تحلیل تماتیک اندیشه امام خمینی در مورد زن تا پیروزی انقلاب اسلامی

تحلیل تماتیک اندیشه امام خمینی در مورد زن تا پیروزی انقلاب اسلامی

مرضیه حاجی هاشمی^[1]

چکیده:

آنچه در این مقاله مورد واکاوی است، دستیابی به تم اصلی اندیشه بسیج گر امام خمینی (ره) در مورد زن در انقلاب اسلامی است. در این راستا اندیشه های پیش از انقلاب امام مورد مطالعه و تحلیل تماتیک قرار می گیرد تا پس از به دست آمدن مقولات برآمده از داده های متنی و تم های اصلی، بتوان با تفسیر این تم ها به کشف عمق اندیشه امام در این زمینه پی برد؛ چرا که نه تنها زنان با این اندیشه در انقلاب اسلامی در ائتلاف انقلابی، شرکت و بسیج شده اند؛ بلکه همیشه نیم فعال جامعه پس از انقلاب نیز بوده و همچنین مباحث مربوط به این حوزه همچنان از چالشی ترین مباحث امروز جمهوری اسلامی است.

واژگان کلیدی: اندیشه بسیج گر، زن، تحلیل تماتیک، بنیادگرایی دینی، نوگرایی دینی

طرح مسأله:

پس از مواجهه جامعه سنتی ایران با مدرنیته و ظواهر آن، می توان گفت که دو نحله فکری دینی در مسائل سیاسی- اجتماعی، ظهور یافت که یکی برخاسته از فهم ثابت از دین و کاربست احکام دینی ثابت، بدون در نظر گرفتن شرایط متحول سیاسی و اجتماعی جدید، با عنوان بنیادگرایی دینی است و دیگری قائل به تغییر در معرفت دینی و در نظر گرفتن شرایط و اوضاع اجتماعی و سیاسی زمان بود که نوگرایی دینی نامیده می شود.

هر کدام از این جریانات در مسأله زن نیز که یک پدیده اجتماعی قابل توجه در عرصه تعامل دین و مدرنیته محسوب می شود، دارای مواضع مشخصی است که طی پژوهشی از همین مؤلف، تم اصلی دیدگاه بنیادگرایی دینی در زمینه زن، عدم اعتقاد به آزادی و حقوق اجتماعی زن و تم اصلی دیدگاه نوگرایی دینی، اعتقاد به آزادی و حقوق اجتماعی زن، به دست آمد.

با توجه به چالش نزاع برانگیزی که هنوز هم در این حوزه وجود دارد و اهمیت فهم این موضوع که امام خمینی (ره) به عنوان رهبر انقلاب اسلامی با کدام اندیشه بسیج گر نسبت به زن، طیف ها و گروههای مختلف زنان را به عرصه اجتماعی و سیاسی انقلاب کشاند، مسأله اصلی در این مقاله این است که این اندیشه به کدام دو جریان نامبرده، نزدیک می شود و چه تفاوت هایی با آنها دارد؟ نگاه و باور امام به زن چه بوده است که در زمانی که شاه تمام تلاش خود را به کار گرفته بود تا خود را حامی حقوق و آزادیهای زنان نشان دهد؛ ولی زنان در پی هویت احیا شده اسلامی خود در اندیشه امام، علیه رژیم شاه، وارد عرصه انقلاب اسلامی شدند؟

در این مقاله جلد های اول تا ششم صحیفه امام مورد مطالعه قرار گرفته، داده های متنی مربوط به حوزه زن از اندیشه امام، استخراج و تحلیل تماتیک بر روی آنها صورت گرفت و در انتها تم اصلی اندیشه بسیج گر امام، پیش از انقلاب اسلامی در مورد زن، به دست آمد.

روش تحلیل داده ها همانطور که از عنوان مقاله پیداست، تحلیل تماتیک است که مبنای عمل و اجرای فرآیند تحلیل تماتیک در این مقاله بر اساس مدل سه مرحله ای ولکات است. ولکات فرآیند تحلیل داده ها را دارای 3 مرحله عمومی توصیف، تحلیل و تفسیر می داند. در مرحله توصیف، داده ها در یک نظم و پیوستار زمانی قرار می گیرند. نظم مذکور می تواند بر اساس نظر محقق باشد؛ در مرحله تحلیل، داده ها سازماندهی، تنظیم و مقوله بندی می شوند؛ در مرحله تفسیر نیز تفسیر های اصلی، صورت می گیرد. این تفسیر ها عمدتاً با رویکرد مقایسه ای انجام می شود (محمد پور،1388: 137).

نگاه دو چهره شاخص نوگرایی دینی و بنیاد گرایی دینی در حوزه زن

1. شبستری، چهره شناخته شده نوگرایی دینی: شبستری معتقد است، که نظام های خانوادگی هم مانند سایر نظام های انسانی، مشمول دو نوع تفکر است. یکی خانواده را نظامی طبیعی می داند که تقسیم کار در درون آن و خارج آن هم بر اساس همین نظام طبیعی است. این نگاه در واقع، تمام حقوقی را که به زنان و مردان تعلق می گیرد یا از آنان سلب می شود، تابع این نظام طبیعی می داند. نگاه دوم معتقدند که ما نمی توانیم نظامهای ثابت انسانی داشته باشیم، حتی در مورد خانواده، مثلاً این صحیح نیست که فلان شکل معین از خانواده، بهترین تنظیم کننده مناسبات زن و مرد است. آنها نگاهی تاریخی به خانواده، حقوق زن و مرد و ارتباط میان آنها دارند و معتقدند که در هر عصر، متناسب با همان عصر می توان نوعی از قرارداد را برای زندگی مشترک تعیین کرد و حقوق و تقسیم کاری قابل دفاع و عادلانه ای برای زن و مرد در نظر گرفت. به نظر وی ما نمی توانیم دلیل محکمی اقامه کنیم که در این جهان یک سلسله نظامهای طبیعی متناسب با نقشه آفرینش وجود دارد؛ بلکه دلایلی علیه این مواضع وجود دارد، پیامبر هم که آمد تغییراتی در حقوق زنان ایجاد کرد. پیام اصلی این تغییرات این است که نابرابریهای دیگری نیز در طول تاریخ بر علیه زنان تحمیل می شود و باید برطرف شود. (شبستری، 1379: 509-502).

در اینجا می توان به لزوم تغییر در حقوق و آزادیهای زن، مطابق شرایط زمان و مکان از نگاه شبستری پی برد.

1. مصباح یزدی، چهره شناخته شده بنیادگرایی دینی: برخورداری زن از عواطف، انفعالات و احساسات بیشتر به طور معمول سبب تأثیر پذیری بیشتر و ابراز رفتارهای دیگر خواهانه از سوی زنان است. این ویژگی باعث می شود که زن، خیلی زودتر از مرد بخندد و بگرید و دستخوش سایر انفعالات شود؛ همانطور که عاطفه بیشتر زن نیز سبب مهر و محبّت، رقّت قلب و عطوفت مادری و... می شود. یکی از نتایج این اختلاف، نقص نسبی حزم و دور اندیشی او است. غلبه احساسات و عواطف؛ قدرت تفکّر، دور اندیشی و داوری درست را سلب می کند. زن به طور معمول در همه دوران عمر، دچار چنین حالتی است. روحیه انفعالی زن، قدرت حکومت و نظارت عقل را ضعیف می کند؛ به همین جهت داوریهای او اغلب سطحی و غیر واقع گرایانه است (مصباح،1391: 278).

این ویژگی روحی زن، در جای خود، نتایج بسیار مطلوبی را نیز به همراه دارد. تصدّی کارهای بسیاری نیازمند برخورداری از احساسات بیشتر و ملایمت افزون تر است. زنان در انجام اینگونه کارها موفّق ترند. بچه داری، غذا دادن به کودک، نظافت و شست و شوی او، بازی با کودک و مراقبت از او، پاسخگویی به نیازهای عاطفی اش و... همه از کارهایی است که با روحیه او سازگار، بلکه مطلوب او است؛ در حالی که مردان اغلب چنین نیستند. (مصباح، 1391: 278).

یا به واسطه قدرت بیشتر تعقّل مرد ـ چنانکه برخی قائل شده اند ـ یا به جهت نبود مزاحم و دشمن بر سر راهِ عقل، در مجموع، مردان از تعقّل و تدبیر افزون تری بهره مند هستند و همین عامل سبب تفاوتهایی در حقوق و تکالیف زن و مرد می شود؛ البتّه توجّه داریم که وقتی زن و مرد را مقایسه می کنیم، منظور زن و مرد معیّنی نیست؛ بلکه غالب و طبیعت زنان و مردان را در نظر می گیریم و این قواعد کلّی، همواره استثناهایی نیز دارد(مصباح،1391: 281).

زن و مرد دارای یک سری اختلافهای تکوینی هستند که مقتضی حقوق و تکالیف متفاوت است. به طور کامل معقول، صحیح و عادلانه است که زنان و مردان، گذشته از حقوق و تکالیف مشترکی که بر اساس وجوه اشتراک طبیعی و تکوینی خود دارند، در سایر حقوق و تکالیف متفاوت باشند. اگر اختلاف مردان و زنان در حقوق و تکالیف به طور کامل رعایت شود، هم مصالح زنان، هم مصالح مردان و هم مصالح جامعه تحصیل خواهد شد. از سوی دیگر، در صورت عدم رعایت نیز بسیاری از مصالح زنان، مردان و جامعه از بین می رود(مصباح،1391: 290).

به طور کلی می توان این مقولات را از اندیشه مصباح یزدی در مورد زن، استخراج کرد: ا- اختلاف روانی زن و مرد موجب نقص حزم و دوراندیشی، سلب قدرت تفکر و داوری سطحی و غیر واقع گرایانه زن است؛ 2- ضرورت تفکیک شغلی بر اساس اختلافات زن و مرد؛ 3- قائل به تفاوت زن و مرد در حقوق و تکالیف.

تحلیل تماتیک اندیشه بسج گر امام خمینی (ره) در مورد زن

1- مرحله توصیف داده ها

در این مرحله داده های متنی استخراج شده از جلد یک تا شش صحیفه امام، در یک پیوستار زمانی، توصیف شده است.

1. ایستادگی شما اسباب این شد که حاشا کردند مطالبشان را، گفتند: خیر، طلاق به دست مرد است، کی ما گفتیم؟ تساوی حقوق این است؟ تساوی حقوق من جمیع الجهات. از این طرف می گویند، از آن طرف دیگر می گویند کی گفتیم طلاق به دست زن باشد، نخیر طلاق به دست مرد است. از آن طرف می گویند: نخیر کی ما راجع به ارث گفتیم، نخیر ارث همانطوری است که خدا گفته (امام خمینی، ج 1: 216-215).
2. امام آزادیهای زنان را نفی نمی کند؛ بلکه لازمه آزادیهای اجتماعی همچون آزادی زنان را آزادیهای سیاسی می داند و می گوید: «در کشوری که مردمش در این پنجاه سال حکومت جائرانه پهلوی روی آزادی ندیده اند، دم زدن از آزادی زنها مسخره و اغفال است»(صحیفه امام، ج3: 317).
3. «در خصوص زنان، اسلام هیچگاه مخالف آزادی آنان نبوده است، برعکس اسلام با مفهوم زن به عنوان شیء مخالفت کرده است و شرافت و حیثیت او را به وی باز داده است. زن، مساوی مرد است. زن مانند مرد آزاد است که سرنوشت و فعالیت های خود را انتخاب کند؛ اما رژیم شاه است که با غرق کردن آنها در امور خلاف اخلاق، می کوشد تا مانع آن شود که زنان آزاد باشند. اسلام شدیداً معترض به این امر است. رژیم، آزادی زن را البته نظیر آزادی مرد از میان برده و پایمال ساخته است. زنان مانند مردان، زندانهای ایران را پر کرده اند. در اینجاست که آزادی آنها در معرض تهدید و در خطر قرار گرفته است. ما می خواهیم که زنان را از فساد، که آنان را تهدید می کند، آزاد سازیم (صحیفه امام، ج 3: 370).
4. یکی از زنان حاضر در جلسه دیدار دانشجویان و ایرانیان مقیم فرانسه و دیگر کشورها با امام(ره) از نگرانی زنان در مورد میزان حجاب از نظر امام می گوید و سؤال می کند که حجاب، آنگونه که او پوشیده، درست است یا نه؟ امام (ره) پاسخ می دهد: «این مانع ندارد؛ اگر یک مفسده ای بر آن نباشد، مانعی ندارد. شما باید خودتان تشخیص بدهید که آیا به این ترتیب که بروید مثلاً مفسده ای دارد؛ مثلاً فرض کنید که خلاف احترامی به شما می شود؛ از این چیزها. اگر بشود، خوب او را دیگر خودتان هم نمی توانید، بگویید؛ اما اگر نمی شود، حجاب اسلام بیشتر از این نیست؛ همین است. (صحیفه امام، ج 3: 499).
5. پس از رفتن پایگاه ظلم، به برکت احکام مترقی اسلام، برنامه اساسی خود را اعلام می نماییم و در آن وقت خواهند دید که آنچه خائنین، به اسلام نسبت داده اند- چه در موضوع حقوق اجتماعی زنان و چه حقوق اقلیت های مذهبی و چه سایر مسائل- جز تهمتی ناجوانمردانه چیزی نبوده است (صحیفه امام،ج 3: 457).
6. این شاه است که به حسب نقل در مصاحبه با مخبر ایتالیایی گفته است: «درک من از زن آن است که او باید زیبا و فریبا باشد. این شاه است که زنها را به فساد می کشاند و آنها را عروسک می خواهد بار بیاورد. مذهب با این فاجعه ها و دردها مخالف است، نه با آزادی زن. شرکت زنها در رفراندوم اخیر، بیهوده بودن ادعاهای پوچ شاه را برای تمام اقشار، ثابت کرد. زنان، همدوش مردان به پا خاستند و آزادی و استقلال خود را تقاضا کردند و شاه را محکوم نمودند و در «جمعه سیاه» آنچه مشهور است، ششصد نفر از زنان آزاده ما به دست عمال شاه کشته شدند. این است درک شاه از آزادی زنان و تمدن بزرگ!» (صحیفه امام،ج 3: 472).
7. «زنان در انتخاب فعالیت و سرنوشت و همچنین پوشش خود با رعایت موازین آزادند» (صحیفه امام، ج 4: 247).
8. «از نظر حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست. زیرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد. بلکه در بعضی از موارد تفاوتهایی بین زن و مرد وجود دارد که به حیثیت انسانی آنها ارتباط ندارد. مسائلی که منافات با حیثیت و شرافت زن ندارد، آزاد است» (صحیفه امام، ج 4: 364).
9. «در نظام اسلامی، زن به عنوان یک انسان می تواند، مشارکت فعال با مردان در بنای جامعه اسلامی داشته باشد؛ ولی نه به صورت یک شیء. نه او حق دارد خود را به چنین حدی تنزل دهد و نه مردان حق دارند که به او چنین بیندیشند» (صحیفه امام، ج 4: 414).
10. «زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند و اسلام زن را تا حدی ارتقاء می دهد که بتواند مقام انسانی خود را در جامعه بازیابد و از حد شی ء بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی، می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی را به عهده بگیرد» (صحیفه امام، ج 4: 436).
11.  «زنها آزاد هستند و در تحصیل هم آزاد هستند، در کارهای دیگر هم آزادند، همان طور که مردها آزادند. حالاست که نه زن آزاد است و نه مرد» (صحیفه امام، ج 4: 480).
12.  «زنها در حکومت اسلامی آزادند، حقوق آنها مثل حقوق مردها. اسلام زن را از قید اسارت مردها بیرون آورد و آنها را همردیف مردها قرار داده است. تبلیغاتی که علیه ما می شود برای انحراف مردم است. اسلام همه حقوق و امور بشر را تضمین کرده است. الآن از فشار حکومت در ایران، آزادی نه برای مرد است و نه برای زن، در اسلام برای همه هست» (صحیفه امام، ج 5: 70).
13.  «زنان در جامعه اسلامی آزادند و از رفتن آنان به دانشگاه و ادارات و مجلسین به هیچوجه جلوگیری نمی شود. از چیزی که جلوگیری می شود، فساد اخلاقی است که زن و مرد نسبت به آن مساوی هستند و برای هر دو حرام است. راجع به موالید، تابع آن است که حکومت چه تصمیمی بگیرد» (صحیفه امام، ج 5: 183).
14.  «هم اکنون زنان مسلمان ایران، در مبارزات سیاسی و تظاهرات بر ضد شاه شرکت دارند. به من اطلاع داده اند که در شهرهای ایران زنان جلسات سیاسی دارند. در نظام اسلامی زن همان حقوقی را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار، حق مالکیت، حق رأی دادن، حق رأی گرفتن. در تمام جهاتی که مرد حق دارد، زن هم حق دارد... اسلام خواسته است که زن و مرد، حیثیت انسانی شان محفوظ باشد» (صحیفه امام، ج 5: 189).
15.  «ما می خواهیم زن، آدم باشد مثل سایر آدمها، انسان باشد مثل سایر انسانها، آزاد باشد مثل سایر آزادها» (صحیفه امام، ج 5: 217).
16.  «در امور نظامی، مثل سایر امور، زنان می توانند کارهایی را به عهده بگیرند» (صحیفه امام، ج 5: 292).
17.  «چرا با درس خواندن زن مخالف باشیم؟ چرا با کار کردن زن مخالف باشیم؟ چرا زن نتواند کارهای دولتی انجام دهد؟ چرا با مسافرت کردن زن مخالفت کنیم؟ زن چون مرد در تمام اینها آزاد است. زن هرگز با مرد فرقی ندارد. آری در اسلام زن باید حجاب داشته باشد؛ ولی لازم نیست که چادر باشد؛ بلکه زن می تواند هر لباسی را که حجابش را به وجود آورد، اختیار کند. ما نمی توانیم و اسلام نمی خواهد که زن به عنوان یک شیء و یک عروسک در دست ما باشد. اسلام می خواهد شخصیت زن را حفظ کند و از او انسانی جدی و کارآمد بسازد. ما هرگز اجازه نمی دهیم تا زنان فقط شیء برای مردان و آلت هوسرانی باشند. اسلام سقط جنین را حرام می داند و زن در ضمن عقد ازدواج می تواند، حق طلاق را برای خودش به وجود آورد. احترام و آزادی ای که اسلام به زن داده است، هیچ قانونی و مکتبی نداده است» (صحیفه امام، ج 5: 294).
18.  امام در جواب این سؤال که: موقعیت و نقش زنان در دولت آینده شما چگونه خواهد بود، پاسخ می دهد: «موقعیت یک انسان صحیح و یک شخصیت آزاد، برخلاف این زمانها که بر ما گذشت که نه زنهایمان آزاد بودند و نه مردانمان» (صحیفه امام، ج 5: 485).
19.  «حجاب به معنای متداول میان ما، که اسمش حجاب اسلامی است، با آزادی مخالفتی ندارد، اسلام با آنچه خلاف عفت است مخالفت دارد. و ما آنان را دعوت می کنیم که به حجاب اسلامی رو آورند» (صحیفه امام، ج 5: 541).

2- مرحله تنظیم، سازماندهی و مقوله بندی داده ها

در این مرحله داده های صرفاً توصیف شده در مرحله پیشین، طی جدولی، تنظیم، سازماندهی و مقوله بندی شده و تم نهایی به دست آمده است.

3- مرحله تفسیر

اعتقاد به شأن انسانی فراتر از جنسیت در حقوق و آزادیهای انسانی در حوزه اجتماعی و شأن جنسیتی و تفکیکی برای زن در حقوق شرعی در حوزه خانوادگی، دو تم اصلی اندیشه بسیج گر امام در پیش از انقلاب در مورد زن است.

اندیشه امام در مورد زن، کاملاً نگاه جدیدی به زن را وارد این حوزه می کند که کمتر با دقت نظر بدان توجه شده است. در اینجا یک نکته ظریف در متفاوت بودن اندیشه امام وجود دارد. برعکس بسیاری دیگر که حتی از منظر زن بودن زن برای حمایت از حقوق اجتماعی او و برابری حقوقش با مرد سخن می گویند، امام در محیط اجتماعی، اصلاً به جنسیت زن توجه ندارد و او را فقط یک انسان، صرفنظر از جنسیت اش می داند و تمام حقوق و آزادیهایی را که برای یک انسان مسلمان، در اجتماع، متصور است، برای وی قائل می باشد و پوشش زن را هم در این جهت، معنا می کند که اگر زنی بخواهد با تبعیض جنسیتی در جامعه به او نگاه نشود، باید نمودهای جنسیتی خود را بپوشاند و این متفاوت است با نگاه هایی که پوشش زن را برای حفظ  شأن زنانه زن و دادن جلوه جنسیتی متفاوت ولو بسیار مقدس و ارزشمند برای زن معنا می کنند.

امام در سخنان پیش از انقلاب خود که قدرت بسیج گری بالایی در بین زنان داشت، هیچ کجا نمی گوید زن در اسلام  شأن والایی دارد، چون مادر است و مادری و تربیت فرزند، چه مقام برتری به او می بخشد، همسر است و همسری چه جایگاهی به او می دهد، گرچه منکر اینها نیست؛ اما گویی حوزه نقش های جنسیتی زن را مختص محیط شخصی وی می داند و آن را با حوزه حقیقت ذات انسانی زن، متداخل نمی کند. زن، قبل از اینکه یک زن باشد، یک انسان است با همه قابلیت ها و گرایشهای ذاتی کمال جویی که انسان دارد ولو هیچ وقت فرصت پرداختن به نقش های جنسیتی برایش پیش نیاید یا اصلا تمایلی به پرداختن به این نقش ها نداشته باشد، چیزی از کمال انسانی وی کم نمی شود. این نگاه انسانی امام به زن موجب خودآگاهی زن به موجودیت و هویت خود می شود و زن، خود با شناخت کمالات انسانی و جایگاه ذاتی انسانی خود، مانع تضییع حقوق خود و نگاه تبعیض آمیز به خود می شود و این یک پیشگیری خودباورانه زن نسبت به تضییع حقوق خود است که حتی او را از نگاه های حمایت آمیز فمینیستی رها می کند.

از نگاه جامعه شناختی اگر در جامعه ای به ویژه از سوی رهبران فکری و سیاسی آن جامعه، به زنانگی زن توجه شود و قابلیت های عمومی انسانی اش یا در نظر گرفته نشود یا در درجه دوم اهمیت قرار داده شود، در آن جامعه فقط نقش های همسر بودن، مادر بودن و پرستار بودن را حداقل در درجه اول اهمیت برای زن قائلند و این مسأله موجب می شود که زنان در موقعیت اجتماعی فرودست قرار گیرند؛ اما امام همه جا به انسان بودن زن و ویژگیهای عمومی انسانی زن توجه می کند و اصلاً به جنسیت او توجه نمی دهد و از آزادی های سیاسی و اجتماعی انسان سخن می گوید. این یعنی اینکه اجتماع باید بستری برای رشد انسان باشد و زن هم در نگاه اول، یک انسان دیده می شود که بر اساس خصائص انسانی مانند اخلاق، ایمان، تقوا، پاکی، استعداد، توانمندی، مهارت، علم و دانش و غیره در یک رقابت آزاد در عرصه اجتماع، به کمال انسانی برسد. در این اجتماع، زن جلوه های جنسیتی خود را می پوشاند و ارتباط او با مرد، تعامل برابر انسان با انسان است.

در این نگاه، ویژگیهای زنانه زن، مختص فضا و مکان شخصی اوست و برای همین است که در آن فضای اختصاصی باید به بروز و ظهور این ویژگی و قابلیت های درجه دوم و جنسیتی خود بپردازد، نه در فضای عمومی. به نظر می رسد، امام می خواهد این تأکید را داشته باشد که اسلام، خواسته زن و مرد همه جا مانند یک انسان دیده شوند و در فضای شخصی یک انسانی باشند که ویژگیهای جنسیتی و نقش های جنسیتی می یابند و این نهایت کرامت زن و بالاترین میزان رعایت حقوق و آزادی برای وی می باشد و در اینجاست که در حوزه حقوق مدنی زن، هیچ تبعیض جنسیتی رخ نخواهد داد.

در مقابل، نگاه های بنیادگرایانه ای که بر نقش های جنسیتی برای زن تأکید دارند و بر تبعیض حقوق اجتماعی، دامن می زنند، از این نکته غافلند که وقتی زن را فقط زن دیدی و زن خواستی، محیط اجتماع هم عرصه جلوه گریهای این زن می شود و او هم در نقش های جنسیتی در اجتماع ظاهر می گردد و هر چه هم به تفکیک های جنسیتی محیط های اجتماعی بیفزایی، بر این تبعیض دامن زده می شود و این چرخه ادامه دارد که نتیجه آن تضییع حقوق زن و مخدوش کردن نقش های انسانی و حتی جنسیتی محیط خصوصی برای هم زن و هم مرد است و این محیط اجتماعی را از تنزیه که لازمه رشد و پیشرفت مادی و معنوی است، باز می دارد.

اندیشه امام در تم حقوق زن یک زاویه با اندیشه های نوگرایانه پیدا می کند که آن هم این است که امام در حقوق شرعی زن مانند حق طلاق، حق ارث یا تعدد زوجات، معتقد به نص است^[2] که شاید اینها در محیط خصوصی، معنا می شود و چیزی از حقوق اجتماعی و آزادیهای سیاسی و اجتماعی او کم نمی کند ولی آثار این تبعیض های حقوق شرعی حتماً در محیط اجتماعی زن نمود خواهد یافت.

مجموعه مقالات همایش بزرگداشت بانوی انقلاب اسلامی، ص 594.

فهرست منابع:

1. صحیفه امام(مجموعه سخنرانیها و بیانات امام خمینی) (1378)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 22 جلدی.
2. مجتهد شبستری، محمد(1379)، نقدی بر قرائت رسمی از دین(بحرانها، چالشها، راه حلها)، تهران: انتشارات طرح نو.
3. محمد پور،احمد(1388)، تحلیل داده های کیفی: رویه ها و مدل ها، مجله انسان شناسی، دوره دوم، سال یکم، شماره دهم، بهار و تابستان 1388.
4. مصباح یزدی، محمد تقی(1391)، پرسش ها و پاسخ ها (ج5-1)، حقوق زن در قرآن، جلد پنجم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.