حکومتی الهی، برخاسته از دستورات خداوندی و به دنبال اجرای احکام و شریعت اسلامی بود. از همین رو کاملا مشخص است که باور به خداوند و یاری و الطاف او مهم ترین نقش را در شکل گیری انقلاب و جمهوری اسلامی در ایران داشته است. امام خمینی پیروزی انقلاب مردمی با دستان خالی در مقابل رژیم تا دندان مسلح را از الطاف خداوندی دانسته و همگان را به اطاعت از خداوند و شکرگزاری در مقابل این الطاف فراخوانده است.

امام خمینی اساس تشکیل حکومت اسلامی را رضایت خداوندی می دانند و معتقدند حاکم اسلامی باید دستورات خداوند را مو به مو اجرا نماید که در غیر این صورت از راه خدا منحرف شده است. ایشان اصل و اساس انقلاب اسلامی و قیام مردمی را نیز قیام برای خدا خوانده و همگان را به قیام برای خداوند فراخوانده است. امام خمینی معتقدند وقتی نیت کاری دست یافتن به رضایت خداوندی بوده و در راستای دستورات او گام برداشته شود دیگر نباید از چیزی نگران بود و باید به پیش رفت. ایشان با اطمینان از قدرت لایزال خداوندی و توکل مردم ایران به این قدرت بر این اعتقاد هستند که قدرت های بزرگی که در مقابل انقلاب اسلامی ایران صف آرایی کرده اند قادر نیستند ضربه ای به آن بزنند چرا که خدا پشتیبان این انقلاب و نظام است و دیگر نباید نگرانی از قدرت ابرقدرتها داشت.

از دید امام خمینی، رمز پیروزی مردم ایران در انقلاب اسلامی، اعتقاد به خداوند و ایمان به رسول او و وحدت کلمه بود. ایشان از دیگر ملل مسلمان می خواهند که برای رسیدن به پیروزی در مبارزات خود این رمز پیروزی را در دستور کار خود قرار دهند که تاکنون تحقق پیدا نکرده است. ایشان دفاع از انقلاب و حکومت اسلامی را نیز بر اساس دستورات الهی دانسته و قدرت دفاعی را هم برخاسته از قدرت الهی می دانند.

کلمه خدا، مترادفات و مشتقات آن بیش از ١٠ هزار بار در صحیفه امام تکرار شده اند که نشان از باورمندی امام خمینی به اهمیت خداباوری در تداوم پیروزی های انقلاب و اسلام دارد.

٢-٤: رابطه دین و سیاست

١-٢-٤: رمزگشایی

امام خمینی به شدت ایده جدایی دین از سیاست را رد کرده و بر آن بودند که اسلام نه تنها برای احکام دینی مقرراتی وضع کرده بلکه برای زندگی روزمره، حکومت داری و شیوه حکمرانی نیز مقررات خاص خود را دارد. از دید ایشان، اسلام بیش از آنکه دارای احکام عقیدتی باشد دارای احکام و ضوابط سیاسی است و به رابطه میان حاکم و ملت، حاکم با حاکمان دیگر بلاد نیز نظر دارد و سعی در تنظیم آنها دارد.

از نظر ایشان، دین اسلام دینی جامع الاطراف است که محال است نسبت به سیاست بی توجه باشد. قوانین مربوط به قصاص، مجازات، قضاوت و... حاکی از آن هستند که اسلام به این ابعاد نیز توجه کافی داشته است. علاوه بر این، پیامبر و امامان دیگر که دست به تشکیل حکومت زده اند همه دنبال این امر بوده اند که مقدمات اجرای شریعت الهی را فراهم آورند چرا که بدون داشتن قدرت و حکومت، امکان عملیاتی شدن این ضوابط خیلی کم است.

ایشان در باب تشکیل حکومت اسلامی و ضرورت آن می فرمایند: «ملت ایران و ما مقصدمان این نیست و نبود که فقط محمد رضا برود؛ رژیم سلطنتی از بین برود؛ دست اجانب کوتاه بشود؛ اینها همه مقدمه بود؛ مقصد اسلام است. ما می‏خواهیم که اسلام حکومت کند در این مملکت؛ احکام اسلام در این مملکت جریان پیدا بکند. » (صحیفه امام، ج ۸، ص ۴۱)

٣-٤: جانشینی خدا

١-٣-٤: رمزگشایی

از دیرباز در ایران، اعتقاد به اصل جانشینی خداوند وجود داشته است. پیش از اسلام، دارا بودن فره ایزدی را نماد جانشینی خدا می دانستند و پس از اسلام خلیفه، جانشین امامان محسوب می شد و امامان نیز فرستادگان خداوند. پس خلیفه نیز با واسطه جانشین خداوند بود. بعدا نیز حاکمان ایرانی برای مشروع ساختن دستگاه حکومت خویش، ایده ظل اللهی را مطرح نمودند و سلطان را سایه خداوند بر روی زمین می دانستند که اطاعت از او به منزله اطاعت از خداوند بود (رستم وندی، ١٣٨٨).

اما امام خمینی در این زمینه اعتقادات خاص خود را دارند و معیارهایی را نیز برای رسیدن به مقام ظل اللهی مشخص نموده اند. از منظر ایشان سلطان ظل الله است اما به شرطی که کاملا احکام و دستورات خداوند را به مورد اجرا بگذارد و اگر در این راه تخطی نماید دیگر نه تنها سایه خداوند نیست بلکه سایه شیطان می شود و دشمن خداوند. سلطان ظل الله باید تمام رفتار و اقداماتش مطابق احکام و دستورات خداوندی باشد.

ایشان ادعای شاهان و مدافعان آنها مبنی بر ظل الله بودن را نمی پذیرند و معتقد هستند که برای اینکه کسی به این درجه برسد باید واجد شرایطی باشد. امام خمینی روی کار آمدن حکومت جمهوری اسلامی در ایران را نمونه از حکومت الهی می دانند که خداوند نیز یاریگر آن است.

ایشان هدف از حکومت اسلامی در ایران را تشکیل حکومت الهی می داند که سعادت دنیوی و اخروی مردم را نیز پیگیری می نماید. وقتی حکومت الهی باشد، بدیهی است که رهبر این حکومت الهی نیز دارای جایگاه والایی در نزد خداوند است.

ایشان در مخالفت با مدعیان جانشینی خداوند و حکومت الهی می فرمایند «گمان نکنید هر که قدرت پیدا کرد، خدای تبارک و تعالی با اوست. معاویه هم قدرت داشت، فرعون هم قدرت داشت، فرعون هم سلطنت داشت. سلطنت اگر ظل الله باشد، سلطان اگر ظل الله باشد، پذیرفته است. یعنی چه «ظل الله» ؟ یعنی اینکه همین طور که سایه- سایه انسان- هیچ از خودش حرکتی ندارد الّا به حرکت انسان، اگر چنانچه سلطانی هیچ حرکتی نداشت الّا به حرکت و به تحریک خدای تبارک و تعالی، از خودش هیچ نداشت و همه از خدای تبارک و تعالی بود» (صحیفه امام، ج ۶، ص۳۳۸)

٤-٤: رهبری آرمانی

١-٤-٤: رمزگشایی

وقوع انقلاب اسلامی در ایران، سیستم حکومت شاهنشاهی را درهم پیچید و نظام جمهوری اسلامی جای سلطنت را گرفت. امام خمینی رهبری این نظام را برعهده گرفته و آن را به پیش بردند. از منظر ایشان، نظام اسلامی باید توسط فقیه واجد شرایط خاص هدایت شود تا جامعه از مسیر اسلامی خارج نشود و به سرمنزل مقصود رهنمون گردد.

ولایت فقیه دارای شرایطی خاصی است و از منظر امام خمینی هدیه ای است از جانب خداوند متعال.

امام خمینی معتقدند که ولایت فقیه آن چنان دارای جایگاه رفیعی است که عدم پذیرش آن به مثابه عدم پذیرش ولایت پیامبران و ائمه است. ایشان ولایت فقیه را هم شأن ولایت پیامبر دانسته و معتقدند که این ولایت نه تنها دیکتاتوری نیست بلکه از سوی خداوند برای جلوگیری از دیکتاتوری ایجاد شده است.

در اندیشه امام خمینی، ولی فقیه از جانب اسلام، خدا و ائمه نیز مورد تأیید می باشد.

فلذا حکومت ولی فقیه، بهترین و آرمانی ترین نوع حکومت در جامعه اسلامی است که از سوی خداوند نیز مورد تأیید و عنایت است. «از ولایت فقیه آن طوری که اسلام قرار داده است، به آن شرایطی که اسلام قرار داده است، هیچ کس ضرر نمی‏بیند. یعنی آن اوصافی که در ولی است، در فقیه است که به آن اوصاف خدا او را ولیّ امر قرار داده است و اسلام او را ولیّ امر قرار داده است با آن اوصاف نمی‏شود که یک پایش را کنار یک قدر غلط بگذارد. اگر یک کلمه دروغ بگوید، یک کلمه، یک قدم بر خلاف بگذارد آن ولایت را دیگر ندارد. » (صحیفه امام، ج ۱۱، ص ۴۶۴)

٥-تأثیر نگرش قدسی به سیاست در حوزه روابط خارجی

بر اساس یافته ها و مطالعات مقدماتی این پژوهش، نگرش قدسی به سیاست دارای تأثیر شگرفی بر روابط خارجی ایران بوده و ویژگی های خاصی به آن بخشیده است. بر این اساس، رهبری که جانشین خداوند در جامعه ای اسلامی است باید در راستای خواست الهی گام بردارد و شریعت را اساس کار خود قرار دهد. بنابراین، مبارزه و مقابله با دشمنان اسلام و یاری مسلمانان در داخل و خارج به اولویت کاری حاکم اسلامی تبدیل می شود. از این روست که روابط خارجی در جامعه سیاسی به عرصه نبرد دو جبهه حق و باطل تبدیل می شود که در اسلام از آن به درالاسلام و دارالکفر هم یاد می شود. امام خمینی نیز ضمن اعتقاد به این مقوله، یک اعتقاد دیگری نیز در این خصوص داشتند و آن عبارت از رهبری ایران در جبهه حق می باشد. این فرآیند را می توان در قالب نمودار زیر فهم کرد.

١-٥: پیکار ابدی حق و باطل

١-١-٥: رمزگشایی

اندیشه باستانی ایرانیان در زمینه پیکار ابدی نیک و بد، پس از ورود اسلام، رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت و بازتولید شد. تقسیم جهان به دو دسته خیر و شر، اسلام و کفر و یا دارالاسلام و دارالحرب همگی تبلور این اندیشه هستند. دارالاسلام نماد نیکی ها و عمل به نیکی ها و دالحرب نیز نماید اعمال شیطانی است که باید توسط مسلمانان با آنان به مقابله برخواست و تا جهان به هستی خویش ادامه می دهد با آن به جنگ و مبارزه پرداخت تا با ظهور منجی عالم بشریت، این مبارزه با پیروزی خیر و جبهه نیکی بر شر پایان گیرد.

این اندیشه پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران به شدت رادیکال تر شد و رنگ و بوی مذهبی پررنگی گرفت. جبهه اهورایی و اهریمنی در قالب جدیدی به نام جبهه جندالله و جبهه جندالشیطان یا جبهه حق علیه جبهه باطل بازتولید شد. این مفاهیم از مفاهیم کلیدی در اندیشه سیاسی امام خمینی به شمار می روند.

ایشان معنای جندالله و جندالشیطان را چنین تعریف می نمایند که هر کسی که کاملا در راستای خواست ها و فرامین الهی گام بردارد و در راه او در مقابل شیاطین بایستد نماد جندالله بوده و اگر کسی در این مسیر گام برندارد جندالشیطان خواهد بود.

امام خمینی انقلاب اسلامی را نماد مبارزه بین حق و باطل دانسته که خداوند نیز حامی و پشتیبان جبهه حق است و امر دلیل پیروزی قیام مردم ایران است که نماد جندالله هستند.

در اندیشه امام خمینی مستضعفان در جبهه حق و مستکبران و استعمارگران در جبهه باطل و شیطان جای دارند و پیروزی نهایی از آن جبهه حق است چرا که «خداوند همیشه با مستضعفان است و حق همواره بر باطل غلبه کرده و ایمان همیشه فایق شده است‏. » (صحیفه امام، ج ۷، ص۸۹). در این مکتب فکری، حق همیشه پیروز است چرا که همیشه خداوند جانب آنهاست و اگر هم شکست بخورند این شکست ظاهری است چرا که شکست در راه خدا معنا ندارد. (ر.ک: صحیفه امام).

امام (س) پیروزی انقلاب در ایران را نماد پیروزی جبهه حق و جبهه مستضعفان بر باطل و جبهه مستکبران می داند و این جبهه را محدود به مرزهای جغرافیایی ایران نمی دانند چرا که احکام اسلامی جهانشمول بوده و برای نجات کل مظلومان جهان آمده است و بنابراین برای همه گیر شدن آن باید تلاش کرد. (ر.ک: صحیفه امام) کلمه حق ٢١٤٥ بار و کلمه باطل و مشتقات آن حدود ٣٥٠ بار در صحیفه امام تکرار شده اند و یکی از پرتعددترین واژه های کلیدی صحیفه به شمار می روند.

٢-٦: رهبری جبهه حق

١-٢-٦: رمزگشایی

انقلاب اسلامی ایران در ابتدا اهدافی ملی را دنبال می کرد و زمانی که به هدف خود مبنی بر سرنگونی حکومت محمدرضا شاه دست یافت، آنگاه آماج و اهداف خود را فراسرزمینی تعریف نموده و در پی هدایت و راهبری مسلمانان و همه مستضعفان در سراسر گیتی برآمد. چنین عنوان شد که انقلاب اسلامی ایران برآمده از متن اسلام و در راه پیروزی نهایی اسلام و ظهور منجی آن بوده است و هر کشور مسلمان و مستضعفی که خواهان رسیدن به آزادی، استقلال و عزت خویش است باید راه انقلاب ایران را ادامه داده و با تأسی از سیاست خارجی استقلال طلبانه ایران و استمداد از آن بتواند به اهداف خویش نائل آید. از همین روست که مخالفان انقلاب اسلامی ایران از خطر صدور انقلاب ایران دم زده و آن را بسیار خطرناک قلمداد نمودند.

اما روشن است که امام خمینی به هیچ وجه، صدور قهرآمیز انقلاب به دیگر کشورها را خواستار نبوده و بلکه معتقد بودند که دیگر ملل مستضعف، با دیدن انقلاب ایران و دستاوردهای آن، آن را الگوی خویش ساخته و از یوغ ستم خواهند جست. ایران تنها در پی رساندن پیام انقلابی خود به دیگر ملل است و آنها در انتخاب خود آزاد هستند. بنابراین منظور امام خمینی از صدور انقلاب، الگوسازی برای دیگر کشورهای مظلوم و ستم دیده جهان و رساندن ندای حق به گوش آنان بوده است.

امام خمینی با امیدواری به سرایت امواج انقلاب اسلامی به دیگر ملل و کشورها، در پی آن هستند که تمام مستضعفین و مسلمانان دنیا با تمسک به دین اسلام و تقلید از قیام مردمی ایرانیان، بتوانند بساط ظلم و جور را در هم پیچند.

به نظر می رسد که امام خمینی در پی هدایت و رهبری معنوی دیگر ملل توسط جمهوری اسلامی و انقلاب مردمی آن بودند، و این رهبری را از مسیر رهبری معنوی و الگوسازی جستجو می کردند. امام خمینی هدف دولت اسلامی را کمک به رفاه و سعادت همه ملل دنیا دانسته و احترام متقابل را اساس رابطه با بقیه دنیا می دانند. ایشان نقش رهبری خود در جامعه اسلامی را خدمتگزاری به اسلام معرفی نموده و آن را محدود به مرزهای جغرافیایی ندانسته بلکه معطوف به همه ملل مسلمان و مستضعف می دانند. (ر.ک: صحیفه امام) امام خمینی که انقلاب اسلامی و شخص خویش را در مقام رهبری معنوی ملل مسلمان و مستضعف می دیدند آنها را به انقلاب و خیزش در برابر ظلم و ستم فرا می خوانند.

نتیجه گیری

تحقیق حاضر در پی پاسخ دادن به این سوال بود که شاخصه های نگرش قدسی به سیاست در اندیشه امام خمینی کدام ها بوده و این مولفه ها چه تأثیری بر نگاه ایشان به عرصه روابط خارجی داشته است. برای یافتن پاسخ درخور به سوال مطرح شده، اندیشه سیاسی ایشان به روش تحلیل محتوای کیفی مورد بررسی قرار گرفتند.

بدین منظور صحیفه امام خمینی که دربرگیرنده دیدگاهها، سخنرانی ها و اندیشه های ایشان هست، به عنوان جامعه آماری مورد مطالعه انتخاب شدند و شاخص های تعریف شده برای قدسی انگاری سیاست یعنی خداباوری، رابطه دین و سیاست، ایده جانشینی خدا و رهبر آرمانی به روش تحلیل محتوا مورد ارزیابی قرار گرفتند و موارد متناظر با این شاخص ها در اندیشه امام خمینی مشخص شدند. این موارد ابتدا رمزگزاری شده و در مرحله بعدی رمزگشایی شدند.

یافته های این تحقیق نشان می دهند که نگرش قدسی به سیاست در اندیشه امام خمینی، باعث شکل گیری این نگرش شده که عرصه روابط خارجی صحنه نبرد بی پایان میان حق و باطل است. ایران در جانب جبهه حق قرار دارد و به دلیل برخورداری از مواهب ایزدی همچون ولایت فقیه (جانشین ائمه)، یاری و پشتبانی خدا، وحدت، خلوص نیت و قیام برای خدا و... همواره با اهریمنان جبهه باطل در حال نزاع بی پایان است. این درگیری تا آخرالزمان ادامه خواهد داشت که با پیروزی جبهه حق به پایان خواهد رسید. مولفه های قدسی انگاری سیاست و تأثیر آن بر روابط خارجی در اندیشه امام خمینی را می توان بدین صورت جمع بندی نمود:

- امام خمینی اساس تشکیل حکومت اسلامی را رضایت خداوندی می دانند و معتقدند حاکم اسلامی باید دستورات خداوند را مو به مو اجرا نماید که در غیر این صورت از راه خدا منحرف شده است.

- ایشان به شدت ایده جدایی دین از سیاست را رد کرده و بر آن بودند که اسلام نه تنها برای احکام دینی مقرراتی وضع کرده بلکه برای زندگی روزمره، حکومت داری و شیوه حکمرانی نیز مقررات خاص خود را دارد. از دید ایشان، اسلام بیش از آنکه دارای احکام عقیدتی باشد دارای احکام و ضوابط سیاسی است و به رابطه میان حاکم و ملت، حاکم با حاکمان دیگر بلاد نیز نظر دارد و سعی در تنظیم آنها دارد.

- از منظر ایشان سلطان ظل الله است اما به شرطی که کاملا احکام و دستورات خداوند را به مورد اجرا بگذارد و اگر در این راه تخطی نماید دیگر نه تنها سایه خداوند نیست بلکه سایه شیطان می شود و دشمن خداوند. سلطان ظل الله باید تمام رفتار و اقداماتش مطابق احکام و دستورات خداوندی باشد.

- ایشان هدف از حکومت اسلامی در ایران را تشکیل حکومت الهی می داند که سعادت دنیوی و اخروی مردم را نیز پیگیری می نماید. وقتی حکومت الهی باشد، بدیهی است که رهبر این حکومت الهی نیز دارای جایگاه والایی در نزد خداوند است.

- در اندیشه امام خمینی، ولی فقیه از جانب اسلام، خدا و ائمه نیز مورد تأیید می باشد. فلذا حکومت ولی فقیه، بهترین و آرمانی ترین نوع حکومت در جامعه اسلامی است که از سوی خداوند نیز مورد تأیید و عنایت است. عوامل فوق الذکر مربوط به شاخصه های قدسی انگاری سیاست بود که تأثیر آنها بر روی روابط خارجی در دو مقوله زیر مشخص می شود:

- امام خمینی وقوع انقلاب اسلامی را نماد مبارزه بین حق و باطل دانسته که خداوند نیز حامی و پشتیبان جبهه حق است و همین امر هم دلیل پیروزی قیام مردم ایران است.

- امام خمینی در پی هدایت و رهبری معنوی دیگر ملل توسط جمهوری اسلامی و انقلاب مردمی آن بودند، و این رهبری را از مسیر رهبری معنوی و الگوسازی جستجو می - کردند. ایشان نقش رهبری خود در جامعه اسلامی را خدمتگزاری به اسلام معرفی نموده و آن را محدود به مرزهای جغرافیایی ندانسته بلکه معطوف به همه ملل مسلمان و مستضعف می دانند. (ر.ک: صحیفه امام) امام خمینی که انقلاب اسلامی و شخص خویش را در مقام رهبری معنوی ملل مسلمان و مستضعف می دیدند آنها را به انقلاب و خیزش در برابر ظلم و ستم فرا می خوانند. از این منظر، جهان عرصه مبارزه دائمی میان جبهه حق و باطل است که در نهایت با ظهور منجی آخرالزمان و با پیروزی جبهه حق به پایان خود می رسد. در این دیدگاه، ایران همواره در مرکز جبهه حق بوده و رهبر آن به عنوان جانشین و برگزیده خداوند، وظیفه رهبری مبارزه با جبهه باطل را برعهده دارد.

منابع و مآخذ:

- پولادی، کمال (١٣٨٧)، تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام و ایران، تهران: نشر مرکز.

- دهشیری، محمدرضا (١٣٨٠)، درآمدی بر نظریه سیاسی امام خمینی (س) ، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران.

-دهقانی فیروزآبادی، سـید جـلال (١٣٨٩ الـف)، «مبـانی فرانظـری نظریه اسلامی روابط بـین الملـل»، فصـلنامه روابـط خـارجی، دورهـ دوم، شماره ٦.

-دهقــانی فـیروزآبــادی، ســـید جــلال (١٣٨٩ ب)، «چگــونگی و چیستی نظریـه اسـلامی روابـط بـین الملـل»، پژوهشـنامه عـلـوم سـیاسی، دوره دومـ، شماره ٥.

-دیلم صالحی، بهـروز (١٣٨٤)، از نظم سیاسی تا نظم کیهانی در اندیشه ایرانی، تهران: مـرکز بـازشناسی اسـلام و ایران.

- ذاکرصــالحی، علیرضــا (١٣٩٢)، اندیشــه سیاســی امــام خمینی (س) ، تهران: انتشارات سروش

-رجــایی، فرهنــگ (١٣٧٣)، معرکــه جـهــان بـینــی هـــا در خردورزی سیاسی و هویت ما ایرانیان، تهران: احیاء کتاب.

-رسـتم ونـدی، تقـی (١٣٨٨)، اندیشـه ایرانشـهری در عـصـر اسـلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

-رستم وندی، تقی (١٣٨٣)، صحیفه امام خمینی، قـم: موسسـه تنظیم و نـشر آثـار امـام خمینی.

- لک زایی، نجـف (١٣٨٣)، سیر تطور تفکر سیاسـی امـام خمینی (س) ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

- علیخانی، علی اکبر (١٣٩٠ الف)، «مبانی و اصول روابط بین الملل در اسلام»، پژوهش های روابط بین الملل، شماره ١.

- علیخانی، علی اکبر (١٣٩٠ ب)، اندیشه سیاسی متفکرانی مسلمان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

- لمبتون، آ. ک. (١٣٨٠)، دولـت و حکومـت در اسـلام، تهران: موسسه چاپ و نـشر عـروج.

- مجتبایی، فـتح الله (١٣٥٢)، شهر زیبای افلاطون و شـاهی آرمانی، تهران: انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان.

- Babbie, Earl (2001) , The Practice of Social Research. Belmont: Wadsworth.

- Moshirzadeh, Homeira (2010) , “Domestic Ideational Sources of Iranian Foreign Policy”, Iranian Review of Foreign Affairs, Vol. 1 No. 1. ,

 - RAMAZANI, R. K (2010) , “Reflections on Iran’s Foreign Policy: Spiritual Pragmatism”. Iranian Review of Foreign Affairs, Vol. 1, No. 1.

آدرس ثابت: 1197194https: //www. noormags. ir/view/fa/articlepage/

عناوین مشابه

تأثیر نگرش قدسی به سیاست بر روابط خارجی، در اندیشه ی اندیشمندان ایرانی

دین داری و نوع نگاه به سیاست خارجی؛ بررسی نگرش دانشجویان دانشگاه های تهران بر اساس برداشتی روشمند از سازه انگاری

نگرش دینی و تاثیر آن بر اندیشه های سیاسی سنت آگوستین و امام خمینی

بررسی روابط سیاسی اقتصادی کردستان عراق با ترکیه و تاثیر آن بر سیاست خارجی ایران

جستاری بر نگره امام خمینی (س) به مفهوم سیاست در انقلاب اسلامی ایران و کارکرد های آن

بررسی تطبیقی نگاه به اسرائیل در گفتمان سیاست خارجی ایران (مطالعه موردی گفتمان غرب گرای پهلوی دوم و گفتمان اسلام سیاسی امام خمینی (س) )

تاملی در گزارش شورای روابط خارجی اروپایی مبنی بر ارزیابی عملکرد سیاست خارجی کشورهای اروپایی با نگاه موردی به جمهوری اسلامی ایران

تاثیر ایدئولوژی بر منافع ملی و امنیت ملی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ با تاکید بر اندیشه امام خمینی (س)

مقاله وارده: گزینه های ایران در روابط خارجی بر اساس سیاست نگاه به شرق

یک کمربند یک راه در سیاست خارجی چین و تاثیر آن بر رویکرد این کشور نسبت به خاورمیانه