زمان و مکان و تحول موضوعات

‏‏مصاحبه با آیت الله موسوی اردبیلی‏

‏‏«زمان و مکان و تحوّل موضوعات»‏

‏‏ ‏

‏‏ -  با تشکر از حضرت علی که وقتان را در اختیار کنگره قرار دادید.‏‎ ‎‏مسأله ای که لازم است مطرح شود این است که آیا می توان برای‏‎ ‎‏تأثیرگذاری زمان و مکان در اجتهاد، مکانیزمی را ارائه داد و آن را در ابعاد‏‎ ‎‏مختلف سیاسی، اقتصادی، حقوقی، جزایی و ...، نظام مند کرد؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏علم فقه علمی کاربردی است، بر خلاف بعضی دیگر از علوم اسلامی، حتی‏‎ ‎‏آنها که جنبۀ عمومی دارند؛ مثل علوم اعتقادی، فلسفه ، کلام و حتی اصول فقه. فقه‏‎ ‎‏چون با افعال مکلّف سر و کار دارد، جنبۀ کاربردی آن قوی تر است، نه این که علمی‏‎ ‎‏نیست، علمی و تخصصی است اما جنبه کاربردی اش قوی تر از دیگر جنبه ها است.‏‎ ‎‏لذا تحولات شاید در سایر علوم، کمتر اثر داشته باشد. شاید تکامل علمی باعث‏‎ ‎‏پیدایش مسائل جدیدی در جهت تکامل فکری شده باشد. اما در فقه چنین‏‎ ‎‏نیست. فقه عناصری دارد که بعضی از آنها با گذشت زمان و تغییر مکان، متحول‏‎ ‎‏نمی شوند. یکی از این عناصر، مدارک فقه است مدارک فقه، از همان ابتدا، عبارت‏‎ ‎‏بوده اند از: قرآن و قول، فعل و تقریر معصوم‏‏ . نمی توان گفت که زمان و مکان‏‎ ‎‏باعث می شود که ما منابع جدیدی را به این منابع بیفزاییم. اما موضوعات، چنین‏‎ ‎‏نیست؛ یعنی ممکن است موضوعی جدید پیدا شود و موضوعی قدیمی را به‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏دست فراموشی بسپارند. آنان که آگاهانه یا ناآگاهانه دم از اسلام واقعی و اسلام‏‎ ‎‏سنتی می زنند، منظورشان این است که به جای این منابع و مدارک الیتغیّر، از علوم‏‎ ‎‏جدید بیشتری برای تبیین و استنباط مسائل فقهی استفاده کنیم. غلط بودن این‏‎ ‎‏سخن به قدری روشن است که نیازی به استدلال ندارد. کسی که کمترین اطلاعی از‏‎ ‎‏مسائل فقهی داشته باشد، می داند که روش استنباط و مبانی استدلال فقهی، تغییر ‏‎ ‎‏پذیر نیست. حضرت امام(ره) گاهی می فرمودند که فقه باید همان فقه جواهری‏‎ ‎‏باشد. منظورشان این بود که مدارک و روش استدلال، همان مدارک و روش صاحب‏‎ ‎‏جواهر باشد. آنچه تغییر می کند، موضوعات است. بسیاری از موضوعات که در‏‎ ‎‏زمانهای گذشته وجود داشته اند، امروز از بین رفته اند؛ مثلاً موضوع عبد و امه، در‏‎ ‎‏روزگار قدیم، از موضوعات مبتلا به بوده است و لذا بخشهای عمده ای از کتابهای‏‎ ‎‏فقهی آن زمان را به خود اختصاص داده است. اما امروزه این موضوع از بین رفته‏‎ ‎‏است. در مقابل، موضوعاتی به وجود آمده که در آن زمانها جزو اوهام و خیالات به‏‎ ‎‏شمار می آمدند؛ مثل مسألۀ قبله برای کسی که در کرات دیگر بخواهد نماز بخواند.‏‎ ‎‏آیا برای چنین شخصی شرط قبله ساقط است یا نه؟ یا مثل مسألۀ نماز در مناطقی که‏‎ ‎‏شش ماه از سال شب است و شش ماه از سال روز . یا مسائلی از قبیل گمرک،‏‎ ‎‏تعزیرات حکومتی، روابط بین الملل، فروش اعضای بدن و تلقیح مصنوعی. این‏‎ ‎‏مسائل را مستحدثه می نامند؛ زیرا قبلا مطرح نبوده اند و امروز مبتلا به شده اند.‏‎ ‎‏موضوعات فرق کرده اند اما منابع، همان منابع است؛ بدین معنی که هنوز هم باید‏‎ ‎‏احکام این موضوعات را از کتاب و سنت استخراج کرد. و اما کمکی که پیشرفت‏‎ ‎‏علوم جدید می تواند بکند، تشخیص مصادیق موضوعات است. البته در بعضی از‏‎ ‎‏موارد نیز ما موضوع را از عرف می گیریم؛ مثلاً در احکام فقهی آمده است که اگر‏‎ ‎‏متنجس را شستید و عین نجس از بین رفت، گر چه رنگ نجاست باقی باشد، آن‏‎ ‎‏شئی پاک است. اما علم ثابت کرده است که اگر رنگ از بین نرفته باشد، دلیل آن‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏است که اجزای نجس هنوز باقی است. در این جا گر چه علم می گوید هنوز ذرات‏‎ ‎‏نجس باقی است اما عرف این رنگ را غیر از آن عین نجس می داند در چنین‏‎ ‎‏مواردی، موضوع را از عرف می گیریم. ‏

‏‏ -  شما فرمودید که علم فقه، علمی کاربردی است. یکی از معیارهای‏‎ ‎‏موفقیت علوم کاربردی، همراهی و تطابق داده های آن علم است با حقایق‏‎ ‎‏و جهان خارج. حضرت امام(ره) نیز در پاسخی که با آقای قدیری در مسألۀ‏‎ ‎‏شطرنج دادند ، فرمودند که این طور که شما می فرمایید باید تمدن امروز را‏‎ ‎‏به طور کلی کنار بگذاریم. از این فرمایش حضرت امام(ره) شاید بتوان‏‎ ‎‏استنباط کرد که یکی از معیارهای موفقیت و صحت اجتهاد، موافقت آن با‏‎ ‎‏دستاوردهای تمدن و علوم بشری است. ‏

‏‏استاد: ‏‏در مسألۀ شطرنج اتفاقاً نظر حضرت امام(ره) عوض نشد و همان نظر اولیه‏‎ ‎‏است. همان طور که می دانید مرحوم شیخ مرتضی انصاری (رحمه الله) این گونه‏‎ ‎‏بازیها را به چهار دسته تقسیم کرده است: 1 -  بازی با آلات قمار همراه با برد و باخت‏‎ ‎‏که مسلّماً حرام است؛ 2 -  بازی با غیر آلات قمار همراه با برد و باخت، مثل انگشتر‏‎ ‎‏بازی؛ 3 -  بازی با آلات قمار بدون برد و باخت؛ 4 -  بازی با غیر آلات قمار بدون برد‏‎ ‎‏و باخت. بعضی از فقها بازی با آلات قمار بدون برد و باخت را بدون اشکال‏‎ ‎‏دانسته اند. حضرت امام(ره) نیز از همان قدیم، بر این نظر بودند. این طور نبود که‏‎ ‎‏ایشان ابتدا قائل به حرمت بوده و بعد دیده باشند که این با تمدن تطابق ندارد و لذا‏‎ ‎‏حکم به جواز کرده باشند. ‏

‏‏ -  در مسألۀ تحول موضوع، سؤالی که مطرح است این است آیا مبنای‏‎ ‎‏تشخیص موضوع، عرف است یا علم؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏بسیاری از فقها از جمله، مرحوم میلانی و صاحب جواهر، بر این نظر که‏‎ ‎‏مفهوم از عرف گرفته می شود. علم در رقّت نظر برای تشخیص مصداق به ما کمک‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏می کند؛ مثلاٌ در مسألۀ خنثی، این که مفهوم مرد یا مفهوم زن چیست، این را از عرف‏‎ ‎‏می گیرند. اما این که آیا این فرد مشخص، مرد است یا زن، این را دیگر عرف‏‎ ‎‏نمی گیرند. مرحوم میلانی، در این جا عرف را تخطئه می کند. اما علم می تواند این‏‎ ‎‏مسأله را پاسخ بدهند. البته علمی که یقین آور باشد نه علم ظنی. ‏

‏‏ -  اتفاقاً غالب مسائل علمی، یقین آور نیست؛ زیرا برپایۀ تئوری و‏‎ ‎‏تجربه استوارند. نه تئوری علم آور است، نه تجربه و نه استقرا. ‏

‏‏استاد: ‏‏استقرایی که علم آور نیست، استقرای ناقص است. چنین علمی‏‎ ‎‏بسیار اندکند. غالب علوم یقین آورند. به طور معمول، محاسبات علمی، دقیق‏‎ ‎‏است. البته نباید ظن را به علم مخلوط کرد. ‏

‏‏ -  در مساله عرف، همان طور که می دانید، دو نوع عرف وجود دارد.‏‎ ‎‏یکی عرف عام و عادی و دیگری عرف متخصص که در فقه خبره‏‎ ‎‏(کارشناس) نامیده می شود. تشخیص موضوع که نیاز به کارشناسی‏‎ ‎‏دارد، گاهی چندان کار مشکلی نیست؛ مثلاً تشخیص این که این نوع ماهی،‏‎ ‎‏فلس دار است یا نه، کار مشکلی نیست. اما به تازگی نوعی دیگر از‏‎ ‎‏کارشناسی به وجود آمده که آن را تحقیقات میدانی می نامند و در‏‎ ‎‏زمینه های بسیاری مانند تشخیص حرج و ضرر کاربرد فراوان دارد. سؤالی‏‎ ‎‏که مطرح می شود، این است که آیا ممکن است مبنای فقه، تحقیقات‏‎ ‎‏میدانی باشد است؟ ‏

‏‏استاد: ‏‏اگر موردی باشد که باید به کارشناس و اهل خبره، مراجعه کرد گاهی مسأله‏‎ ‎‏به گونه ای است که نیازمند مراجعه به خبره و کارشناسی است؛ مانند تعیین ارزش یک‏‎ ‎‏کالا. در این جا نظر عرف عام به درد نمی خورد. اما گاهی نظر عرف ملاک است؛‏‎ ‎‏مثل تشخیص آب مضاف از غیر مضاف. در این موارد، نظر کارشناس، ملاک‏‎ ‎‏نیست. هر نظری که عرف بدهد، باید طبق آن عمل شود. ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎