فصل سوم :امر بین الأمرین

‏‏فصل سوم:‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏امر بین الأمرین‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏بیان حقیقت امر‏‎ ‎‏بین الأمرین‏

‏‏فصل فی بیان المذهب الحق و هو الامر بین الامرین والمنزلة بین‏‎ ‎‏المنزلتین و فیه طرق:‏

‏‏     ‏‏منها انه بعد ما علم ان التفویض و هو استقلال الممکن فی‏‎ ‎‏الایجاد والفاعـلیة والجبر و هو سلب التأثیر عن الموجود و‏‎ ‎‏مزاولته تعالی للافعـال والاثار مباشرة و بلاوسط مستحیلان.‏‎ ‎‏اتضح سبیل الامر بین الامرین و هو کون الموجودات الامکانیة‏‎ ‎‏مؤثرات لکن لا بالاستقلال و فیـها الفاعلیة والعـلیة والتأثـیر‏‎ ‎‏لکن من غیر استقلال و استبداد و لیس فی دارالتحقق فاعل مستقل‏‎ ‎‏سوی الله تعـالی و سائـر الموجـودات کمـا انها موجـودات لا‏‎ ‎‏بالاستقـلال بل روابـط محضة و وجـودها عین الفقـر والتعـلق و‏‎ ‎‏محض الربـط والفـاقة تکـون فی الصفـات والاثـار والافعـال‏‎ ‎‏کذلـک فـمع انها ذات صفـات و آثـار و افعـال لم تـکن مستقـلات‏‎ ‎‏فی شئ منها کمـا تقـدم برهـانه فمـن عـرف حقیقة کـون الممـکن‏‎ ‎‏ربطاً محضاً عرف ان فعله مع کونه فعله فعل الله فالعالم بما انه‏‎ ‎‏ربط صـرف و تعـلق محض ظهور قـدرته الله و ارادتـه و علمـه و‏‎ ‎‏فعـله و هذا عیـن المنزلة بین المنزلتین والامـر بین الامـرین و لعله‏‎ ‎
‏‎

‎‏الیـه اشـار فی قولـه و هـو الحق ‏‏و مارمیت اذرمیت ولکن الله رمی‏‎[1]‎‎ ‎‏حیـث اثـبت الرمـی من حیث نفـاه فقـال رمیـت و مارمیـت فان‏‎ ‎‏الرمـی کونه منـه لم یکن بقوتـه و استقلالـه بل بقـوة الله و حولـه و‏‎ ‎‏قولـه ‏‏و ما تشآؤون الاّ ان یشآء الله ‏‎[2]‎‏ فاثـبت المشـیة للّه من حیـث کونـها‏‎ ‎‏لهـم لا بأن یـکون المؤثر شیئین او فعـلین بالاشتراک بـل بمـا ان‏‎ ‎‏مشیة الممکن ظهور مشیته تعالی و عین الربط والتعلق بها...‏‎ ‎‏التفویضی اخرج الممکن عن حده الی حدود الواجب بالذات فهو‏‎ ‎‏مشرک والجبری حط الواجب تعالی عن علو مقامه الی حدود بقعة‏‎ ‎‏الامکان فهو کافر لقد سمی مولینا علی بن موسی الرضا ـ علیهما‏‎ ‎‏السلام ـ القائل بالجبر کافراً والقائل بالتفویض مشرکاً علی روایة‏‎ ‎‏صدوق الطائفة کما عن عیونه‏‎[3]‎‏ والامر بین الامرین هو الطریقة‏‎ ‎‏الوسطی التی للامة المحمدیة ـ صلی الله علیه و آله ـ و هی حفظ‏‎ ‎‏مقام الربوبیة و حدود الامکانیة.‏

‏‏     الجبری ظلم الواجب حقه بل الممکنات حقها و التفویضی‏‎ ‎‏کذلک والقائل بالامر بین الامرین اعطی کل ذی حق حقه.‏

‏‏     الجبری عینه الیمنی عمیاء فسری عماه منها الی الیسری‏‎ ‎‏والتفویضی عینه الیسری عمیاء فسری منها الی الیمنی والقائل‏‎ ‎‏بالمنزلة بین المنزلتین ذوالعینین.‏

‏‏     الجبری مجوس هذه الامة حیث نسب الخسائس والنقائص الی‏‎ ‎‏الله تعالی والتفویضی یهود هذه الامة حیث جعل ‏‏یدالله مغلولة غلت‏‎ ‎
‏‎

‎‏ایدیهم و لعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان‏‎[4]‎‏ والقائل بالامر بین الامرین علی‏‎ ‎‏الحنفیة الاسلامیة.‏‎[5]‎‏(26)‏

‏
‏‎

‎

‏‏بیان دیگری از امر‏‎ ‎‏بین الأمرین‏

‏‏معلوم شد که تفویض و جبر هر دو در مشرب برهان تام و ضوابط‏‎ ‎‏عقلیه باطل و ممتنع است، و مسلک «امر بین الامرین» در طریقۀ‏‎ ‎‏اهل معرفت و حکمت عالیه ثابت است؛ منتها در معنای آن بین‏‎ ‎‏علما ـ رضوان الله علیهم ـ اختلاف عظیم است. و آنچه در بین تمام‏‎ ‎‏مذاهب اتقن و اسلم از مناقشات و مطابقتر است با مسلک توحید‏‎ ‎‏مشرب عرفای شامخین و اصحاب قلوب است؛ ولی‏‏] ‏‏این‏‏]‏‏ مسلک‏‎ ‎‏در هر یک از معارف الهیه از قبیل سهل ممتنع است که حل آن با‏‎ ‎‏طریقۀ بحث و برهان ممکن نیست، و بدون تقوای تام قلبی و توفیق‏‎ ‎‏الهی دست آمال از ادراک آن عاجز است. از این جهت آن را به‏‎ ‎‏اهلش که اولیای حق هستند باید واگذار نماییم، و ما به طریقۀ‏‎ ‎‏اصحاب بحث وارد این وادی شویم. و آن آن است که تفویض را که‏‎ ‎‏عبارت از استقلال موجودات است در تأثیر، و جبر را که نفی تأثیر‏‎ ‎‏است، برأسه نفی کنیم و منزله ای بین المنزلتین، که اثبات تأثیر و‏‎ ‎‏نفی استقلال است، قائل شویم و گوییم منزلۀ ایجاد مثل وجود‏‏[ ‏‏و‏‏]‏‎ ‎‏اوصاف وجود است: چنانچه موجودات موجودند و مستقل در‏‎ ‎‏وجود نیستند و اوصاف برای آنها ثابت است و مستقل در آن‏‎ ‎‏نیستند، آثار و افعال برای آنها ثابت و از آنها صادر است ولی‏‏[ ‏‏غیر‏‏]‏‎ ‎‏مستقل در وجودند، و فواعل و موجداتی غیر مستقل در فاعلیت و‏‎ ‎‏ایجادند.(27)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏فاعلیّت مخلوقات‏‎ ‎‏مظهر و مجلای‏‎ ‎‏فاعلیّت خداوند‏

‏‏ان کل موجود من الموجودات بذواتها و قواها الظاهریّة و الباطنیة‏‎ ‎‏من شؤون الحق و اطواره و ظهوراته و تجلیاته.‏

‏‏     و هو ـ تعالی و تقدس ـ مع علو شأنه و تقدسه عن مجانسة‏‎ ‎‏مخلوقاته و تنزّهه عن ملابسة التعینات، و أنّه فی المظاهر الخلقیة‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏ظاهر فی مرآة العباد، و ‏‏هو الأوّل و الآخر و الظاهر و الباطن‏‏، کذلک‏‎ ‎‏الأفعال و الحرکات و التأثیرات کلّها منه فی مظاهر الخلق. فالحق‏‎ ‎‏فاعل بفعل العبد و قوّة العبد ظهور قوّة الحق: ‏‏وَ ما رَمَیْتَ إذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ‏‎ ‎‏الله رَمی.‏‎[6]‎‏ فجمیع الذوات و الصفات و المشیئات و الارادات و الآثار‏‎ ‎‏و الحرکات من شؤون ذاته و صفته و ظلّ مشیئته و ارادته و بروز‏‎ ‎‏نوره و تجلیه؛ و کلُّ جنوده و درجات قدرته؛ و الحق حق و الخلق‏‎ ‎‏خلق؛ و هو تعالی ظاهر فیها و هی مرتبة ظهوره.‏

‏‏ ‏

‏‏ظهور تو به من است و وجود من از تو‏‏       ‏‏و لست تظهر لولای لم اکن لولاک‏

‏‏ ‏

‏‏     ‏‏فمن نسب الفعل إلی الخلق و عزل الحق عنه، بزعم التنزیه و‏‎ ‎‏التقدیس، فهو قاصر و ظالم لنفسه و حقّه، و محجوب عن الحق‏‎ ‎‏مطرود عن الرب؛ تنزیهه و تقدیسه تقصیر و تحدید و تقلید؛ فهو‏‎ ‎‏داخل فی قوله ‏‏المَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ‏‏ عاکف فی الکثرات بلا توحید.‏

‏‏     و من نسبه إلی الحقّ مع عدم حفظ الکثرة فهو ضال بتجاوزه‏‎ ‎‏الاعتدال، داخل فی قوله ‏‏الضآلّین.‏

‏‏     ‏‏و الصراط المستقیم و الطریق المستبین الخروج عن التعطیل و‏‎ ‎‏التشبیه، و حفظ مقام التوحید و التکثیر و اعطاء حق الحق و العبد.‏

‏‏     فعند ذلک ینکشف للعبد أنّ ما اصابه من حسنة فمن الله و ما‏‎ ‎‏اصابه من سیّئة فمن نفسه؛‏‎[7]‎‏ فإنّ السیّئة من سوءالاستعداد و‏‎ ‎‏نقصان الوجود و هما قسطا العبد. و الحسنة من الخیرات و الجهات‏‎ ‎‏الوجودیة، و هی قسط الرب. و ینفتح له سرّ قوله تعالی: ‏‏قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ‏‎ ‎‏الله ِ.‏‎[8]‎‏ فانّ القابل من التجلی العینی؛ کما قال محی الدین‏‎[9]‎‏: «والقابل‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏لایکون الاّ من فیضه الاقدس.»‏‎[10]‎‎[11]‎‏(28)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏فنای دار تحقّق در‏‎ ‎‏حق تعالی‏

‏‏باید دانست که در علوم عالیه مقرّر و ثابت است که جمیع دار تحقّق‏‎ ‎‏و مراتب وجود، صورت «فیض مقدّس» که تجلّی اشراقی حق‏‎ ‎‏است، می باشد. و چنانچه «اضافۀ اشراقیّه» محض ربط و صرف‏‎ ‎‏فقر است، تعیّنات و صور آن نیز محض ربط می باشند و از خود‏‎ ‎‏حیثیّت و استقلالی ندارند. و به عبارت دیگر، تمام دار تحقّق فانی‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏در حق، ذاتاً و صفتاً و فعلاً، هستند؛ زیرا که اگر موجودی از‏‎ ‎‏موجودات در یکی از شؤون ذاتیّه استقلال داشته باشد، چه در‏‎ ‎‏هویّت وجودیّه و چه در شؤون آن، از حدود بقعۀ امکان خارج شود‏‎ ‎‏و به وجوب ذاتی مبدّل گردد. و این واضح البطلان است. و چون‏‎ ‎‏این لطیفۀ الهیّه در قلب راسخ شد و فؤادْ ذوق آن را چنانچه باید و‏‎ ‎‏شاید کرد، بر او سرّی از اسرار قدر کشف شود و لطیفه ای از‏‎ ‎‏حقیقت «امر بین الامرین» منکشف گردد.‏

‏‏     پس، آثار و افعال کمالیّه را به همان نسبت که به خلق نسبت‏‎ ‎‏دهند، به همان نسبت به حق نیز نسبت توان داد، بدون آن که مجاز‏‎ ‎‏در هیچ طرف باشد. و این در نظر وحدت و کثرت و جمع بین‏‎ ‎‏الامرین متحقّق گردد.(29)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏امر بین الأمرین و‏‎ ‎‏نفی استقلال بندگان‏

‏‏ناصیۀ بندگان به دست حق تعالی است، و قدرت بر تنفس و نگاه‏‎ ‎‏کردن ندارند مگر با قدرت و مشیت حق تعالی، و آنها عاجزند از‏‎ ‎‏تصرف در مملکت حق به جمیع انحاء تصرفات، گر چه تصرف‏‎ ‎‏ناچیزی باشد، مگر با اذن و ارادۀ آن ذات مقدس؛ چنانچه حق‏‎ ‎‏فرماید: «خدای تعالی فقط خلق می کند هر چه بخواهد و اختیار‏‎ ‎‏فرماید هر چه اراده کند؛ کسی را در امر خود اختیاری نیست یعنی‏‎ ‎‏استقلالاً منزه است خدای تعالی از شریک در تصرف در مملکت‏‎ ‎‏وجود.»‏‎[12]‎‏... زیرا که حق جل و علا خالق است و مؤثری جز او‏‎ ‎‏نیست، و تمام اراده ها و مشیتها ظل اراده و مشیت ازلی سابق‏‎ ‎‏اوست.(30)‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎

‏‏امر بین الأمرین و‏‎ ‎‏فاعلیّت علی‏‎ ‎‏الإطلاق خداوند‏

‏‏قدرت فقط در دستگاه قدس ربوبیت پیدا می شود و فاعل‏‎ ‎‏علی الاطلاق و مسبب الاسباب، آن ذات مقدس است. تمام‏‎ ‎‏مخلوقات اگر پشت به پشت هم دهند که یک پشه خلق کنند‏‎ ‎‏نتوانند؛ و اگر پشه ای از آنها چیزی برباید، نتوانند پس بگیرند.‏‎[13]‎‎ ‎‏قدرت پیش حق تعالی است. اوست مؤثر در تمام موجودات. با هر‏‎ ‎‏زحمت و ریاضتی شده در قلب خود با قلم عقل نگارش ده که لا‏‎ ‎‏مُؤثّر فِی الوُجود اِلاّ الله «نیست کارکنی در دار تحقق جز خدا.»...‏‎ ‎‏ارادۀ حق تعالی قاهر به همۀ ارادات است؛ اگر قلبت به این کلمۀ‏‎ ‎‏مبارکه اطمینان حاصل کرد و او را تسلیم این عقیده نمودی، امید‏‎ ‎‏است کارت به انجام رسد و ریشۀ شرک و ریا و کفر و نفاق از قلبت‏‎ ‎‏قطع شود. و بدان که این عقیدۀ حقه مطابق با عقل و شرع است و‏‎ ‎‏توهم جبر در این نیست. ممکن است بعضی ها که از مبادی و‏‎ ‎‏مقدمات آن بی اطلاع اند و گوش آنها آشنای به بعضی مطالب‏‎ ‎‏نیست این را رمی به جبر کنند، با اینکه مربوط به جبر نیست. این‏‎ ‎‏توحید است، جبر شرک است؛ این هدایت است؛ جبر ضلالت‏‎ ‎‏است.(31)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏سلطنت حقّ بر امر‏‎ ‎‏و خلق‏

‏‏هو غالب علی کل الأشیاء قاهر علیها؛ و جمیع سلسلة الوجود‏‎ ‎‏مسخر بامره: ‏‏ما مِنْ دابّةٍ اِلّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیَتِها؛‏‎[14]‎‏ مقهور تحت قهاریته بلا‏‎ ‎‏عصیان، مخذول تحت قدرته بلا طغیان؛ و له السلطنة المطلقة و‏‎ ‎‏المالکیة التامة و الغلبة علی الأمر والخلق؛ و حرکة کلّ دابّة‏‎ ‎‏بتسخیره، و فعل کل فاعل بأمره و تدبیره.‏‎[15]‎‏(32)‏

‏
‏‎

‎

‏‏دایرۀ وجود مظهر‏‎ ‎‏قدرت الهی‏

‏‏هو تعالی مبدء آثار غیرمتناهیة؛ و لیس فی الدار غیره و غیر صفاته و‏‎ ‎‏آثاره دیّار. و لا مؤثر فی الوجود إلاّ الله ؛ و کلّ مؤثر أو مبدء آثار فهو‏‎ ‎‏من مظاهر قوته و فعله. و لاحول و لاقوّة إلاّ بالله العلیّ العظیم.‏

‏‏     و هو تعالی مؤثّر فی مظاهره الخلقیة؛ بل هو السمیع و البصیر‏‎ ‎‏بعین سمعنا و بصرنا، علی ما یعرفه الراسخون فی العلم و المعرفة.‏‎ ‎‏قال شیخنا العارف الکامل الشاه آبادی،‏‎[16]‎‏ ادام الله ظلّه علی رؤوس‏‎ ‎‏مریدیه: «ان السمیع و البصیر لیسا من أمّهات الأسماء. و یرجعان‏‎ ‎‏إلی علمه فی مقام الذات؛ و لا یفترقان منه إلاّ اذا وقعا للمخلوقین و‏‎ ‎‏المظاهر، فیتحقّق السمع و البصر فی حقّه تعالی بعین السمع و البصر‏‎ ‎‏الواقعین للمظاهر.‏‎[17]‎‏» انتهی.‏

‏‏    ‏‏فجمیع دائرة الوجود و مبادئ التأثیر فی الغیب و الشهود مظاهر‏‎ ‎‏قوته و قدرته، و هو الظاهر و الباطن و الأوّل و الآخر.‏

‏‏     قال الشیخ الکبیر محیی الدین فی فصوصه: «و اعلم أنّ العلوم‏‎ ‎‏الالهیّة الذوقیة الحاصلة لاهل الله مختلفة باختلاف القوی الحاصلة‏‎ ‎‏منها، مع کونها ترجع إلی عین واحدة؛ فإنّ الله تعالی یقول: ‏‏کنتُ سمعه‏‎ ‎‏الذی یسمع به و بصره الذی یبصر به و یده التی یبطش بها و رجله التی یسعی بها.‏‎[18]‎‎ ‎‏فذکر ان هویته عین الجوارح التی هی عین العبد، فالهویة واحدة و‏‎ ‎
‏‎

‎‏الجوارح مختلفةٌ.»‏‎[19]‎‏ انتهی.‏

‏‏    ‏‏و هذا حقیقة الأمر بین الأمرین الذی حقّقه السلف الصالح من‏‎ ‎‏اولیاء الحکمة و منابع التحقیق کمولانا الفیلسوف صدر الحکماء‏‎ ‎‏والمتألهین‏‎[20]‎‏ ـ رضوان الله علیه ـ و تبعه غیره من المحقّقین.‏‎[21]‎‏(33)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏مؤیّدات قرآنی امر‏‎ ‎‏بین الأمرین‏

‏‏تأییدات نقلیة و هی اکثر من ان یذکر فالایات الکریمة والاحادیث‏‎ ‎‏الشریفة مشحونة بذکر هذه اللطیفة الربانیة والحقیقة الالهیة‏‎ ‎‏تصریحاً و تلویحاً تنصیصاً و کنایة.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     فمن الایات مضافاً الی ما قدمنا من قوله تعالی ‏‏و ما رمیت اذ رمیت‏‎ ‎‏ولکن الله رمی‏‎[22]‎‏ و قوله تعالی ‏‏و ما تشآؤون الا ان یشآء الله ‏‎[23]‎‏ و قوله تعالی ‏‏ما‏‎ ‎‏اصابک من حسنة فمن الله ‏‎[24]‎‏ الایة.‏

‏‏    ‏‏الایات الواردة فی قضیة خضر و موسی ـ علی نبینا و آله و‏‎ ‎‏علیهما السلام والصلوة ـ فان فیها اشارة لطیفة الی هذه الحقیقة.‏‎[25]‎

‏‏     ‏‏والایات التی وردت فیها نسبة التوفی تارة الی الله تعالی فقال: ‏‏الله ‏‎ ‎‏یتوفی الانفس حین موتها‏‎[26]‎‏ و اخری الی ملک الموت فقال: ‏‏قل یتوفیکم‏‎ ‎‏ملک الموت الذی وکل بکم‏‎[27]‎‏ و ثالثة الی الملائکة فقال ‏‏و لوتری اذ یتوفی‏‎ ‎‏الذین کفروا الملائکة‏‎[28]‎‏ والایات التی تنسب الاضلال تارة الی الله تعالی‏‎ ‎‏فقال: ‏‏و یضل الله الظالمین‏‎[29]‎‏ و اخری الی ابلیس فقال: ‏‏انه عدو مضل مبین‏‎[30]‎‏ و‏‎ ‎‏ثالثة الی العباد فقال: ‏‏و اضل فرعون قومه‏‎[31]‎‏ و قال: ‏‏واضلهم‏‎ ‎‏السامری‏‎[32]‎‏.‏‎[33]‎‏(34)‏

‏
‏‎

‎

‏‏قرآن و امر بین‏‎ ‎‏الأمرین‏

‏‏باید دانست که جمیع مراتب وجود، از غایت اوج ملکوت و نهایت‏‎ ‎‏ذروۀ جبروت تا منتهی النهایات عالم ظلمات و هیولی، مظاهر‏‎ ‎‏جمال و جلال حق و مراتب تجلیات ربوبیت است و هیچ موجودی‏‎ ‎‏را از خود استقلالی نیست و صرف تعلق و ربط و عین فقر و تدلی‏‎ ‎‏به ذات مقدس حق علی الاطلاق است؛ و تمام آنها علی الاطلاق‏‎ ‎‏مسخرات به امر حق و مطیع اوامر الهیه هستند. چنانچه اشاره به‏‎ ‎‏این معنی در آیات فرقانیه بسیار است: قال تعالی: ‏‏و ما رمیت اذ رمیت و‏‎ ‎‏لکن الله رمی.‏‎[34]‎‏ این اثبات و نفی اشاره به مقام «امر بین الامرین»‏‎ ‎‏است؛ یعنی، تو رمی کردی و در عین حال تو رمی نکردی به انانیت‏‎ ‎‏و استقلال خود؛ بلکه به ظهور قدرت حق در مرآت تو و نفوذ‏‎ ‎‏قدرت او در ملک و ملکوت تو رمی واقع شد؛ پس تو رامی هستی،‏‎ ‎‏و در عین حال حق ـ جل و علا ـ رامی است. و نظیر آن است آیات‏‎ ‎‏شریفه ای که در سورۀ مبارکۀ «کهف» در قضیۀ خضر و موسی‏‎ ‎‏ـ علیهماالسلام ـ است که حضرت خضر بیان اسرار اعمال خود را‏‎ ‎‏فرمود: در یک مورد که مورد نقص و عیب بود به خود نسبت داد؛ و‏‎ ‎‏در یک مورد که مورد کمال بود به حق نسبت داد؛ و در مورد دیگر‏‎ ‎‏هر دو نسبت را ثابت کرد. یک جا گفت: اردت. و یکجا گفت: اراد‏‎ ‎‏ربک. و یکجا گفت: اردنا. و همه صحیح بود.‏‎[35]‎

‏‏    ‏‏و از آن جمله است قول خدای تعالی که می فرماید: ‏‏الله یتوفی‏‎ ‎
‏‎

‎‏الانفس حین موتها‏‎[36]‎‏، با آنکه ملک الموت موکل بر توفی نفوس است.‏‎ ‎‏الله تعالی هوالهادی و المضلّ: ‏‏یضل من یشاء و یهدی من یشاء.‏‎[37]‎‏ با آنکه‏‎ ‎‏جبرئیل هادی است و رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ هادی‏‎ ‎‏است: ‏‏انما انت منذر و لکل قوم هاد.‏‎[38]‎‏ و شیطان مضل است. و همین طور‏‎ ‎‏نفحۀ الهیه از صور حضرت اسرافیل به عین نفحۀ اسرافیلیه‏‎ ‎‏می دمد.‏

‏‏     ‏‏با یک نظر، اسرافیل و عزرائیل و جبرئیل و محمد ـ صلی الله علیه و‏‎ ‎‏آله ـ و سایر انبیاء، و تمام دار تحقق، چه هستند که در مقابل ملک ملک‏‎ ‎‏علی الاطلاق و ارادۀ نافذۀ حق به آنها چیزی نسبت داده شود؟ تمام‏‎ ‎‏مظاهر قدرت و ارادۀ حق اند: ‏‏هوالذی فی السماء اله و فی الارض اله.‏‎[39]‎‏ و به‏‎ ‎‏یک نظر، و آن نظر کثرت و توجه به اسباب و مسببات است، تمام‏‎ ‎‏اسباب به جای خود درست و نظام اتم با یک نظم و ترتیب ترتب‏‎ ‎‏مسببات بر اسباب اداره شود، که اندک سببی و واسطه ای را اگر از کار‏‎ ‎‏باز داریم، چرخ دایرۀ وجود می ایستد؛ و ربط حادث به ثابت اگر نباشد‏‎ ‎‏با وسایط مقرره، قبض فیض و امساک رحمت شود. و اگر کسی با مبانی‏‎ ‎‏و مقدمات مقرره و در محال خود ـ خصوصاً کتب عرفانی شامخین، و‏‎ ‎‏در فلاسفه کتب صدر الحکماء و الفلاسفة و افضل الحکماء الاسلامیة ـ‏‎ ‎‏این مشرب احلای ایمانی را ادراک کند و به مقام قلب برساند، فتح این‏‎ ‎‏ابواب بر او می شود و می یابد که در مرحلۀ تحقیق عرفانی تمام این‏‎ ‎‏نسبتها صحیح و ابداً شائبۀ مجاز در آن نیست. چون بعضی از ملائکۀ‏‎ ‎‏موکلۀ به نفوس مؤمنین و قبض ارواح مقدسۀ آنان مقامات مؤمنین را‏‎ ‎‏می بینند در محضر مقدس حق تعالی، و از آن طرف کراهت مؤمنین را‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏می بینند، حالت تزلزل و تردید در آنها حاصل آید و همین حالت را حق‏‎ ‎‏تعالی به خود نسبت داده؛ چنانچه اصل توفی و هدایت و ضلالت را‏‎ ‎‏نسبت داده است. و همان طور که آنها صحیح است به حسب مسلک‏‎ ‎‏عرفانی، این نیز صحیح است. ولی ادراک این مشرب محتاج به حسن‏‎ ‎‏قریحه و لطافت و سلامت ذوق است. والله العالم و الهادی.‏

‏‏     ‏‏و این نکته ناگفته نماند که چون حقیقت وجود عین حقیقت‏‎ ‎‏کمال و عین تمام است و نقایص و قبایح به حق تعالی نسبت داده‏‎ ‎‏نشود و مجعول نباشد ـ چنانچه در محل خود مقرر و مبرهن است ـ‏‎ ‎‏از این جهت، هر چه فیض به افق کمال نزدیکتر باشد و از ضعف و‏‎ ‎‏فتور مبراتر باشد، ربط آن به حق اتم و نسبت به ذات مقدس احق‏‎ ‎‏شود. و به عکس آن، هر چه ظلمت تعین و نیستی غالب آید و‏‎ ‎‏حدود و نقایص افزون شود، ربط ناقص و نسبت بعید گردد. و از این‏‎ ‎‏جهت است که افعال ابداعی را در لسان شریعت به حق بیشتر‏‎ ‎‏نسبت دادند، و افعال تجددی ملکی را کمتر نسبت دادند. و اگر‏‎ ‎‏چشمی باز و دلی بیدار نقص‏‏] ‏‏را‏‏]‏‏ از کمال و زشت را از زیبا و قبیح را‏‎ ‎‏از حسن تمیز دهد، آن وقت می تواند بفهمد که با آنکه تمام دار‏‎ ‎‏تحقق تجلی فعلی حق است و به او منتسب است، تمام افعالش‏‎ ‎‏جمیل و کامل است و هیچیک از نقایص و قبایح به آن ذات مقدس‏‎ ‎‏انتساب ندارد. و انتساب بالعرض، که در لسان حکما ـ رضوان الله ‏‎ ‎‏علیهم ـ شایع است، در اوایل تعلیم و در حکمت شایعه است. و در‏‎ ‎‏این مقام اشتباهاتی است که صرفنظر کردن از آنها اولی است.‏

‏‏     و مقصود از بیان این نکته اولاً، رفع بعض توهمات فاسده است‏‎ ‎‏که در این مقام ممکن است جاهل عاری از معارف توهم کند.‏

‏‏     و ثانیاً، بیان آن است که این تردید و ترجح دواعی چون از بعض‏‎ ‎‏ملکوتیین واقع می شود، نسبت آن به حق اتم است از آن اموری که‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏در این عالم واقع می شود.‏

‏‏     و ثالثاً، آنکه باز انسان عارف به حقایق باید وجهۀ کمال و نقص‏‎ ‎‏را در این تردید و ترجح دواعی تمیز دهد؛ و جهت کمال را به حق‏‎ ‎‏منتسب بداند، و جهت نقص را سلب کند.(35)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏قرآن و نفی استقلال‏‎ ‎‏موجودات‏

‏‏آیۀ ‏‏قُلْ لا اَمْلِکُ لِنَفْسی نَفْعاً وَ لا ضَرّاً‏‎[40]‎‏... می خواهد یکی از آیات توحید و‏‎ ‎‏قدرتهای آفرینندۀ عالم را گوشزد جهانیان کند که هیچ کس مالک‏‎ ‎‏مستقلّ هیچ کار نیست و کسی به خودی خود بی مددهای غیبی‏‎ ‎‏الهی از عهدۀ چیزی برنمی آید و بی پشتیبانی خدای عالم پیامبران‏‎ ‎‏نیز که مثل اعلای انسانند در این عالم کاری انجام نخواهند داد و‏‎ ‎‏نتوانند مالک نفع و ضرری بود... زیانها و سودهایی که عالمیان‏‎ ‎‏می برند با تقدیرات الهی است و یک دست قادر توانایی پشت این‏‎ ‎‏پرده است که مالک سود و زیانها به استقلال و استحقاق او‏‎ ‎‏است.(36)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏شرح یک حدیث‏‎ ‎‏پیرامون امر بین‏‎ ‎‏الأمرین‏

‏‏عن احمد‏‏] ‏‏بن محمد‏‏]‏‏ بن ابی نصر، قال، قال ابوالحسن الرضا ـ علیه‏‎ ‎‏السلام: ‏‏قال الله : یا ابن آدم، بمشیئتی کنت انت الذی تشاء لنفسک ما تشاء؛ و‏‎ ‎‏بقوتی ادیت فرائضی، و بنعمتی قویت علی معصیتی. جعلتک سمیعاً بصیراً قویاً؛ ما‏‎ ‎‏اصابک من حسنة فمن الله ؛ و ما اصابک من سیئة فمن نفسک. و ذلک انی اولی‏‎ ‎‏بحسناتک منک؛ و انت اولی بسیئاتک منی. و ذاک اننی لا اسأل عما افعل و هم‏‎ ‎‏یسألون.‏‎[41]‎

‏
‏‎

‎

‏‏     ‏‏ترجمه «فرمود حضرت رضا ـ سلام الله علیه: خدای تعالی‏‎ ‎‏فرمود: "ای پسر آدم، به خواست من تو آنی که می خواهی برای‏‎ ‎‏خود آنچه می خواهی؛ و به توانایی من به جا آوردی واجبات مرا؛ و‏‎ ‎‏به نعمت من توانا شدی بر معصیت من. قرار دادم تو را شنوا، بینا و‏‎ ‎‏توانا. آنچه برسد تو را از نیکویی از خداوند است؛ و آنچه برسد تو‏‎ ‎‏را از بدی از خود تو است؛ برای اینکه من اولی هستم به نیکوییهای‏‎ ‎‏تو از تو؛ و تو اولی هستی به زشتیهای خودت از من؛ زیرا که من‏‎ ‎‏پرسش نشوم از آنچه می کنم و آنها پرسش شوند."»‏

‏‏     شرح در این حدیث شریف مطالب عالیه و مسائل مهمه ای‏‎ ‎‏است از علوم عالیۀ ماقبل الطبیعة که با تفصیل مقدمات اگر ذکر‏‎ ‎‏شود، خارج از طور این اوراق و موجب تطویل است؛ پس، ناچار به‏‎ ‎‏طریق توسط و اقتصار مشی کرده بعضی از آن مسائل را به طریق‏‎ ‎‏نتیجة البرهان مذکور می داریم...‏

‏‏     بدان که از برای مشیت حق تعالی ـ جلت عظمته ـ بلکه از برای‏‎ ‎‏سایر اسماء و صفات از قبیل علم و حیات و قدرت و غیر آن، دو‏‎ ‎‏مقام است:‏

‏‏     یکی، مقام اسماء و صفات ذاتیه است؛ که به برهان پیوسته‏‎ ‎‏است که ذات مقدس واجب الوجود به حیثیت واحده و جهت‏‎ ‎‏بسیطۀ محضه کل کمالات و مستجمع جمیع اسماء و صفات است،‏‎ ‎‏و جمیع کمالات و اسماء و صفات جمال و جلال رجوع کند به‏‎ ‎‏حیثیت بسیطۀ وجودیه، و هر چه ماورای وجود است نقص و‏‎ ‎‏قصور و اعدام است. و چون ذات مقدسش صرف وجود و وجود‏‎ ‎‏صرف است، صرف کمال و کمال صرف است: علم کله، قدرة کله‏‎ ‎‏حیاة کله.‏

‏‏     و دیگر، مقام‏‏] ‏‏اسماء‏‏]‏‏ و صفات فعلیه است، که مقام ظهور به‏‎ ‎
‏‎

‎‏اسماء و صفات ذاتیه است و مرتبۀ تجلی به نعوت جلالیه و جمالیه‏‎ ‎‏است. و این مقام، مقام «معیت قیومیه» است: ‏‏هو معکم.‏‎[42]‎‏ و ‏‏من نجوی‏‎ ‎‏ثلثة الا هو رابعهم...‏‎[43]‎‏ و مقام «وجه الله » است: ‏‏اینما تولوا فثم وجه الله .‏‎[44]‎‏ و‏‎ ‎‏مقام «نوریت» است: ‏‏الله نور السموات و الارض.‏‎[45]‎‏ و مقام «مشیت مطلقه»‏‎ ‎‏است: ‏‏و ما تشآؤون الا ان یشآء الله .‏‎[46]‎‏ خلق الله الاشیاء بالمشیة و خلق المشیة‏‎ ‎‏بنفسها.‏‎[47]‎‏ و از برای آن در لسان اهل الله اصطلاحات و القاب دیگری‏‎ ‎‏است. و به هر دو مقام اشاره شده است در آیۀ شریفۀ کتاب الهی‏‎ ‎‏بقوله: ‏‏هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن.‏‎[48]‎‏ به بعضی وجوه.‏

‏‏    ‏‏بالجمله، مقام مشیت فعلیۀ مطلقه احاطۀ قیومیه دارد به جمیع‏‎ ‎‏موجودات ملکیه و ملکوتیه؛ و جمیع موجودات به وجهی تعینات‏‎ ‎‏آن هستند، و به وجهی مظاهر آن می باشند. و به حسب این مقام از‏‎ ‎‏مشیت فعلیه و مظهریت و فنای مشیت عباد در آن، بلکه مظهریت و‏‎ ‎‏مرآتیت خود عباد و جمیع شئون آنها از آن، در این حدیث شریف‏‎ ‎‏فرموده است: ای پسر آدم، به مشیت من تو آن کسی هستی که‏‎ ‎‏مشیت می کنی؛ ذات تو و کمالات ذات تو به عین مشیت من است؛‏‎ ‎‏بلکه تو خود و کمالاتت از مظاهر و تعینات مشیت منی: ‏‏و ما رمیت اذ‏‎ ‎
‏‎

‎‏رمیت و لکن الله رمی.‏‎[49]‎‏ و از برای این مطلب عرفانی شواهد کثیره از‏‎ ‎‏اخبار و آیات است که ذکر آن لزومی ندارد.‏

‏‏     و شیخ جلیل اشراقی‏‎[50]‎‏ ـ قدس سره ـ علم تفصیلی حق تعالی‏‎ ‎‏را به اشیا عبارت از همین مقام علم فعلی می داند؛‏‎[51]‎‏ و محقق‏‎ ‎‏طوسی‏‎[52]‎‏ ـ قدس سره ـ در این باب از او تبعیت فرموده.‏‎[53]‎‏ و حضرت‏‎ ‎‏صدر المتألهین ـ قدس سره ـ علم تفصیلی را همان مقام ذات بسیط‏‎ ‎‏می داند.‏‎[54]‎‏ و کلام این دو بزرگوار به طور اطلاق مرضی ایشان‏‎ ‎‏نیست. و نویسنده روح کلام آنها را به یک امر راجع می دانم و نزاع‏‎ ‎‏را لفظی می دانم به بیانی که مناسب این مقام نیست.‏

‏‏     و از این بیان معلوم شد که هرچه در دار تحقق متحقق گردد، چه‏‎ ‎‏از جواهر قدسیۀ الهیه، یا ملکیۀ طبیعیه، یا اعراض، و چه ذوات و‏‎ ‎‏اوصاف و افعال ـ تمام آنها به قیومیت و نفوذ قدرت و احاطۀ قوت‏‎ ‎‏حق متحقق شوند. پس، درست شد که بقوتی ادیت فرائضی. و‏‎ ‎‏همین مقام مشیت مطلقه مقام رحمت واسعه و نعمت جامعه است،‏‎ ‎‏چنانچه فرماید: و بنعمتی قویت علی معصیتی.‏

‏‏     در این حدیث شریف اشارۀ واضحه به مسئلۀ جبر و تفویض‏‎ ‎‏نموده، و مذهب حق را، که امر بین امرین و منزلة بین المنزلتین‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏است، مطابق مسلک اهل معرفت و طریقۀ اصحاب قلوب ذکر‏‎ ‎‏فرموده است؛ زیرا که هم اثبات مشیت و اتیان و قوت برای بنده‏‎ ‎‏نموده، و هم آنها را به مشیت حق دانسته فرموده است: تو مشیت‏‎ ‎‏کردی و به مشیت من مشیت تو ظاهر است؛ تو اتیان فریضه‏‎ ‎‏نمودی، و قوۀ تو ظهور قوۀ من است؛ و به نعمت من که بسط‏‎ ‎‏رحمت واسعه است قوۀ تو بر معصیت حاصل شد؛ پس از تو سلب‏‎ ‎‏نمی شود افعال و اوصاف و وجودات مطلقاً، چنانچه اثبات مطلق‏‎ ‎‏نیز نشود؛ تو مشیت‏‏] ‏‏کردی‏‏]‏‏ و مشیت تو فانی در مشیت من و ظهور‏‎ ‎‏و تعین آن است؛ و به قوۀ خود تقویت بر طاعت و معصیت داری، و‏‎ ‎‏با این حال، قوت و قدرت تو ظهور قدرت و قوت من است.(37)‏‎ ‎

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏اشاعره و معتزله و‏‎ ‎‏رزق مقسوم‏

‏‏اگر اشاعره قائل اند به آنکه حرام و حلال مقسوم است، به طوری‏‎ ‎‏که مستلزم جبر گردد، یا معتزله که قایل اند که حرام مقسوم نیست،‏‎ ‎‏به طوری که مستلزم تفویض شود، این هر دو باطل و در محل خود‏‎ ‎‏فسادش ظاهر شده است. و ما به حسب اصول مقررۀ مبرهنه،‏‎ ‎‏حلال و حرام را مقسوم از طرف حق می دانیم، چنانچه معاصی را‏‎ ‎‏به تقدیر و قضای الهی می دانیم، ولی مستلزم جبر و فساد هم‏‎ ‎‏نیست.(38)‏

‏‏*  *  *‏

‏‏ ‏

‏‏بحثی پیرامون رزق‏‎ ‎‏مقسوم‏

‏‏باید دانست که امثال این احادیث شریفه‏‎[55]‎‏ که ظاهر در آن است که‏‎ ‎
‏‎

‎

‏‏رزق مقسوم و مقدر است، چنانچه آیات شریفۀ قرآنیه نیز دلالت بر‏‎ ‎‏آن دارد، منافات ندارد با اخباری که امر به تحصیل معیشت فرموده‏‎ ‎‏و تأکید در کسب و تجارت نموده؛ بلکه ترک آن را مکروه‏‎ ‎‏شمرده اند و بر ترک آن ملامت نموده اند؛ و کسی را که به طلب رزق‏‎ ‎‏قیام نکند از کسانی شمرده اند که دعای آنها مستجاب نشود و‏‎ ‎‏خداوند روزی آنها را نرساند. و احادیث در این باب بسیار است و‏‎ ‎‏ما به ذکر یک حدیث اکتفا می نماییم.‏

‏‏     عن محمدبن الحسن، شیخ الطائفة ـ قدس سره ـ باسناده عن‏‎ ‎‏علی بن عبدالعزیز قال قال ابو عبدالله ـ علیه السلام: ‏‏ما فعل عمر بن‏‎ ‎‏مسلم؟ ‏

‏‏قلت: جعلت فداک، اقبل علی العبادة و ترک التجارة. فقال: ویحه! اما علم ان تارک‏‎ ‎‏الطلب لا یستجاب له دعوة؟ ان قوماً من اصحاب رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ‏‎ ‎‏لما نزلت: و من یتق الله یجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لا یحتسب.‏‎[56]‎‏ اغلقوا‏‎ ‎‏الابواب و اقبلوا علی العبادة، و قالوا: قد کفینا. فبلغ ذلک النبی ـ صلی الله علیه و‏‎ ‎‏آله ـ فارسل الیهم فقال: ما حملکم علی ما صنعتم؟ فقالوا: یا رسول الله ، تکفل الله لنا‏‎ ‎‏بارزاقنا، فاقبلنا علی العبادة. فقال: من فعل ذلک لم یستجب له. علیکم بالطلب.‏‎[57]‎

‏‏    ‏‏راوی گوید: «جناب صادق ـ علیه السلام فرمود: "عمر بن مسلم‏‎ ‎‏چه کرد؟" عرض کردم: "فدایت شوم، اقبال به عبادت کرده و ترک‏‎ ‎
‏‎

‎‏تجارت گفته." فرمود: "وای بر او! آیا نمی داند که کسی که ترک‏‎ ‎‏طلب کند دعایش مستجاب نمی شود؟ وقتی آیۀ شریفۀ ‏‏و من یتق‏‎ ‎‏الله ‏‏... الایه نازل شد. یک طایفه از اصحاب رسول خدا ـ صلی الله ‏‎ ‎‏علیه و آله ـ درها را به روی خود بستند و مشغول عبادت شدند و‏‎ ‎‏گفتند: کفایت امر ما شد. این خبر به حضرت رسول ـ صلی الله علیه‏‎ ‎‏و آله ـ رسید. آنها را خواست و فرمود: چه چیز شما را واداشت به‏‎ ‎‏این کار؟ گفتند: یا رسول الله خداوند روزی ما را متکفل شد، ما نیز‏‎ ‎‏اقبال به عبادت کردیم. فرمود: کسی که این چنین کند، مستجاب‏‎ ‎‏نشود دعای او. بر شما باد طلب."»‏

‏‏     وجه عدم منافات بین اخبار آن است که پس از طلب نیز ارزاق و‏‎ ‎‏جمیع امور در تحت قدرت حق است؛ نه آن است که طلب ما خود‏‎ ‎‏مستقل در جلب روزی باشد. ‏

‏‏     بلکه قیام به طلب از وظایف عباد است، و ترتیب امور و جمع‏‎ ‎‏اسبابهای ظاهریه و غیر ظاهریه، که غالب آنها از تحت اختیار‏‎ ‎‏بندگان خارج است، به تقدیر باری تعالی است. پس، انسان‏‎ ‎‏صحیح الیقین و مطلع بر مجاری امور، باید در عین آنکه از طلب باز‏‎ ‎‏نمی ماند و آنچه وظایف مقررۀ عقلیه و شرعیه خود اوست انجام‏‎ ‎‏می دهد و به اشتهای کاذب در طلب را به روی خود نمی بندد، باز‏‎ ‎‏همه چیز را از ذات مقدس حق بداند و هیچ موجودی را مؤثر در‏‎ ‎‏وجود و کمالات وجود نداند. طالب و طلب و مطلوب از اوست. و‏‎ ‎‏این حدیث شریف که می فرماید ملامت نمی کند صاحب یقین‏‎ ‎‏صحیح بر عدم توسعۀ ارزاق مردم، یعنی اگر آنها طلب به مقدار‏‎ ‎‏معمول کردند، این ملامت ندارد؛ با آنکه ملامت کردن طایفه ای که‏‎ ‎‏قیام به طلب نمی کنند راجح باشد تا آنها را به طلب وادارد. چنانچه‏‎ ‎‏در اخبار شریفه نظیر آن وارد است.‏

‏
‏‎

‎

‏‏     و بالجمله، این باب یکی از شعب جبر و تفویض است که کسی‏‎ ‎‏که تحقیق آن را کرده باشد اطلاع بر مغزای آن می تواند پیدا کند؛ و‏‎ ‎‏تفصیل آن خارج از وظیفۀ ماست.(39)‏

‏‎ ‎

‏‎

‎