‏‏ ‏

‏‏5 ـ 2 ـ تطورات پول در تاریخ‏

‏‏حال که از معنای پول و ماهیت آن آگاه شدیم و نقشهای آن را دریافتیم، بد‏‎ ‎‏نیست بطور اجمالی به تطورات و حالتهای مختلفی که بر آن رفته نظر کنیم، تا در‏‎ ‎‏تجریه و تحلیل نهایی راه حل را به خوبی بیابیم و بدانیم پولی که اکنون مورد‏‎ ‎‏استفادۀ ماست چه سابقه ای داشته است.‏

‏‏هر کس مطالعه پول را با این تصور شروع کند که چیزی در دنیا وجود دارد‏‎ ‎‏که «بالذات پول» است و در کلیۀ زمانها و مکانها به صورت پول به کار رفته است‏‎ ‎‏تاریخ پول را بسیار اسفناک خواهد یافت، چرا که یک عده اشیای ناممکن به‏‎ ‎‏صورت وسیله گردش معاملات به کار رفته اند، که صورت ناقصی از این اسناد‏‎ ‎‏در جدول زیر آمده است.‏‎[1]‎

‏‏سُفال، بز، کج بیل، برنز‏

‏‏پوست حلزون، غلام و کنیز، گلدان، نیکل‏

‏‏پوست لاک پشت، برنج، قایق، چرم، ‏

‏‏خرمهره، چای، چینی، کارت بازی، ‏

‏‏دندان دولفین، توتون، سنگ، کاغذ‏

‏‏دندان نهنگ، زفت، آهن، ‏

‏‏دندان خوک، پشم، مس‏

‏‏سر دارکوب، نمک، برنج (مفرغ)، ‏

‏‏گاو، ذرت نقره، بدهی اشخاص‏

‏‏خوک، شراب، طلا، بدهی بانکها، ‏

‏‏اسب، آبجو، آلیاژ طلا و نقره، بدهی دولت‏

‏‏گوسفند، چاقو، سرب‏

‏‏ ‏
‏‎

‏‏برخی اشیا و موارد بالا حیوان هستند، برخی گیاه و گیاهی و برخی‏‎ ‎‏محصولات معدنی تازه نیز در این طبقه بندی وجود دارد.‏

‏‏بعضی علاوه بر مصرف پولی، مصرف ذاتی نیز دارند. ولی بعضی حتی‏‎ ‎‏مصرف پولی داشته و عملاً برای مصرف غیر پولی بی ارزش اند.‏

‏‏برخی بادوام اند و برخی کم دوام تر، تقریباً تنها وجه مشترک تمام این کالاها‏‎ ‎‏و غیر کالاها این است که هر یک از آنها توانسته است در زمانی و مکانی به‏‎ ‎‏صورت وسیلۀ پرداخت قابلیت قبول عامه بیابد و دلیل این مقبولیت عامه نیز بطور‏‎ ‎‏مسلم در زمانها و مکانهای مختلف تفاوت دارد.‏‎[2]‎

‏‏برخی نظر دارند که پول صرفاً در چهار چوب قانون تعیین می شود و مدعی‏‎ ‎‏هستند که پول آن چیزی است که قانون می گوید. شرایط قانونی مسلماً وارد‏‎ ‎‏است. یک شییء اگر قانون استفاده از آن را در پرداخت ممنوع سازد، احتمالاً‏‎ ‎‏در تحصیل قبول عامه در پرداخت با اشکال مواجه خواهد شد و بر عکس قانون‏‎ ‎‏می تواند یک شییء را یا اعلام پول بودنش در تحصیل قبول عامه کمک کند، و‏‎ ‎‏حتی پا را فراتر نهد و مزایای «پول رایج» به آن بخشد و بگوید برای باز پرداخت‏‎ ‎‏بدهی قدرت قانونی دارد تا بستانکاری که از قبول آن سر باز زدند توان مطالبۀ چیز‏‎ ‎‏دیگری نداشته باشد.‏

‏‏با همۀ مزایای قانونی بودن، تنها تعاریف قانونی کافی نیست؛ زیرا اولاً‏‎ ‎‏ممکن است مردم از قبول اشیایی که بر اساس قانون پول تعریف شده اند‏‎ ‎‏خودداری کنند. ثانیاً اشیایی که بر اساس قانون پول شناخته نمی شوند ممکن‏‎ ‎‏است برای پرداخت، مقبول یک عامه حاصل نمایند و حتی قسمت عمده ای از‏‎ ‎‏وسایل مبادله گردند، سپرده های بانکهای تجاری مثال بارزی از این موارد‏‎ ‎‏هستند.‏

‏‏گفته اند پول شامل کلیۀ اشیایی می شود که عمل پول را انجام می دهند همه‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‏‏اقتصاددانان تقریباً موافقند چیزی که برای باز پرداخت وام و خرید کار و کالا‏‎ ‎‏عملاً مورد قبول عامه بود پول است، حال وضع قانونی آن هر چه باشد.‏

‏‏با چنین دیدی عرضه پول در بانکهای اغلب کشورها شامل سکه، پول‏‎ ‎‏کاغذی و سپردۀ دیداری یا سپرده جاری می شود. مطالبات مردم از بانکها به‏‎ ‎‏صورت سپردۀ حساب جاری مزایای پول رایج را ندارد، ولی در عمل‏‎ ‎‏همۀ مردم، آن را پول تلقی و برای پرداخت قبول می نمایند.‏

‏‏حتی این تعریف و شمول پول را بعضی از اقتصاددانان بیش از حد‏‎ ‎‏محدود کننده دانسته و می گویند سپرده های مدت دار و پس انداز در بانکهای‏‎ ‎‏تجاری، مطالبه از اتحادیه های اعتباری و وام ها جزء انواع پول هستند.‏

‏‏این موارد در پرداخت بطور کامل مقبولیت عامه ندارند و به محض مطالبه نیز‏‎ ‎‏قابل پرداخت نیستند و برای تبدیل به «پول» (به معنایی که گذشت) متضمن تأخیر‏‎ ‎‏کوتاهی بوده یا هزینه ای می برند، ولی با این حال جنبۀ پولی و نقدینگی آنها زیاد‏‎ ‎‏است. اینها جانشینانان خوبی برای پولند، البته باید گفت «شبیه پول اند» و اگر‏‎ ‎‏بنابر تعمیم باشد دیگر چندان وجه تمایزی بین پول و اشیای دیگر نمی ماند و مسأله‏‎ ‎‏به شدت مشکل می شود.‏

‏‏حال که از این نظریات گذشتیم، سیر تحول پول را بدین گونه می توان‏‎ ‎‏دسته بندی کرد: ابتداً اشیا و حیوانات نقش پول را ایفا نمودند. سپس با گسترش‏‎ ‎‏مبادلۀ تقسیم کار فلزات جایی یافتند، که سرانجام فلزات قیمتی مناسبترین وسیلۀ‏‎ ‎‏شناخته شدند، طلا و نقره به علت حجم کم و ارزش زیاد و سهولت حمل و نقل‏‎ ‎‏به عنوان بهترین وسیله بودند، مضاف بر آنکه ارزش و نجابت، یعنی زنگ نزدن و‏‎ ‎‏یکنواختی ارزش، که قطعان آنها تفاوت کمّی را می رساند و تفاوت و کمّی‏‎ ‎‏تفاوت ارزش را در پی داشت و خاصیت تقسیم پذیری زیاد و باز پیوند قطعات نیز‏‎ ‎‏ارزش دیگری بود که به آنها می داد.‏

‏‏ ‏
‏‎

‏‏تا قرن حاضر و اوایل این قرن فلزات قیمتی؛ یعنی طلا و نقره و (تا حدود‏‎ ‎‏کمی مس) این نقش را داشت، که ابتدا با وزنهای متفاوت و سپس با وزنهای‏‎ ‎‏مشخص و عیار معین بیانگر ارزش بودند.‏

‏‏با توسعۀ اجتماعات، اوراقی از طرف صرافان به جریان گذاشته شد و سپس‏‎ ‎‏بانکها و خزانه داری ها نیز این اوراق را به جریان انداختند که معرّف وزن‏‎ ‎‏مشخص از طلا و نقره بودند و تفاوت زیادی با پول کاغذی نداشتند در استفاده از‏‎ ‎‏پول فلزی (فلز قیمتی) دو شکل وجود داشت: اولاً عیار ثانیاً، وزن و لذا سکه‏‎ ‎‏زدن، یعنی تضمین و تأمین این دو امر، درستکاری در عیار مسکوکات به این‏‎ ‎‏مسأله عدم تأمین و تضمین تزریق نمود البته سکه های پر ارزش توسط‏‎ ‎‏امپراتوری های بزرگ و ثروتمند نیز ضرب شد که به برکت سلامت و ثبات‏‎ ‎‏ارزش از اعتبار جهانی برخوردار گردید، مثل دینار که در امپراتوری اسلامی‏‎ ‎‏مورد استفاده قرار گرفت.‏

‏‏پول کاغذی (‏‎fiatmoney‎‏) شاید از مهمترین دست آوردهای بشری نباشد،‏‎ ‎‏اما بدون تردید از پربرکت ترین آنهاست، ماشینهای جادویی ضرابخانه های‏‎ ‎‏امروز در چند لحظه چنان ثروتی خلق می کنند که در خیال هیچ کیمیاگری هم‏‎ ‎‏نمی گنجید. این ثروت کاغذی به همه چیز از جمله به زر و سیم تبدیل شدنی‏‎ ‎‏است، بی شک به همین دلیل بوده است که مارکوپولو وقتی که برای نخستین بار‏‎ ‎‏در دربار خاقان چین با این پدیدۀ شگرف مواجه شد آن را «عین کیمیاگری»‏‎ ‎‏خواند.‏

‏‏اما این پدیدۀ شگفت چرا در گذشته رواج چندانی نداشت؟ در حالی که‏‎ ‎‏می توانست دوای درد همۀ فرمانروایان نیازمند تاریخ باشد، کسانی که با رسوایی‏‎ ‎‏عیار مسکوکات را تغییر می دادند، چرا به ضرب قانون همه را وادار به تسلیم در‏‎ ‎‏مقابل اسکناس چاپ شده و یا تهیه شده خود نکردند؟ شاید گفته شود که چاپ‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‏‏اختراع نشده بود، ولی این دلیل قانع کننده ای است، چه یک کاتب خوشنویس با‏‎ ‎‏یک مهر سنگی می توانست روزانه صدها اسکناس خطی، با مهر سلطنتی و به هر‏‎ ‎‏ارزشی که می خواست، ضرب کنند. چنانچه «قوبیلای قاآن» می نموده است.‏

‏‏اینکه انصاف و مرّوت فرمانروایان مانع از این کار بود نیز دلیل قانع کننده ای‏‎ ‎‏نیست. صحیح نیست که گفته شود فرمانروایان گذشته، انصاف و مروتشان مانع‏‎ ‎‏بود که مشتی کاغذ یا چرم مهر شده را به مردم جای پول بقبولانند چرا که اینها‏‎ ‎‏برای اخاذی ازمردم به ندرت جانب انصاف و مروّت را نگاه می داشتند.‏

‏‏شاید جواب صحیح این باشد که اساساً در مخلیه ابتدایی شهریاران‏‎ ‎‏نمی گنجیده است که مشتی کاغذ را به عنوان پول بپذیرند و در ازای کار مردم و‏‎ ‎‏برنج و گندم آنها بدهند و یا وادار کردن مردم به پذیرش چنین چیزهایی به جای‏‎ ‎‏کالا و کالای خود را مستلزم سرکوب و خشونتی می دانسته اند که در خود‏‎ ‎‏سراغ نداشتند و دلیل این مطلب اینکه پادشاه خودکامه ای همچون ناصرالدین‏‎ ‎‏شاه آن هم پس از صد سال از رواج اسکناس به طور گسترده در اروپا صادقانه‏‎ ‎‏معتقد بودند که «مردم باید خیلی نادان باشند که کاغذ پاره چرند را به جای طلا‏‎ ‎‏و نقره قبول کنند» این فرضیه و یا جواب تا حدودی تقویت شد ولی باز رواج‏‎ ‎‏این نوع پول در چین قرون وسطی چگونه توجیه می شود همچنین کوشش یکی‏‎ ‎‏از فرمانروایان این مملکت در چاپ و نشر اسکناس که به لحاظ ذکاوت و هوش‏‎ ‎‏و یا حتی از حیث سبعیت و درنده خویی پدیدۀ استثنایی به شمار نمی رفت، قابل‏‎ ‎‏تأمل است‏‎[3]‎‏ ‏‏و‏‎[4]‎‏.‏

‏‏به هر حال رواج گستردۀ اسکناس پدیده ای است مربوط به گذشتۀ نزدیک‏‎ ‎‏که حداکثر دو قرن از پیدایش آن می گذرد. مُروری بر تاریخچه پیدایش اسکناس‏‎ ‎‏و به عبارت دقیق تر رواج آن در سطحی وسیع، علل عدم مقبولیت آن درگذشته و‏‎ ‎‏رواج فراگیر آن در دو قرن اخیر را روشن می سازد. این بررسی در عین حال،‏‎ ‎‏ ‏
‏‎

‏‏پاسخگوی سؤال «منشاء ارزش پول» است و ضمناً به مسألۀ بانکداری که توسعه‏‎ ‎‏«پول» و تکامل «پول کاغذی» نیز حداقل همسو با آن است، اشاره ای دارد.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

• . شریف ادیب سلطانی، اقتصاد پول و بانکداری، ص 15 تا 18.
• .دکتر فرخ قبادی، و دکتر فریبرز رئی دانا، پول و تورم، ص 92، 93 با اختصار.
• .شعبۀ بانک شاهی در تهران ابتدا حواله های پنج قرانی و بیشتر به عهده خزانه دار خود صادر می کرد و این در واقع نخستین صورت چک یا اسکناس بود (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج 3، ص 3723.
• .آیة الله حسینعلی منتظری، رساله استفتائات، ص 81 سؤال 225، نشر تفکر، قم چاپ اول، قم 1371.