جانشینان رسول اکرم(ص) فقهای عادلند

‏‏جانشینان رسول اکرم(ص) فقهای عادلند‏

‏‏     ‏‏از روایاتی که در دلالتش اشکال نیست این روایت است:‏

‏‏     قال امیرالمؤمنین(ع) قال رَسول الله (ص): ‏‏اللهمَّ ارْحَمْ خُلَفائی (ثلاثَ مرّاتٍ) قیل: یا‏‎ ‎‏رسول الله ِ، و مَن خلفائک؟ قالَ: الّذینَ یَأتُونَ مِنْ بَعْدی، یَروُنَ حَدِیثی وَ سُنتّی فَیُعلِّمُونَها الْنّاسَ مِنْ‏‎ ‎‏بَعْدی‏‎[1]‎‏.‏

‏‏    امیرالمؤمنین(ع) می فرماید که رسول الله (ص) فرمود: «خدایا، جانشینان مرا رحمت کن.» و‏‎ ‎‏این سخن را سه بار تکرار فرمود. پرسیده شد که ای پیغمبر خدا، جانشینانت چه کسانی هستند.‏‎ ‎‏فرمود: «کسانی که بعد از من می آیند، حدیث و سنت مرا نقل می کنند، و آن را پس از من به مردم‏‎ ‎‏می آموزند».‏

‏‏ ‏

‏
‏‎

‎‏     شیخ صدوق‏‎[2]‎‏، علیه الرحمة، این روایت را در کتابهای معانی الاخبار‏‎[3]‎‏، عیون‏‎ ‎‏اخبارالرضا‏‎[4]‎‏، و مجالس‏‎[5]‎‏، از پنج طریق ـ که تقریباً چهار طریق می شود، چون دو طریق از‏‎ ‎‏بعضی جهات مشترک است ـ نقل کرده است.‏

‏‏     در مواردی که «مُسنَد‏‎[6]‎‏» ذکر شده است، در یک مورد  فیعلّمونها، و در بقیۀ موارد‏‎ ‎‏فیعلّمونها الناس می باشد‏‎[7]‎‏. و آنجا که «مُرسل»‏‎[8]‎‏، ذکر شده است، فقط صدر روایت است و‏‎ ‎‏جملۀ فیعلمونها الناس من بعدی را ندارد.‏‎[9]‎

‏‏ ‏

‏‏     ما دربارۀ این روایت روی دو فرض صحبت می کنیم:‏

‏‏     فرض کنیم روایت «‏‏واحده‏‏» باشد و جملۀ ‏‏فیعلمونها‏‏... در ذیل حدیث زیاده شده. و یا‏‎ ‎‏اینکه جملۀ مزبور بوده و افتاده است. و سقوط جمله به واقع نزدیکتر است؛ زیرا اگر اضافه‏‎ ‎‏شده باشد، نمی توان گفت از روی خطا یا اشتباه بوده است؛ چون همان طور که عرض شد،‏‎ ‎‏روایت از چند طریق رسیده، و راویان حدیث هم دور از هم زندگی می کرده اند: یکی در‏‎ ‎‏بلخ، و دیگری در نیشابور، و سومی در جای دیگر. با این وصف نمی شود عمداً این جمله‏‎ ‎
‏‎

‎‏     زیاد شده باشد. و بعید به نظر می رسد که چند نفر دور از هم به ذهنشان بیاید که چنین‏‎ ‎‏جمله ای را به حدیث اضافه کنند. بنابراین، اگر روایت «‏‏واحده‏‏» باشد، ما قاطعیم که جملۀ‏‎ ‎‏فیعلّمونها‏‏... از طریقی که صدوق(ره) نقل کرده اند ساقط شده و از قلم نساخ افتاده. یا‏‎ ‎‏اینکه صدوق(ره) جمله را ذکر نکرده است.‏

‏‏     فرض دیگر اینکه دو حدیث باشد: یکی بدون جملۀ ‏‏فیعلّمونها‏‏... و دیگری با این جمله‏‎ ‎‏وارد شده باشد. بنابراینکه جملۀ مزبور در حدیث باشد، قطعاً کسانی را که شغل آنان نقل‏‎ ‎‏حدیث باشد و از خود رأی و فتوایی ندارند شامل نمی شود؛ و نمی توان گفت بعضی از‏‎ ‎‏محدثین که اصلاً حدیث را نمی فهمند و مصداق ‏‏رُبَّ حاملِ فقهٍ لَیْسَ بفقیهٍ‏‎[10]‎‏ هستند و مانند‏‎ ‎‏دستگاه ضبطْ اخبار و روایات را می گیرند و می نویسند و در دسترس مردم قرار می دهند‏‎ ‎‏خلیفه اند و علوم اسلامی را تعلیم می دهند. البته زحمات آنان برای اسلام و مسلمین ارزنده‏‎ ‎‏است، و بسیاری از آنان هم فقیه و صاحب رأی بوده اند؛ مانند کلینی‏‎[11]‎‏(ره)، شیخ صدوق(ره)‏‎ ‎‏و پدر شیخ صدوق‏‎[12]‎‏(ره) که از فقها بوده و احکام و علوم اسلام را به مردم تعلیم می داده اند.‏‎ ‎‏ما که می گوییم شیخ صدوق(ره) با شیخ مفید‏‎[13]‎‏(ره) فرق دارد، مراد این نیست که شیخ‏‎ ‎‏صدوق(ره) فقاهت نداشته؛ یا اینکه فقاهت او از مفید(ره) کمتر بوده است؛ شیخ‏‎ ‎‏صدوق(ره) همان کسی است که در یک مجلس تمام اصول و فروع مذهب را شرح داده‏‎ ‎
‏‎

‎‏است‏‎[14]‎‏؛ لکن فرق ایشان با مفید(ره) این است که مفید(ره) و امثال ایشان از مجتهدینی‏‎ ‎‏هستند که نظر خودشان را در روایات و اخبار به کار می برده اند؛ و صدوق(ره) از فقهایی‏‎ ‎‏است که نظر خود را به کار نمی برده، یا کمتر به کار می برده اند.‏

‏‏     حدیثْ آنهایی را شامل می شود که علوم اسلام را گسترش می دهند، و احکام اسلام را‏‎ ‎‏بیان می کنند، و مردم را برای اسلام تربیت و آماده می سازند تا به دیگران تعلیم بدهند.‏‎ ‎‏ همان طور که رسول اکرم(ص) و ائمه(ع) احکام اسلام را نشر و بسط می دادند؛ حوزۀ درس‏‎ ‎‏داشتند؛ و چندین هزار نفر در مکتب آنان استفادۀ علمی می کردند؛ و وظیفه داشتند به مردم‏‎ ‎‏یاد بدهند. معنای ‏‏یعلّمونها الناس‏‏ همین است که علوم اسلام را بین مردم بسط و نشر بدهند‏‎ ‎‏و احکام اسلام را به مردم برسانند. اگر گفتیم که اسلام برای همۀ مردم دنیاست، این امر‏‎ ‎‏جزء واضحات عقول است که مسلمانان، مخصوصاً علمای اسلام، موظفند اسلام و احکام‏‎ ‎‏ آن را گسترش بدهند و به مردم دنیا معرفی نمایند.‏

‏‏     در صورتی که قائل شویم جملۀ ‏‏یعلّمونها الناس ‏‏در ذیل حدیث نبوده است، باید‏‎ ‎‏دید فرموده پیغمبر اکرم(ص): ‏‏اللهم ارحم خلفائی... الّذین یاتون من بعدی‏‎ ‎‏یرون حدیثی و سُنتی، ‏‏چه معنایی دارد. در این صورت، روایت باز راویان حدیثی را که‏‎ ‎‏«فقیه» نباشند شامل نمی شود. زیرا سنن الهی که عبارت از تمام احکام است،‏‎ ‎‏از باب اینکه به پیغمبر اکرم(ص) وارد شده سنن رسول الله (ص) نامیده می شود.‏‎ ‎‏پس، کسی که می خواهد سنن رسول اکرم(ص) را نشر دهد باید تمام احکام الهی‏‎ ‎‏را بداند، صحیح را از سقیم تشخیص دهد، اطلاق و تقیید‏‎[15]‎‏ عام و خاص‏‎[16]‎‏، و جمعهای‏‎ ‎
‏‎

‎‏عقلایی‏‎[17]‎‏، را ملتفت باشد، روایاتی را که در هنگام «تقیه» وارد شده از غیر آن تمیز بدهد، و‏‎ ‎‏موازینی را که برای آن تعیین کرده اند بداند. محدثینی که به مرتبۀ اجتهاد نرسیده اند و فقط‏‎ ‎‏نقل حدیث می کنند این امور را نمی دانند، و سنت واقعی رسول الله (ص) را نمی توانند‏‎ ‎‏تشخیص دهند. و این از نظر رسول الله (ص) بی ارزش است. مسلم است که آن حضرت‏‎ ‎‏نمی خواسته اند فقط «قال رسول الله (ص)» و «عن رسول الله (ص)» ـ گرچه دروغ باشد و از آن‏‎ ‎‏حضرت نباشد ـ در بین مردم رواج پیدا کند. بلکه منظورشان این بوده که سنت واقعی نشر‏‎ ‎‏شود، و احکام حقیقی اسلام بین مردم گسترش یابد. روایت ‏‏مَنْ حَفِظَ عَلی اُمّتی أَرْبَعینَ حَدیثاً،‏‎ ‎‏حَشَرَهُ الله ُ فَقیهاً‏‎[18]‎‏ و دیگر روایاتی که در تمجید از نشر احادیث وارد شده،‏‎[19]‎‏ مربوط به محدثینی‏‎ ‎‏نیست که اصلاً نمی فهمند حدیث یعنی چه، اینها راجع به اشخاصی است که بتوانند‏‎ ‎‏حدیث رسول اکرم(ص) را مطابق حکم واقعی اسلام تشخیص دهند. و این ممکن نیست‏‎ ‎‏مگر مجتهد و فقیه باشند، که تمام جوانب و قضایای احکام را بسنجند، و روی موازینی که‏‎ ‎‏در دست دارند، و نیز موازینی که اسلام و ائمه(ع) معین کرده اند، احکام واقعی اسلام را به‏‎ ‎‏دست آورند. اینان خلیفۀ رسول الله (ص) هستند، که احکام الهی را گسترش می دهند و علوم‏‎ ‎‏اسلامی را به مردم تعلیم می کنند، و حضرت در حق آنان دعا کرده است:‏‏ اللهم ارحم‏‎ ‎‏خلفائی.‏

‏‏     ‏‏بنابراین، جای تردید نیست که روایت ‏‏اللهم ارحم خلفائی‏‏ شامل راویان حدیثی که حکم‏‎ ‎‏کاتب را دارند نمی شود؛ و یک کاتب و نویسنده نمی تواند خلیفه رسول اکرم(ص) باشد.‏‎ ‎‏منظور از «خلفا» فقهای اسلامند. نشر و بسط احکام و تعلیم و تربیت مردم با فقهایی است‏‎ ‎‏که عادلند؛ زیرا اگر عادل نباشند، مثل قضاتی هستند که روایت بر ضد اسلام جعل کردند؛‏‎ ‎
‏‎

‎‏مانند سمرة بن جندب‏‎[20]‎‏ که بر ضد حضرت امیرالمؤمنین(ع) روایت جعل کرد. و اگر فقیه‏‎ ‎‏نباشند، نمی توانند بفهمند که فقه چیست و حکم اسلام کدام. و ممکن است هزاران روایت‏‎ ‎‏را نشر بدهند که از عمال ظلمه و آخوندهای درباری در تعریف سلاطین جعل شده است.‏‎ ‎‏به طوری که ملاحظه می کنید، با دو روایت ضعیف چه بساطی راه انداخته اند‏‎[21]‎‏، و آن را در‏‎ ‎
‏‎

‎‏مقابل قرآن قرار داده اند ـ قرآنی که جدیت دارد بر ضد سلاطین قیام کنید و موسی را به قیام‏‎ ‎‏علیه سلاطین وامی دارد‏‎[22]‎‏. علاوه بر قرآن مجید، روایات بسیاری در مبارزه با ستمگران و‏‎ ‎‏کسانی که در دین تصرف می کنند وارد شده است‏‎[23]‎‏. تنبلها اینها را کنار گذاشته، آن دو‏‎ ‎‏روایت ضعیف را، که شاید «وعاظ السلاطین» جعل کرده اند، در دست گرفته و مستند قرار‏‎ ‎‏داده اند که باید با سلاطین ساخت و درباری شد! اگر اینها اهل روایت و دین شناس بودند،‏‎ ‎‏به روایات بسیاری که بر ضد ظلمه است عمل می کردند. و اگر اهل روایت هم هستند، باز‏‎ ‎‏عدالت ندارند. چون عادل و از معاصی به دور نیستند، از قرآن و آنهمه روایت چشم‏‎ ‎‏می پوشند و به دو روایت ضعیف می چسبند! شکم آنهاست که آنها را متوسل به این دو‏‎ ‎‏روایت ضعیف کرده، نه علم! این شکم و حب جاه است که انسان را درباری می کند، نه‏‎ ‎‏روایت.‏

‏‏     در هر صورت، گسترش دادن علوم اسلام و نشر احکام با فقهای عادل است تا احکام‏‎ ‎‏واقعی را از غیر واقعی، و روایاتی که ائمه(ع) از روی «تقیه» صادر کرده اند، تمیز بدهند.‏‎ ‎‏چون می دانیم که ائمۀ ما گاهی در شرایطی بودند که نمی توانستند حکم واقع را بگویند؛ و‏‎ ‎‏گرفتار حکام ستمگر و جائر بودند، و در حال شدت تقیه و خوف به سر می بردند (البته‏‎ ‎‏خوف از برای مذهب داشتند نه برای خودشان.) که اگر در بعضی موارد تقیه نمی شد،‏‎ ‎‏حکام ستمگر ریشۀ مذهب را قطع می کردند.‏

‏‏     و اما دلالت حدیث شریف بر «ولایت فقیه» نباید جای تردید باشد، زیرا «خلافت»‏‎ ‎‏همان جانشینی در تمام شئون نبوت است؛ و جملۀ ‏‏اللهم ارحم خلفائی‏‏ دست کم از جملۀ‏‎ ‎‏علیّ خلیفتی‏‏ ندارد. و معنی «خلافت» در آن غیرمعنی خلافت در دوم نیست. و جملۀ ‏‏الذین‏‎ ‎‏یاتون من بعدی و یرون‏‏ حدیثی معرفی خلفاست، نه معنی خلافت؛ زیرا معنی خلافت در‏‎ ‎‏صدر اسلام امر مجهولی نبود که محتاج بیان باشد و سائل نیز معنی خلافت را نپرسید،‏‎ ‎‏بلکه اشخاص را خواست معرفی فرماید. و ایشان با این وصف معرفی فرمودند. جای‏‎ ‎‏تعجب است که هیچ کس از جملۀ ‏‏علیّ خلیفتی یاالائمة خلفائی‏‏؛ «مساله گویی» نفهمیده، و‏‎ ‎
‏‎

‎‏استدلال برای خلافت و حکومت ائمه به آن شده است، لکن در جملۀ خلفایی که‏‎ ‎‏رسیده اند توقف نموده اند. و این نیست مگر به واسطۀ آنکه گمان کرده اند خلافت رسول الله ‏‎ ‎‏محدود به حد خاصی است، یا مخصوص به اشخاص خاصی، و چون ائمه، علیهم السلام،‏‎ ‎‏هر یک خلیفه هستند، نمی شود پس از ائمه علما فرمانروا و حاکم و خلیفه باشند؛ و باید‏‎ ‎‏اسلام بی سرپرست و احکام اسلام تعطیل باشد! و حدود و ثغور اسلام دستخوش اعدای‏‎ ‎‏دین باشد! و آنهمه کجروی رایج شود که اسلام از آن بری است.‏

‏‏ ‏

‏‎

‎