کتاب دنیا و آخرت
(مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین محمد علی خسروی)
اشاره ـ به مناسبت همایش بین المللی " قرآن و امام خمینی" که قرار است به زودی از سوی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) و سایر نهادهای علاقه مند برگزار شود دو مصاحبه با آقایان حجت الاسلام والمسلمین محمد علی خسروی (دبیر همایش) و حجت الاسلام و المسلمین مستوفی (از محققان صاحب نظر مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی) انجام داده ایم که در پی به نظر خوانندگان گرامی می رسد.
حضور: ضمن تشکر از شرکت شما در این مصاحبه، با توجه به اینکه فراخوان همایش " قرآن و امام خمینی" منتشر شده و چگونگی آن از طریق جراید به اطلاع عموم رسیده و امیدواریم بزودی شاهد برگزاری آن باشیم، شایسته است توضیح بفرمایید امام خمینی به طور کلی جایگاه قرآن را در میان مسلمانان و جهان امروز چگونه توصیف و تعریف کرده اند؟
حجت الاسلام و المسلمین محمد علی خسروی: قرآن کریم از دیدگاه امام خمینی، کتاب دنیا و آخرت است که عمل بر فرامین و تعالیم آن هم خوشبختی این جهان را تأمین می کند و هم سعادت آن جهان را. این جمله امام که بسیار عمیق و گویاست جایگاه قرآن را مشخص می کند که فرمود: " اتصال معنویت به مادیت و انعکاس معنویت در همه جهان مادیت از خصوصیات قرآن است. "
در واقع قرآن کریم وسیله ای است که تمام شؤون زندگی مادّی انسان را به معنویت و خدا متصل می کند و به زندگی روح و هدف می بخشد.
جامعه بدون قرآن ـ چه به ظاهر مسلمان باشد یا غیر مسلمان ـ فاقد معنویت و محروم از کمالات متعالی انسانی و الهی است. امام خمینی در جای دیگر، هدف از نزول قرآن کریم را تأمین زندگی شرافتمندانه بشر می داند و می فرماید: " قرآن، نقطۀ جمع مسلمانان بلکه همه عائلۀ بشری است که از مقام شامخ احدیت تنزل کرده تا جهان را به قسط و عدل برساند." بنا بر این، امام خمینی، این عالم و عارف و اسلام شناس و قرآن پژوه بزرگ برای قرآن دو جنبه را معرفی کرده است. یکی اینکه نقطۀ اتصال معنویت به مادیت است یعنی تأمین سعادت اخروی و دیگر آنکه نقطۀ جمع بشریت است. یعنی اتحاد، آرامش و دارای هدف واحد بودن برای کل انسانها که طبیعتاً نتیجه آن زندگی مسالمت جویانه و عدالت اجتماعی است.
حضور: از قدیم الایام توطئه های فراوانی در جهت ایجاد شبهه در اصالت و صحت قرآن کریم به عمل آمده است مانند القاء شبهه حذف یا اضافه شدن بعضی آیات و غیره. نظر امام خمینی در این مورد چیست؟
خسروی: نظر امام خمینی همچون دیگر علمای بزرگ و مفسران قرآن کریم بر تحریف ناپذیری قرآن است، چون خداوند متعال خود وعده فرموده قرآن را حفظ خواهد کرد. ایشان در جایی فرموده است: این قرآن کریم که در بین ید مسلمین است از صدر اسلام تا حالا یک کلمه حتی یک حرف کم یا زیاد نشده است.
امام خمینی برخی از علما را که چنین احتمالات و ادعاهایی را مطرح کرده اند به شدت مورد عتاب قرار داده و با استدلال های علمی در کتاب های خود از جمله در کتاب " کشف اسرار" و تعلیقه ای که بر کفایه نوشته اند این ادعا را باطل دانسته و این عقیده را بسیار زشت و جاهلانه خوانده و فرموده است کسی که قایل به تحریف قرآن است به دلیل کم اطلاعی از فنون تحقیق در آیات و فهم روایات، گول ظاهر برخی روایات را خورده و چنین رأیی را اظهار کرده است که همۀ علما او را رد کرده و برای نوشته های او هیچ ارزش و اعتبار علمی قایل نیستند.
حضور: امام خمینی چه آثار تفسیری در باره قرآن کریم دارند؟ و آیا این آثار از طرف مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی یا سایر ناشرین منتشر شده است یا خیر؟
خسروی: بحمد الله آثار فراوانی از امام در مورد قرآن کریم به جا مانده است. یکی از توفیقات امام خمینی کثرت تألیفات و تحقیقات ایشان است. و در همۀ آثار مکتوب امام، مباحث و موضوعاتی را که ایشان مورد تحقیق قرار داده اند عمدتاً با استناد به آیات قرآن بر آن دلیل اقامه کرده اند. جالب است که بدانید در علم فقه که مدار استدلال های آن بر اخبار و احادیث است امام از آیات قرآن استنادها و استشهادهای فراوانی داشتند. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، استدلال های قرآنی امام را از کتب فقهی ایشان استخراج و تدوین کرده و در قالب یک کتاب قطور منتشر نموده است. امام، همین روش را در کتاب های روایی و اخلاقی نیز دنبال کرده و قرآن را به عنوان محور اصلی مباحث اخلاقی مورد توجه قرار داده است.
سال ها پیش یکی از علمای حوزه علمیه قم ـ جناب حجت الاسلام و المسلمین ایازی ـ با راهنمایی و اشراف مفسر عالی قدر ـ مرحوم آیت الله معرفت ـ کلیه آیات قرآنی را که در مباحث فقهی، اصولی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی مورد استفاده و استناد امام خمینی قرار گرفته بود جمع آوری نمودند و بر اساس ترتیب سوره های قرآن تنظیم کرده و مقدمه محققانه و مفیدی را بر آن افزودند.
این مجموعه در پنج مجلد با عنوان " تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی" از سوی مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ و منتشر شده است.
حضور: حضرت امام، قرآڼ کریم را « باب معرفت الله» بیان کرده اند که اگر نبود تا ابد این باب بسته بود. در باره این جمله امام چه توضیحی دارید؟
خسروی: امام خمینی به خاطر توفیقات و استعداد فوق العاده ای که داشت در تبیین حقیقت قرآن کریم گامهای بلندی برداشت و پرده های ضخیمی را که در قرون گذشته به دست جهالت و نادانی بر چهرۀ تابناک قرآن کشیده شده بود کنار زد و قرآن را که باب معرفت الله و دروازۀ شناخت پروردگار است به روی مردم گشود. عواملی که مانع استفاده از قرآن کریم هستند در کتاب های حضرت امام به تفصیل بیان شده و ایشان با قلم فصیح و دقیق علمی حجاب های
معرفت و موانع فهم قرآن را تشریح کرده اند.
من توصیه می کنم اهل مطالعه از کتاب آداب الصلوه که این مباحث را بیان نموده غفلت نکنند. امام خمینی در این کتاب، حجاب هایی را که مانع بهره برداری از نور قرآنی می شود برشمرده اند، مانند حجاب خودبینی که موجب می شود هر عالمی را که در یکی از رشته های علوم قرآنی مانند تجوید و تفسیر ادبی یا عرفانی تخصصی دارند خود را به همان قانع کرده و از درک حقیقت قرآن غافل شوند. تعبیر امام این است که این از شاهکارهای مهم شیطان است که همیشه کمالات موهومه را برای انسان آن قدر بزرگ جلوه می دهد که همان مانع رسیدن به مقصود می گردد.
امام، حجاب های دیگر مانند حجاب آرای فاسده و مذاهب باطله و سایر حجاب ها را برمی شمارد تا می رسد به یکی از بزرگ ترین حجاب ها و آن عبارت است از اینکه کسی معتقد باشد که غیر از مطالبی که در تفاسیر آمده هیچ کس حق برداشت از آیات و تدبّر و تفکر در قرآن را ندارد. امام می فرماید این عقیدۀ باطل موجب شده به بهانۀ اجتناب از تفسیر به رأی، خود را از این دریای معرفت محروم کنند و قرآن را به کلی مهجور نمایند. در حالی که تدبّر در قرآن غیر از تفسیر به رأی است و استفاده های اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه تفسیر نامیده نمی شود تا تفسیر به رأی باشد.
تأکید حضرت امام به تفکر و تدبّر در قرآن به خاطر دستور خداوند است که در آیات مختلف مردم را به تفکر و تدبّر فراخوانده است. ولی نوعاً به آن توجه نمی شود. به هرحال قرآن باب معرفت الله است که توسط پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به روی مردم گشوده شده است و ائمه معصومین (علیهم السلام) مردم را به سوی آن منبع نور و هدایت، راهنمایی کرده اند و فرموده اند اگر چنانچه کسی از ما نقل قولی کرد که با آیات قرآن کریم مخالف بود کلام ما نیست و باید آن را به دور انداخت.
حضور: مهمترین نکاتی که امام خمینی در باره قرآن کریم بدان تأکید دارند چیست؟
خسروی: مهمترین نکته ای که امام خمینی تأکید فراوان روی آن دارند و به هر مناسبتی از آن سخن گفته اند توجه به انگیزۀ بعثت و نزول قرآن است. آیا قرآن کریم تنها برای قرائت و یا تبرّک به آن و یا قسم خوردن به آن و یا چاپ آن با جلدهای نفیس و امثال اینها نازل شده یا هدف دیگری داشته است. گرچه قرائت و تلاوت قرآن خود فی نفسه مطلوب است و به تعبیر امام، نامۀ محبوب است باید بر دیده گذاشت و آن را قرائت کرد امّا نکتۀ اصلی اینجاست که هدف اساسی چه بوده است؟
امام خمینی با استفاده از آیۀ " یزکیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمه " می فرماید شاید غایت اصلی از تلاوت، تزکیه و تعلیم باشد. خودسازی و آگاهی دو هدف اساسی برای نزول قرآن است. این دو هدف در سرتاسر آیات قرآن به چشم می خورد. از یک سو نقل داستان های انبیای الهی و نیز داستان های عبرت آموز دیگر همه در جهت تربیت و تهذیب نفس و رشد کمالات اخلاقی است و از طرفی آیات مربوط به خلقت آسمان ها و زمین و احکام و شرایع و دعوت به تفکر و تعقل در آیات الهی و آفرینش موجودات در جهت ارتقای علمی و بالا بردن آگاهی مردم است. نتیجۀ تربیت و تعلیم قرآن، تحول عظیمی است که در جهان اسلام و حتی غیر مسلمان ها پدید آمد. البته اگر غفلت ها و هواپرستی ها نبود تأثیر قرآن در جهان بسیار بیشتر از این بود.
امام خمینی قرآن را یک سفره گسترده برای ارتزاق معنوی و مادی بشر می داند و می فرماید انگیزه بعثت بسط این سفره است. تلاش پیامبر اکرم(ص) برای این بوده که این سفره در
دسترس همگان قرار گیرد. پیامبر اکرم (ص) رحمة للعالمین بود و هدفش بهره برداری همۀ انسان ها از مواهب قرآن کریم است.
امام خمینی روی این هدف بسیار تأکید نموده و معتقد است انگیزه بعثت و نزول قرآن مصفا نمودن نفوس و نجات آنان از ظلمت به سوی نور است.
حضور: همان طور که اشاره کردید قرائت و فهم قرآن کریم و بحث نظری در باره اهمیت و ارزش آن که بسیار هم مطلوب و مفید است یک موضوع است و عمل به قرآن یک مسئله دیگر. حال آنکه به نظر می رسد در جامعه ما ـ که اساساً بایستی در عمل به قرآن کریم از تمامی جوامع دیگر پیش افتاده باشد ـ بسا که خلاف دستورات قرآنی مشاهد می شود و در واقع ـ باوجود انقلابی به آن عظمت ـ هنوز نمی توان گفت ما یک جامعه قرآنی هستیم. سهل است در زمینه های زیادی عملکردها بسیار دور از تعالیم قرآنی به نظر می رسد. به نظر شما علت اصلی چیست؟
خسروی: بله، با توجه به دیدگاه امام خمینی در مورد هدف نزول قرآن که تربیت و سعادت بشر بوده است تنها راه تحقق این هدف پیاده کردن احکام و دستورات آن است وگرنه صرفاً تلاوت آن بدون عمل به آیات آن نتیجه ای حاصل نخواهد کرد. امام خمینی موفق شد زمینۀ عمل به دستورات قرآن را فراهم کند و مانع بزرگ را که حکومت دست نشاندۀ پهلوی بود با همت مردم از میان بردارد و به جای آن حکومتی را که شاخصۀ اصلی آن اسلامیت و رأی اکثریت مردم بود در قالب "جمهوری اسلامی" ایجاد نماید. قانون اساسی که توسط خبرگان ملت نوشته شد بر اساس آموزه ها و مبانی قرآن کریم شکل گرفت. در واقع این نظام در اصل از اندیشه های قرآنی امام خمینی نشأت گرفته است. البته در طول زمان، کجروی ها و اشتباهات و انحراف هایی ممکن است رخ داده باشد که مورد تأیید هیچ یک از عالمان آگاه نیست. امّا این عدم توفیق را در بخشی از اهداف نباید به حساب باطل بودن اصل انقلاب و نظام گذاشت.
چنان که انحراف هایی را که پس از نزول قرآن و بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) در طول چهارده قرن تا کنون در جهان اسلام پیش آمده و هرروز هم متأسفانه شکل جدیدی از آن رونمایی می شود نمی توان و نباید به پای اسلام و بعثت پیامبر اکرم (ص) نوشت. مثل اینکه کسی بگوید اگر قرآن نازل نشده بود و پیامبر (ص) مبعوث نشده بود امروز گروهی جنایتکار به نام داعش این همه ظلم نمی کردند. پس نتیجه بگیرد که اصل اسلام بیهوده است. مسلماً چنین استدلالی بسیار واهی و باطل است. آن همه خدمات بی نظیر اسلام را در قرون گذشته نادیده گرفتن و خیانت عده ای مزدور را که از نام پیامبر (ص) و قرآن سوء استفاده می کنند به حساب اسلام نوشتن ظلمی آشکار و نهایت بی انصافی است.
به هر حال اندیشه نورانی امام خمینی و درخشش حضور معارف قرآن کریم در جامعه چیزی نیست که بتوان چشم ها را بر آن بست و به خاطر مواردی از اشتباهات، اصل آن را زیر سئوال برد. مسلماً چنانکه قرآن کریم نابود شدنی نیست، نظام جمهوری اسلامی تا آنجایی که به قرآن متصل باشد و سیرۀ پیامبر (ص) و امامان (ع) را در عدالت، انصاف و رعایت موازین الهی و حفظ کرامت انسانی تعقیت کند ماندگار خواهد بود.
حضور: به عنوان آخرین پرسش بفرمایید آیا تا کنون در سطح حوزه یا دانشگاه در باره اندیشه های قرآنی امام خمینی و تفاسیر ایشان، دروس خاصی تهیه شده یا در دروس خاصی از آنها استفاده می شود یا خیر؟
خسروی: تا کنون در مراکز آموزش کشور، بیشتر بر مبانی اجتماعی و اندیشه های سیاسی امام خمینی تأکید شده به طوری که جامعۀ امروز ـ چه در ایران و چه در سایر کشورها ـ امام را به عنوان یک رجل سیاسی که توانست در معادلات سیاسی جهان تأثیرگذار باشد می شناسد. امّا اینکه امام خمینی مفسری کم نظیر و محققی بزرگ در علوم مختلف اسلامی است و مبتکر صدها نکتۀ ناب علمی در علوم روایی، اخلاقی، فقهی بوده است متأسفانه چنانکه باید و شاید جز در نزد خصّیصین شناخته شده نیست. دست اندرکاران فرهنگی جامعه با پرداختن صرف به اندیشه های حکومتی امام و بی توجهی به سایر دیدگاه های علمی ایشان نباید جامعه را از این دریای بیکران علوم اسلامی و معارف اهل بیت(علیهم السلام) محروم کنند. امیدواریم این همایش قرآنی بتواند گامی هرچند کوچک در جهت تحقق این هدف ارجمند به حساب آید.