اخلاص و راه های درمان آفت آن از نگاه امام خمینی (س) بزرگ ترین عالم تشیع در دوره معاصر
پدیدآورنده (ها) : اعرابی، غلامحسین (اسـتادیار دانشگاه قم)
چکیده:
امام خمینی (س) از شخصیت های برجسته و دارای ابعاد گوناگون علمی و عملی است. نسل امروز بیشتر با شخصیت سیاسی و فقهی وی آشناست و به نظر می رسد نقش امام (س) در بنیانگذاری و معماری انقلاب اسلامی، سایر ابعاد ایشان را تحت الشعاع قرار داده است؛ از این رو ضرورت دارد سایر ابعاد این ابرشخصیت قرن، برای نسل جوان و نوجوان تبیین گردد؛ به ویژه بعد اخلاق شناسی و عرفان امام (س) که زیربنای سایر فعالیت های علمی و عملی ایشان بوده است. در این مقاله سعی شده است آفت اخلاص و نقطه نظرات امام (س) در مورد پیدایش، عوامل، آثار و راه های درمان آن را مورد بحث قرار دهیم.
کلیدواژه ها:
اخلاص، حسن فعلی، حسن فاعلی، ریا و سمعه
مقدمه
شکل گیری شخصیت انسان وابسته به عوامل و شرایط گوناگونی است که از هـنگام انعقاد نطفه تا رسیدن به بلوغ، وی را احاطه می کند؛ نیت هرکس برآمده از شخصیت وی اسـت؛ از این رو در قرآن آمده اسـت: «قـُلْ کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَی شَاکِلَتِهِ» (اسرا: ۸۴)؛ بگو که هر کس بر اساس نیت خود (که بیانگر شخصیت اوست) عمل می کند. که در روایات «شاکله» به نیت تفسیر شده است (کلینی، ۱۳۶۵ ق، ج ۲، ص ۱۶). به نظر می رسد از باب علاقه سببیّت، شاکله بر نـیت اطلاق شده است؛ زیرا شاکله و شخصیت شکل گرفته آدمی یا موجب نیت خالص می شود و یا در مواردی باعث نیت ناخالص می گردد و پرواضح است که نیت، تأثیر شگرفی در ماهیت عمل دارد؛ زیرا اعمال انسان همچون خود انسان از پیکر و روحی شـکل گـرفته است؛ ظاهر عمل جز پیکری بیش نیست؛ در این کالبد وقتی نیت خالص به مثابه روح دمیده شود، جان می گیرد و ارزش پیدا می کند.
دانشمندان اصول فقه بحثی را تحت عنوان «حسن فعلی» و «حسن فاعلی» مطرح کرده اند و در صحت عـمل (بـه خصوص واجبات) علاوه بر حسن فعلی، حسن فاعلی را نیز شرط دانسته اند: «انه لا یکفی فی صحة الواجب حسنه الفعلی و اشتماله علی مصلحة ملزمة، بل یعتبر فیها زائداً علی ذلک الحسن الفاعلی، بمعنی ان یکون صـدور الفـعل علی وجه حسن» (فیاض، ۱۴۱۰ ق، ج ۲، ص ۱۴۶). در درستی کار واجب حسن فعلی و اشتمال آن بر مصلحت ملزمه کفایت نمی کند، بلکه علاوه بر آن حسن فاعلی نیز شرط است، که مراد انجام فعل بر اساس نیت نـیک اسـت.
فـقها نیز در صحت عبادات علاوه بـر حـسن فـعلی، اخلاص در نیت - که مقوم حسن فاعلی است - را شرط لازم می دانند: «والعبادة لابد فیها من جهتین لاتتم الابهما، احداهما الحسن الفعلیی و الثانیة الحسن الفـاعلی» (گـلپایگانی، ۱۴۱۱ ق، ج ۱، ص ۲۸۷)؛ و (صـحّت) عبادات منوط به حسن فعلی و حسن فاعلی اسـت.
شـهید مطهّری در توضیح نقش حسن فاعلی چنین نوشته است:
در حساب حسن فاعلی، نظر به اثر اجتماعی و خارجی فعل نیست. در این حـساب، نـظر بـه نوع ارتباط عمل با فاعل است؛ در این حساب، مفید بـودنِ عمل کافی نیست؛ برای اینکه عمل، «عمل خیر» محسوب گردد. در اینجا حساب این است که فاعل با چه نیت و چـه مـنظور و هـدفی و برای وصول به چه مقصدی اقدام کرده است. اگر فاعل، دارای نیت و هـدف خـیر باشد و کار خیر را با انگیزه خیر انجام داده باشد، کارش خیر است... ولی اگر آن را با انگیزه ریا یا جلب منفعت مادی انـجام داده بـاشد... عـملش به عالم بالا صعود نکرده است... باید در پیکر عملی که حسن فعلی دارد، حسن فـاعلی دمـیده شـود تا آن عمل زنده گردد و حیات یابد (مطهّری، ۱۳۷۲ ش، ص ۲۷۳).
با توجه به آنچه گذشت، هر چـیزی کهـ حـسن فاعلی را تباه کند، در واقع آفت اخلاص محسوب می شود. علمای اخلاق خطرناک ترین آفت اخلاص را «ریا و سـمعه» دانـسته اند.
ریا آفت اخلاص
ریا که یکی از رذایل اخلاقی و نشانه ضعف شخصیت و تباه کننده عبادت و اخلاص به شمار می رود، از ریشـه «رؤی» گـرفته شـده و به معنای نشان دادن عمل به دیگران، به منظور جلب نظر آنان است تا بـه وی گـمان نیک برند (فیومی، ۱۹۲۸ م، ص ۳۳۶).
همچنین «ریا» در اصطلاح به معنای انجام کارهای نیک یا فراهم نمودن آثـار آنـ، بـه قصد منزلت یافتن در نزد مردم است (نراقی، ۱۳۶۱ ق، ج ۲، ص ۲۸۸).
حضرت امام خمینی (س) در مورد تعریف ریا نوشته است:
بـدان کهـ ریا عبارت است از نشان دادن و وانمود کردن چیزی از اعمال حسنه یا خصال پسندیده یا عقاید حـقه بـه مـردم، برای منزلت پیدا کردن در قلوب آنها و اشتهار پیدا کردن پیش آنها به خوبی و صحت و امانت و دیانت بدون قصد صـحیح الهـی (امـام خمینی، ۱۳۸۰ ش، ص ۳۵).
سُمعه
سُمعه نیز نوعی ریاست؛ زیرا به معنای انجام کار نیک به مـنظور اینـ است که دیگران آن را بشنوند و از فاعل آن به نیکی یاد کنند. ریا و سمعه در عین اینکه به یکدیگر از حیث مـاهیت، نـزدیک اند، اما تفاوتی هم دارند که به مفهوم لغوی آنها مربوط می شود. ریا، انجام کار بـرای دیدن دیگـران و اعتقاد پیدا کردن آنان به «حسن فاعل» است و در سـمعه، هـدف آن اسـت که دیگران بشنوند و فاعل را به نیکی و سـتایش بـشناسند (مولی صالح مازندرانی، ]بی تا[، ج ۱، ص ۴۷۸).
امام خمینی (س) ریا و سمعه را از گرفتاری های روحی و اخلاقی افراد می داند که بـاعث رنـج هر مسلمان صالح و نکته سنجی مـی شود:
مـسئله ای که هر مـسلمانی گـرفتار آنـ است و هر مؤمن و صالح نکته سنجی را رنـج مـی دهد، مسئله ریا و سمعه و عجب است. اگر کسی به این حالت ها مبتلا شود، عمل او بـاطل مـی شود؛ حتی اگر عمل او نماز، روزه و یا حج بـاشد. قرآن مجید هم در آیات مـتعددی بـه حرمت ریا اشاره کرده است؛ به طـور مـثال، از اعمالی که به واسطه ریا باطل می شوند، انفاقات انسان است. اگر کسی از سر ریا مال خـودش را انـفاق کند، عملش باطل می شود (سـتوده، ۱۳۷۴ ش، ص ۱۹-۱۸).
قـرآن کریم در مـوارد زیادی از ریا به شدت نکوهش کرده اسـت؛ از جـمله: «وَالَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاء النـَّاسِ وَلاَ یُؤْمـِنُونَ بِالله وَلاَ بِالْیَوْمِ الآخِرِ... » (نساء: ۳۸) : و همان کسانی که اموالشان را به ریا و برای نشان دادن به مردم انفاق مـی کنند و بـه خدا و روز واپسین ایمان ندارند....
و در آیه دیگری آمـده اسـت: «یَا أَیُّهَا الَّذِینـَ آمـَنُواْ لاَ تـُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالأذَی کَالَّذِی یُنفِقُ مـَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یُؤْمِنُ بِالله وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ صَلْدًا لاَّ یَقـْدِرُونَ عـَلَی شَیٍْ مِّمَّا کَسَبُواْ وَالله لاَ یَهْدِی الْقـَوْمَ الْکَافـِرِینَ» (بـقره: ۲۶۴) : ای کسـانی که ایمـان آورده اید، صدقه های خـود را بـا منت و آزردن باطل نکنید، مانند کسی که مالش را به ریا و خودنمایی به مردم انفاق می کند و به خدا و روز واپسـین ایمـان نـدارد که مَثَل او مثل سنگ سخت و صافی است که خـاکی (انـدک) بـر آن نـشسته، پسـ بـاران تند و درشتی به آن برسد و آن را سنگی صاف (و بدون خاک و گیاه) واگذارد (صدقه او نظیر آن خاک است و ریاکاران) به چیزی از آنچه کسب کرده اند، دست نمی یابند و خدا مردم کافر را هدایت نـمی کند.
همچنین می فرماید: «وَإِذَا قَامُواْ إِلَی الصَّلاَةِ قَامُواْ کُسَالَی یُرَآؤُونَ النَّاسَ وَلاَ یَذْکُرُونَ الله إِلاَّ قَلِیلاً» (نساء: ۱۴۲) : و چون به نماز برخیزند با کسالت برمی خیزند؛ با مردم ریاکاری می کنند و خدا را جز اندکی به یاد نمی آورند.
و در آیه ای دیگر آمـده اسـت: «فَوَیْلٌ لِّلْمُصَلِّینَ؛ الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ؛ الَّذِینَ هُمْ یُرَاؤُونَ» (ماعون: ۶-۴) : پس وای بر حال نمازگزاران! آنان که از نمازشان غافل و به آن بی اعتنایند، آنان که ریاکاری می کنند.
با توجه به آیاتی که ذکر گردید، چـند نـکته به دست می آید: ۱. ریاکاری نشانه عدم ایمان به خدا و قیامت است؛ ۲. ریاکاری علامت نفاق است؛ ۳. ریا باعث بی اعتنایی به نماز است.
امام خمینی (س) با توجه بـه مـعارف قرآنی و روایی درباره منشأ ریا چنین فـرموده اسـت:
باید در منشأ ریا و سُمعه جستجو کرد؛ در واقع هر حالت انفعالی که به انسان دست می دهد، منشأ و سرچشمه ای دارد که غالباً از ضعف نفس است؛ هنگامی که نفس انسان ضعیف شـود، هـر چیزی را به سادگی مـی پذیرد. مـنشأ این پذیرش ضعف نفس است و ضعف در معرفت و شناخت و توحید. (ستوده، ۱۳۷۴ ش، ص ۲۰).
نشانه های ریا
در روایات برای ریاکاری سه علامت ذکر شده است که به اختصار چنین است:
۱. وقتی در نزد مردم است شاداب و بانشاط است (زیرا کار او را می بینند و تصور می کند به هـدف خـود رسیده است)؛
۲. در تنهایی (نسبت به اعمال) حالت کسالت و تنبلی بر او عارض می شود (و رغبتی به انجام اعمال ندارد؛ زیرا مردم وی را نمی بینند)؛
۳. دوست دارد در تمام کارهایش مورد ستایش قرار گیرد (صدوق، ۱۴۰۴ ق، ج ۴، ص ۲۵۴).
امام خمینی (س) دربـاره عـلامت های ریا چنین نـوشته است:
چون این سیئه خبیثه گاهی چنان مخفی است که انسان خودش بی خبر است از آن (در باطن، اهل ریا است و گـمان می کند عملش خالص است) لهذا برای آن علامت ذکر فرموده اند که انسان بـه واسـطه آن عـلامت، اطلاع بر سریره خود پیدا کند و در صدد معالجه برآید. انسان در نفس خود مشاهده می کند که وقتی تنهاست، مایل بـه طـاعات نیست. اگر با زحمت و از روی عادت هم عبادتی بکند، آن را با حال نمی کند، بلکه سـر و دسـت عـمل را شکسته، پاک و پاکیزه آن را تحویل نمی دهد؛ ولی وقتی در مساجد و مجامع حاضر شد و در محضر عمومی مشغول آن گردید، آن را از روی نشاط و دلچسبی و سـرور و حضور قلب انجام می دهد. مایل است رکوع و سجودش طولانی شده، مستحباتش نیکو انجام گـرفته، اجزاء و شرایطش درست مـلاحظه شـود... اگر انسان کارهایش محض رضای خدا یا برای جلب رحمت یا برای خوف از جهنم و شوق به بهشت است، چرا میل دارد هر کاری می کند مردم مداحی او را بکنند؟... اگر خدا منظور است، این حسب مفرط چیست؟ اگر بهشت و جـهنم تو را به عمل وادار کرده است، این حب چه می گوید؟ ملتفت باش که این حب از همان شجره خبیثه ریاست... (امام خمینی (س)، ۱۳۸۰ ش، ص ۵۵-۵۴).
انگیزه های ریا
دانشمندان اخلاق به تفصیل در مورد انگیزه های ریا بحث کرده و گفته اند ممکن است انگیزه ریاکاری حب جاه یا مقام و ریاسـت طلبی بـاشد یا جلب اعتماد مردم یا کسب مال؛ مثلاً اظهار ورع و تقوا می کند تا مردم به امانت وی اعتماد کنند و سرپرستی صدقات، اموال یتیمان و امثال آن را به او بسپرند و از این طریق به چپاول اموال بپردازد.
حتی مـمکن اسـت انگیزه اش تصدی مقامات معنوی باشد؛ مثل احراز مقام وعظ، امامت جماعت و جمعه، تدریس و مانند آن... (نراقی، ۱۳۶۱ ق، ج ۲، ص ۳۰۰-۲۹۹).
امام خمینی (س) بیشتر انگیزه های ریا را مورد بحث قرار داده است و کیفیت راهیابی ریا در اعماق جـان و ژرفـای دل انسان را نشان می دهد و تبعات آن را به سالکان یادآوری می کند:
بسیار اتفاق می افتد که شخص ریاکار خودش هم ملتفت نیست که ریا در اعمال او رخنه کرده و اعمالش ریایی و ناچیز است؛ زیرا مکاید شیطان و نفس، به قدری دقیق و باریک اسـت... که تـا انـسان موشکافی کامل نکند، نمی فهمد چـه کارهـ اسـت... انسان چون مفطور به حب نفس است، لهذا پرده خودخواهی، معایب او را بر خود او می پوشاند... مثلاً تحصیل علم دیانت که از مهمات اطاعات و عـبادات اسـت، انـسان گاهی در این عبادت بزرگ به ریا مبتلا می شود؛ در صـورتی کهـ خودش هم ملتفت نیست... انسان میل دارد در محضر علما و رؤسا و فضلا مطلب مهمی را حل کند؛ به طوری که کسی دیگر حـل نـکرده بـاشد و خود او منفرد باشد به فهم آن؛ و هر چه مطلب را بهتر بـیان کند و جلب نظر اهل مجلس را بنماید، بیشتر مبتهج است و هر کس با او طرف شود، میل دارد بر او غلبه کند و او را در بـین جـمعیت خـجل و سرافکنده کند و حرف خود را - حق یا باطل - به حلق خصم فروببرد و بـعد از غـلبه یک نحو تدلل و فضل فروشی در خود ادراک می کند؛ اگر یکی از رؤسا هم تصدیق آن کند، نورٌ علی نور می شود. بیچاره غـافل از آنـکه اینـجا در نظر علما و فضلا موقعیت پیدا کرده، ولی از نظر خدای آنها و مالک الملوک همه عالم، افـتاد و این عـمل را بـه امر حق تعالی وارد «سجین» کردند؛ در ضمن این عمل ریایی مخلوط به چندین معصیت دیگر هم بـود، مـثل رسـوا کردن و خوار نمودن مؤمن، اذیت کردن برادر ایمانی، گاهی جسارت کردن و هتک کردن از مؤمن که هر یک از آنها از موبقات و بـرای جـهنمی کردن انسان خود مستقل اند.... اگر رجوع به باطن ذات خود کردید، دیدید باز مایل به غلبه هـستید و اشـتهار پیش عـلما به علم و فضل و این بحث علمی برای حصول منزلت در قلوب آنها بود، پس شما بدانید کهـ در این بـحث علمی - که از افضل طاعات و عبادات است - مرائی هستید؛ ... این عمل برای حب جاه و شرف اسـت... ]ریا[ در قـلب بـعضی از امام ها]ی جمعه و جماعت[ از طریق های مختلف ]وارد می شود؛ مثلاً[ برای منزلت پیدا کردن در قلوب و اشتهار به عظمت و بزرگی پیدا کردن؛ مـثلاً مـی بیند فلان مقدس به نماز جماعت حاضر شده است؛ برای جلب قلب او، خـضوع را بـیشتر کرده از راهـ های مختلفی و حیله های کثیری او را به دام می کشد... (امام خمینی (س)، ۱۳۸۰ ش، ص ۵۰-۴۸).
اقسام ریا
اخلاق شناسان اسلامی، ریا را به دو قسم تقسیم کرده اند: ۱. ریا در عـبادات؛ ۲. ریا در غـیر عـبادات.
فقها ریا در عبادات را مطلق، حرام و باطل کننده عمل می دانند؛ مگر آنکه ریا بعد از انجام عـبادت صـورت بگیرد که در عین حرام بودن، باطل کننده عمل سابق نیست.
امام خمینی (س) نوشته است: «و یحرم المتأخر و ان لم یکن مبطلاً کمـا لو أخـبر بما فعله طاعة رغبة فی الاغراض الدنیویة من المدح و الثناء و الجاه و المـال (امام خمینی (س)، ۱۳۷۹ ش، ج ۱، ص ۱۵۰) : ریا بعد از عمل عبادی، حرام است؛ گـرچه بـاطل کننده عـمل سابق نیست؛ چنانچه) مثلاً (خبر دهد از طـاعات و عـبادتی که) سابقاً (با انگیزه های دنیوی مثل جلب ستایش مردم و احراز مقام و مال انجام دادهـ اسـت.
اما ریا در ابتدای عبادت یا در وسط آن، هـمچنین ریا در اجـزای عبادت چـه آن جـزء، جـزء واجب یا مستحب باشد، و ریا در اوصاف عبادت که مـتحد بـا انجام عبادت است، مثل نماز به نیت ریا در مسجد یا به جماعت خواندن، حـرام و بـاطل کننده عبادت است (همان).
همچنین از آن رو که ریا مصداقی از شـرک است، همان طور که از روایات بـه دسـت می آید «کل ریاء شرک» (کلینی، ۱۳۶۵ ق، ص ۲۹۳) و به مـقتضای آیه شـریفه قرآن «إِنَّ الله لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ... ») نساء: ۱۱۶)؛ خداوند کسی را که به او شرکت ورزد نمی بخشاید. شـرک، مـشمول غفران حق نمی گردد.
امام خمینی (س) خـطاب بـه ریاکار فرموده است: «پس ای کاش اهـل مـعاصی کبیره بودی و متجاهر بـه فـسق بودی و متهتک حرمات ظاهره بودی، ]ولی [موحد بودی و به خدا شرک نمی آوردی» (امام خمینی (س)، ۱۳۸۰ ش، ص ۵۳).
و امـا ریا در غـیر عبادت بر چند نوع است؛ مـانند ریای واجـب، مذموم، مـستحب و مـباح که شـرح آنها از حدود این مـقاله فراتر است و باید در کتاب های مفصل اخلاقی مطالعه شود.
راه های درمان
برای درمان بیماری ریا که آفت اخـلاص اسـت، دانشمندان راه های علمی و عملی را مطرح کردهـ اند. ابـتدا بـرخی از سـخنان عـلمای اخلاق را مورد بـررسی قـرار می دهیم و سپس کلام امام خمینی (س) را که چکیده و لب الباب راه های درمان این آفت است مورد استفاده قرار خواهیم داد.
الف. راهـ های عـلمی
۱. انـسان باید تفکر کند که راه نجات کدام است؟ آیا راه نجات عبادت خـدا بـه قـصد ریاست؟ یا راه خـدا در اخـلاص است؟ انـسان بر اثر تفکر خواهد فهمید که راه نجات در اخلاص است نه ریا (ابن فهد، (بی تا)، ص ۲۱۴).
۲. انسان می تواند تفکر کند که پاداش و کیفر اعمال به دست کیست؟ بیندیشد و عاقبت کارها را در نظر گـیرد که آنچه می کند همانند بذری است که باید روزی درو کند و مزد عمل خود را بگیرد. آیا خدا به عمل برخاسته از ریا پاداش خواهد داد؟ یا روز قیامت که روز پاداش است، به وی گفته خواهد شد: برای هر کسی که اعمال خود را انجام داده ای، از هـمان، پاداشـ خود را بگیر.
۳. انسان می تواند در عاقبت ریا تفکر کند که سرانجام منجر به ذلت و خواری خواهد شد و اینکه آیا شهرت چند روزه دنیا به خواری و ذلت ابدی می ارزد؟ آن گاه که در نزد جمیع جهانیان در قیامت به وی خـطاب شـود: «یا فاجر یا غادر یا مرائی».
۴. به این نکته بیندیشد که ریا «حسنه» او را تبدیل به «سیئه» و ثواب او را تبدیل به عقاب می کند. آیا با وجود این زیان باری ای که ریا دارد، نباید آن را ترک نمود و جـان خـود را و آثار وجودی خود را از شر این آفـت بـزرگ حفظ کرد؟
۵. به این نظر کند که آیا جلب رضای خدا بهتر است یا جلب رضای مردم؛ با توجه به اینکه بر فرض خوشنودی مردم هم، آنان نمی توانند تـغییری در سـرنوشت ریاکار ایجاد کنند؛ زیرا سرنوشت هـمه هـستی به دست قادر متعال است و امید به غیر خدا، امیدی کاذب و واهی است و هیچ عاقلی رضای رب العالمین را در مقابل امور واهی از دست نمی دهد.
۶. انسان به این نکته بیندیشد که آیا ضررها و پیامدهای ناگوار «ریا» و مـضار بـی حد و حصر آن، ارزش آن را دارد که منافع دنیوی و اخروی خود را - که در سایه اخلاص به دست می آید - فدای آنها کند؟
۷. خوب توجه و تفکر کند که دل های مردم در «ید قدرت» خداست و شخص ریاکار - که با انگیزه به دست آوردن دل مردم کار می کند تا در نـزد آنـان منزلت پیدا نـماید - باید بداند که خدای مقلب القلوب از چشم و دل مردم هم او را می اندازد و بی مقدارش می کند.
۸. تفکر کند که اگر هدفش از ریا دستیابی بـه رزق و متاع دنیا است، ذره ای از آنها در دست مردم نیست، بلکه بـاید بـا اخـلاص به خدا رو آورد که «هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ» (ذاریات: ۵۸)؛ و خزائن هر چیزی در نزد اوست و اعطای آنها نیز به قـدر الهـی منوط است: «وَإِن مِّن شَیٍْ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ» (حجر: ۲۱).
۹. به یقـین بـداند و تـوجه کند که اگر مردم به قصد او علم پیدا کنند و ملتفت شوند که انگیزه وی از انجام اعمال خیر «ریا» اسـت، نه تنها از وی به نیکی و خوبی یاد نخواهند کرد، بلکه نسبت به وی متنفر خواهند شد و او را مـورد مضحکه قرار خواهند داد.
۱۰. بـر اثـر تفکر به این باور برسد که اگر با اخلاص، ارتباط بین خود و خدا را اصلاح کند، خدا هم ارتباط بین او و مردم را به خیر و صلاح در خواهد آورد. حضرت علی علیه السلام فرموده است: «من اصلح سریرته أصـلح الله علانیته و من عمل لدینه کفاه امر دنیاه و من أحسن فیما بینه و بین الله کفاه الله ما بینه و بین الناس» (سید رضی، ۱۳۷۱، ص ۴۳۷) : هر کس نهان خود را اصلاح کند، خدا پیدای او را به صلاح در خواهد آورد و هر کس برای دین خـود عـمل کند، خدا امر دنیای او را کفایت خواهد کرد و هر کس رابطه بین خود و خدا را نکو ساخت، خدا هم رابطه بین او و مردم را کفایت خواهد نمود (برای آگاهی بیشتر ر. ک به: نراقی، ۱۳۶۱ ق، ج ۲، ص ۳۰۶ به بعد / ابن فـهد، ]بـی تا[، ص ۲۱۳).
ب. راه های عملی
۱. انسان می تواند نفس خود را به پنهان سازی اعمال صالحه عادت دهد؛ همان گونه که همواره سعی می کند اعمال قبیحه خود را از دیگران بپوشاند؛ اگر به پنهان کردن اعمال خیر خود عادت کنـد، مـلکه تقوی در او رسوخ خواهد کرد. در روایت آمده است که خدا کسی را که با دست راستش صدقه دهد و آن را از دست چپش پنهان کند، در روز قیامت که هیچ سایه ای جز سایه او نیست، پناهش دهد و در سایه خود نگاه دارد.
۲. انسان بـاید هـمواره ذهـن و فکر خود را به این نکته تـمرین دهـد کهـ عمل خالصانه نهانی، هفتاد برابر عملی که آشکارا صورت می گیرد، فضیلت دارد: «ان فضل عمل السّر علی عمل الجهر سبعون ضعفاً» (مجلسی، ۱۹۸۳ م، ج ۶۷، ص ۲۵۲)؛ بـرای کسـی که کار نـیک را پنهانی انجام می دهد هفتاد برابر پاداش است و در روایت دیگر آمـده اسـت: «المستتر بالحسنه له سبعون ضعفاً» (حاجی نوری، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۲، ص ۱۱۹).
امام خمینی (س) در آثار گران سنگ خود، تمامی راه های علاج آفت اخلاص و قلع و قـمع غـده سـرطانی ریا را مورد بررسی قرار داده و درمان این بیماری مهلک و ویرانگر را به جویندگان راه اخـلاص نشان داده است. عبارات امام رحمه الله در عین سادگی و دوری از پیچیدگی، از ژرفایی به عمق اقیانوس برخوردار است و در اینجا از باب حُسن ختام بـه سـخنان مـعظم له توجه می کنیم:
ما در اینجا تذکر می دهیم به چیزی که امید است بـرای این مـرض قلبی مؤثر افتد... و آن چیزی است که مطابق برهان و مکاشفه و عیان و اخبار معصومین علیهم السلام و کتاب خدا است و عـقل شـما هـم تصدیق دارد؛ و آن این است که خدای تبارک و تعالی به واسطه احاطه قدرتش، در جمیع موجودات و بـسط سـلطنتش در تـمام کائنات و احاطه قیّومیتش به کافه ممکنات، تمام قلوب بندگان در تحت تصرف او و به ید قدرت و در قـبضه سـلطنت اوسـت... پس ریا و سالوس شما، اگر برای جلب قلوب عباد است و جانب دل ها نگاه داشتن و منزلت و قـدر در قـلوب پیدا کردن و اشتهار به خوبی یافتن است، این از تصرف شما به کلی خارج و در تحت تصرف حق اسـت (امام خمینی (س)، ۱۳۸۰ ش، ص ۴۰).
... در میزان عقل بسنج اعمال خود را، قبل از آنکه در آن عالم میزان کنند و حساب خود را بکش، قـبل از آنـکه از تو حساب کشند... نعمت های الهی را از دست مده به واسطه جلب قلوب مخلوق، برای شـهرت چـند روزه مـوهوم (همان، ص ۴۲)... بترس از آنکه حق تعالی علاوه بر آنکه ناموس ملکوت تو را پاره کند و تو را پیش انبیای عـظام و مـلائکه مقربین مفتضح و رسوا کند، در همین عالم تو را مفتضح کند و مبتلا کند بـه فـضیحتی که جـبران پذیر نباشد و پاره شدن عصمتی که وصله بردار نباشد. حق تعالی ستّار است، ولی غیور هم هست؛ ارحم الراحمین اسـت، ولی اشـدّالمعاقبین هـم هست؛ ستر (می پوشاند) می فرماید، تا وقتی از حد نگذرد (همان).
تو اگر قـلوب بـندگان خدا را در تحت تصرف حق بدانی و معنی «یا مقلب القلوب» را به ذائقه قلب بچشانی و به سامعه قلب بـرسانی، خـود با این همه ضعف و بیچارگی در صدد صید قلوب برنیایی و اگر حقیقت «بیده مـلکوت کل شـی ء و له الملک و بیده الملک» را به قلب بـفهمانی، از جـلب قـلوب بی نیاز شوی و به قلوب ضعیفه این مخلوق ضـعیف خـود را محتاج ندانی و غنای قلبی برای تو رخ دهد. تو در خود حس احتیاج کردی و مردم را کارگـشا دانـستی، پس محتاج به جلب قلوب شـدی و خـود را به قـدس فروشی مـتصرف در قـلوب انگاشتی، پس محتاج به ریا شدی؛ اگر کارگـشا را حـق می دیدی و خود را نیز متصرف در کُوْن نمی دیدی، بدین شرک ها احتیاج پیدا نمی کردی (همو، ۱۳۷۸ ش، ص ۱۷۲).
سخنان امـام رحمه الله، سـخت بی پیرایه و در عین حال، ژرفای اقیانوس دل انـسان را به لرزه درمی آورد و متنبه مـی سازد. امـید آنکه از این مفاهیم بلند پند گـیریم.
نـتیجه
انسان مؤمن در سیر معنوی خود، زادِ راهی لازم دارد که عبارت است از اخلاص؛ اما بر اساس آیات و روایاتـی که گـذشت و همچنین سخنانی که عارفان واصل از جـمله امـام راحـل یادآوری کرده اند و مواردی از آنـها نـقل گردید؛ این زاد راه نیز ممکن اسـت در مـعرض آفت یا آفت هایی قرار گیرد که مهم ترین و مهلک ترین آنها ریا می باشد که باعث می شود حسن فاعلی از بین بـرود و کالبـد بی روحی از عمل باقی بماند. می توان بـا تـوجه به عـظمت خـدا و بـقای هر چیزی که رنگ خـدایی دارد و با توجه به فنای ما سوی الله، آفت بزرگ ریا را از حوزه اخلاص در نیت و عمل زدود و به سیر مـعنوی خـود ادامه داد.
منابع
- قرآن کریم؛ ترجمه ناصر مـکارم شـیرازی؛ قـم: تـحقیق و نـشر دارالقرآن الکریم، ۱۳۷۴ ش.
- نهج البـلاغه؛ تـرجمه سید جعفر شهیدی؛ چ ۳، تهران: آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۱ ش.
۱. ابن فهد حلی، احمد؛ عدة الداعی و نجاح الساعی؛ قـم: وجـدانی، ]بـی تا[.
۲.امام خمینی (س)؛ آداب الصلوة؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نـشر آثـار امام خمینی (س)، ۱۳۷۸ ش.
۳. -؛ تـحریر الوسـیلة؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۷۹ ش.
۴. -؛ چهل حدیث؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۰ ش.
۵. ستوده، امیررضا؛ پا به پای آفتاب؛ تهران: پنجره، ۱۳۷۴ ش.
۶. صدوق، ابوجعفر محمد بـن الحسین بن بابویه قمی؛ من لایحضره الفقیه؛ قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ ق.
۷. فیاض، محمد اسحاق؛ محاضرات فی اضواء الفقه؛ قم: دارالهادی، ۱۴۱۰ ق.
۸. فیومی، احمد بن محمد بن علی المقری؛ المصباح المنیر؛ قاهره: وزارة المـعارف، ۱۹۲۸ م.
۹. کلینـی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ق.
۱۰. گلپایگانی، محمدرضا؛ افاضة العوائد؛ قم: دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۱ ق.
۱۱. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۹۸۳ م.
۱۲. مطهّری، مرتضی؛ عدل الهی؛ تهران: صدرا، ۱۳۷۲ ش.
۱۳. مولی صالح مـازندرانی، مـحمد؛ شرح اصول الکافی؛ ]بی جا[، ]بی نا[، ]بی تا[.
۱۴. نراقی، محمد مهدی؛ علم اخلاق اسلامی؛ تصحیح سید جلال الدین مجتبوی؛ تهران: حکمت، ۱۳۶۱ ش.
۱۵. نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسـائل؛ قـم: مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۸ ق.
آدرس ثابت: ۳۲۸۸۴۳https://www. noorm«gs. ir/view/f«/«rticlep«ge/
مقالات مرتبط
آداب و اخلاق اهل علم (۱)؛ اخلاص در نیّت
صلح گرایی و خشونت زدایی در اسلام و مقایسه با دین های یهود و مسیح
دلالت اقتصاد نهادی برای بهبود محیط کسب‌وکار
برزخ تن، تناقض در هویت جنسی و جنسیتی: مطالعه ای در سازگاری اجتماعی ناراضیان جنسی
حق سلامت جنین از منظر اخلاق، فقه و حقوق پزشکی
خطوط کلی نظام تربیتی اسلام
نقد رویکرد جاری و بازتقریر اعجاز علمی قرآن با ملاحظه علوم تجربی
روش تربیتی مبتنی بر «عادت»، روشی فراموش شده (بخش پایانی)
گواهی سلامت پیش از ازدواج از منظر اسناد بین‌المللی حقوق بشر با تاکید بر حقوق کودک
اسطوره همزادان در داستان های «بوف کور» و «پیکر فرهاد»
کاوشی در روایات «کتاب التوحید» محمد بن عبدالوهاب
بررسی ادله مشروعیت خرید و فروش اعضای بدن در فقه شیعه
عناوین مشابه
امام خمینی (س)ثابت و استوار از آغاز تا پایان؛ بعثت بزرگ ترین حادثه ی عالم
امام خمینی (س) و مبارک ترین نگاه در دنیای معاصر
تغییر نگاه بزرگ ترین ره آورد جشنواره؛ گفت و گو با رضا حسینی دبیر بخش تئاتر جشنواره ملی فرهنگی و هنری راه روشن
بررسی روش شناسی تفسیر المنار در نگاه مهم ترین مفسر شیعی معاصر، علامه طباطبایی
خبر و نظر: راه اندازی بزرگ ترین مجتمع GTL گامی بلند برای دولت قطر و شرکت شل
نگاه متفاوت فلسفی به پدیده خصوصی سازی بزرگ ترین تحولی است که باید رخ دهد
نقد: بزرگ ترین داستان عالم (نقد نمایش اپرای عاشورا نویسنده، طراح و کارگردان: بهروز غریب پور)
خانواده و نگاه تربیتی امام خمینی (س)
مهم ترین آسیب جنسی دوران نوجوانی و راه کارهای پیش گیری و درمان
جمع آوری نهج البلاغه خدمتی بزرگ به عالم تشیع
.
انتهای پیام /*