گفتار دوم: تدریس

‏‏گفتار دوم: تدریس‏‏ ‏

‏‏سید مصطفی به دلیل برخورداری از نبوغ و مطالعه فراوان، از زمان تحصیل در حوزه‏‎ ‎‏علمیه قم به تدریج به تدریس برخی از دروس پرداخت؛ البته وی هر کتاب درسی را که‏‎ ‎‏فرا می گرفت، آمادگی تدریس آن را داشت. او حافظه ای قوی داشت و مطالب کتابها را با‏‎ ‎‏جزئیاتش حفظ می کرد. گاهی اتفاق می افتاد، هنوز کتابی را به پایان نرسانده، آمادگی‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏تدریس اول آن را داشت.‏‎[1]‎

‏‏    چنانکه قبلاً نیز اشاره شد، پس از فراگیری منظومۀ حکمت سبزواری در حوزه علمیۀ‏‎ ‎‏قم، خود به تدریس و سپس به آموزش آن در مدرسۀ حجتیه قم پرداخت. در پایان اسفار‏‎ ‎‏نیز خود در حلقه کوچکی از طلاب علوم دینی به تدریس آن پرداخت و حاشیه ای نیز بر‏‎ ‎‏آن نوشت.‏‎[2]‎‏ آیت الله خامنه ای در خاطرات خویش در این مورد می گویند: «او یک مدرس‏‎ ‎‏معروف بود. فلسفه درس می داد. فقه درس می داد و به عنوان یک چهره برجسته در میان‏‎ ‎‏طلاب حوزه و فضلا و مدرسین معروف بود».‏‎[3]‎

‏‏    در دوران تبعید، پس از انتقال از ترکیه به عراق، در نجف اشرف بخشی از وقت خود‏‎ ‎‏را به تدریس اختصاص داد. او به تدریس درس خارج اصول می پرداخت. با در نظر‏‎ ‎‏گرفتن این که در حدود سی سالگی به تدریس خارج اصول می پرداخت، این امر در نوع‏‎ ‎‏خود کم نظیر بود؛ بنابراین عده ای حتی این کار را باور نمی کردند و فکر می کردند که وی‏‎ ‎‏نمی تواند تدریس این درس را به پایان برساند. علی اکبر محتشمی پور در این مورد‏‎ ‎‏می گوید: ‏

‏‏در نجف در حدود دوازده نفر بودند که از حاج آقامصطفی تقاضای تدریس خارج‏‎ ‎‏اصول را کردند، ایشان قبول کردند و آن زمان [بعضی در ‏‎ ‎‏]نجف دارای غرور‏‎ ‎‏خاص در خارج اصول بودند و به غیر از خودشان، هیچ کس را قبول نداشتند و به‏‎ ‎‏همین خاطر خیال می کردند که حاج آقا در کار تدریس این می مانند؛ ولی همان طور‏‎ ‎‏که غرور آنها برای درس فقه توسط امام شکسته شد، این بار هم بی اساسی نظرشان در‏‎ ‎‏مورد درس خارج اصول، ثابت گردید.‏‎[4]‎

‏‏    سیدحسین خمینی، فرزند حاج آقا مصطفی در زمینه تدریس پدرشان می گوید:‏

‏
‏‎

‎‏در کنار درس فقه امام، مرحوم والد نیز درس خود را در اصول شروع کرد. ایشان‏‎ ‎‏ابتدا در منزل تدریس می نمود؛ ولی بعداً کلاس خود را به مسجد شیخ انصاری (همان‏‎ ‎‏جا که حضرت امام(س) هم در آن کلاس خود را دایر می نمودند) منتقل کرد.‏‎ ‎‏حضرت امام دو ساعت به ظهر، درس خود را شروع می کردند و قریب 45 دقیقه‏‎ ‎‏ادامه می یافت؛ ولی مرحوم والد درس خود را یک ساعت به غروب شروع می کردند‏‎ ‎‏و تا نزدیک غروب ادامه می داد؛ به دلیل اینکه مرحوم والد به طور مفصّل هر بحثی‏‎ ‎‏را مطرح می نمود، در طی مدت دوازده سال تدریس، فرصت نکرد تمام اصول را‏‎ ‎‏تدریس کند. فقط تا آخر بحث استصحاب را مطرح کرد. دستنوشته هایی هم که از‏‎ ‎‏ایشان به جای مانده، تا همین مبحث است.‏‎[5]‎

‏‏    ‏‏براساس خاطرات محمدعلی رازی زاده، عوامل حکومت ایران در حوزه علمیه‏‎ ‎‏نجف، برای از رونق انداختن حلقه های درس امام و سید مصطفی فعالیت زیادی داشتند؛‏‎ ‎‏بنابراین عده ای برای اجتناب از درگیری در مسائل سیاسی به درس حاج آقا مصطفی‏‎ ‎‏نمی آمدند و در ظاهر به او اعتقاد علمی نداشتند. «گذشته از آن، حاج آقا مصطفی مانند‏‎ ‎‏حاج شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی، به سبک قمی اصول را تدریس می کرد‏‎ ‎‏که این روش در نجف طرفداری نداشت و طلاب آنجا طرفدار مبانی اصولی آیت الله ‏‎ ‎‏نائینی به سبک نجفی بودند.»‏‎[6]‎‏ محمدتقی متقی نیز در مورد تدریس فلسفه توسط حاج آقا‏‎ ‎‏مصطفی می گوید: «به طور خصوصی، چیزی تدریس می کردند؛ اما نه به شکل رسمی؛‏‎ ‎‏چون جوّ آن موقع نجف، فلسفه را تخطئه می نمود. ایشان هم به این دلیل، ملاحظه‏‎ ‎‏می کرد.»‏‎[7]‎‏ علی اکبر محتشمی پور که از یاران نزدیک امام و سید مصطفی بود، ضمن تأیید‏‎ ‎‏مطالب ذکر شده، یادآور می شود که شاگردان امام و مصطفی، اکثراً کسانی بودند که یا از‏‎ ‎‏قم آنها را می شناختند یا از علاقه مندان آنها بودند و یا کلاً افراد، بی اعتنا بودند. در ادامه،‏‎ ‎‏در مورد شاگردان خارج اصول آقا مصطفی می گوید:‏

‏‏در سال 1346 ه . ش. عده ای از طلاب مبرّز و فضلای سرشناس حوزه نجف از‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏جمله مرحوم حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ علی اصغر طاهری (کنی) و‏‎ ‎‏حجج اسلام آقایان علی پور؛ سجادی، شریعتی، روحانی، برقعی و... و اینجانب با‏‎ ‎‏توجه به اینکه جای درس و بحث اصول فقه حضرت امام در حوزه علمیه نجف،‏‎ ‎‏خالی بود و با عنایت به فوق العادگیِ مراتب علمی و سیطره و تسلط کامل آیت الله ‏‎ ‎‏حاج آقا مصطفی خمینی به علوم و مباحث عقلی و همچنین فقه و اصول و شناخت‏‎ ‎‏دقیق ایشان از مبانی ارزندۀ حضرت امام و سایر فرهیختگان حوزه و اعاظم علمای‏‎ ‎‏قدیم و متأخر داشتند، تصمیم گرفتیم تا در کنار حضور در محفل درس فقه حضرت‏‎ ‎‏امام، از حاج آقا مصطفی درخواست کنیم تا درس خارج اصول را در نجف برای‏‎ ‎‏طلاب و فضلا شروع کنند که این درخواست مورد اجابت معظمٌ له قرار گرفت و از‏‎ ‎‏آن تاریخ تا پایان عمر شریف و پربرکتشان به مدت ده سال، یک دورۀ اصول فقه را‏‎ ‎‏با سبک تحقیقی نوین، تدریس فرمودند که درخشش علمی ایشان بیشتر روشن گردید‏‎ ‎‏و محصول آن، مجلّدات کتاب «تحریرات فی الاصول» است.‏‎[8]‎

‏‏    سید مصطفی در نجف، تفسیر نیز تدریس می نمود که اکنون چاپ شده است.‏‎[9]‎‏ در‏‎ ‎‏مورد کلاسهای درس و رفتارش در جایگاه استادی نیز، توصیفات زیادی را شاگردان و‏‎ ‎‏افرادی که از نزدیک با وی ارتباط داشتند، کرده اند. حجت الاسلام محی الدین فاضل‏‎ ‎‏هرندی که یکی از شاگردان حاج آقا مصطفی بود، در این زمینه می گوید: ‏

‏‏ایشان خیلی آزادمنش بود، تکلّفات و تقیّدات دست و پا گیر نداشت، از روحیۀ‏‎ ‎‏آزادگی خاصی برخوردار بود. آن چه عمدتاً برایش ملاک و معیار بود، نظر شرع بود‏‎ ‎‏نه عرف؛ بنابراین ایشان شوخی هم می کرد؛ ولی در محضر او غیبت و تهمت مطرح‏‎ ‎‏نبود. آن چه در واقع برایش اهمیت داشت، همان امر و نهی الهی بود.‏‎[10]‎

‏‏    سیدعباس میری نیز ویژگیهای کلاس درس ایشان را به شرح زیر جمع بندی کرده‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏است: ‏

‏‏     1. تنقیح موضوع: در طرح بحث ابتدا به تنقیح عنوان بحث، بسیار اهمیت می داد.‏‎ ‎‏سپس محل نزاع آرای بزرگان و صاحبنظران را در آن مورد بررسی و مشخص می نمود. او‏‎ ‎‏معتقد بود که بسیاری از اختلاف دیدگاههای علمی از ناحیه روشن نشدن عنوان موضوع‏‎ ‎‏بحث، پدید می آید. به نظر ایشان اگر این دو مورد ذکر شده، بهتر بررسی و شناخته‏‎ ‎‏شوند، در مباحث زودتر می توان به نتیجه رسید. در کتاب تحریرات فی الاصول این‏‎ ‎‏ویژگی به چشم می خورد. ‏

‏‏     2. گستردگی بحث: در طرح مباحث اصول و فقه شیوه ایشان به این صورت بود که‏‎ ‎‏بحث از همه جوانب بررسی گردد و با تحقیق کامل ارائه شود. ‏

‏‏     3. تتبع و تحقیق: پژوهش، آگاهی داشتن بر همه جوانب موضوع و یاری گرفتن از‏‎ ‎‏دانشهای گوناگون و دیدگاههای صاحبنظران از ویژگیهای درس آقا مصطفی بود؛ ولی در‏‎ ‎‏طرح دیدگاههای فقها به شیوه معمول که به طور مفصل مطرح شود، معتقد نبود و آن را‏‎ ‎‏موجب وقت کشی می دانست؛ از این رو با اشاره گویا به اصل مبانی ادله و نقد مباحث‏‎ ‎‏بسنده می کرد و در پایان با ژرف نگری خاص خود، مباحث را بر اساس مبانی ادله عقلی‏‎ ‎‏و نقلی، شواهد تاریخی عینی، به سامان می رساند. ‏

‏‏     4. اهتمام ویژه به دیدگاههای امام خمینی(س): در حوزه درس ایشان، دیدگاههای‏‎ ‎‏فقهای معاصر مطرح می شد؛ ولی به آراء و نظر امام خمینی توجه ویژه ای داشت؛ از این‏‎ ‎‏رو یکی از ویژگیهای مهم درس و تألیفاتی که از ایشان به جا مانده، احاطه کامل به مبانی‏‎ ‎‏نظری و دیدگاههای امام می باشد؛ بدین ترتیب دیدگاههای فقهی، اصولی و فلسفی‏‎ ‎‏والدشان را می توان از آثار وی دریافت کرد. ‏

‏‏     5. واقع نگری: ایشان به واقعیتهای عینی که در جریان زندگی انسانها و جامعه وجود‏‎ ‎‏دارد، توجه ویژه داشت و مسائل را به دور از تخیل و ذهن گرایی ترسیم می کرد. در این‏‎ ‎‏باره گاهی افقهای تازه ای به روی بحث می گشود که باعث تحول بحث می شد. ‏

‏‏     6. تهذیب و تزکیه درون: در حوزۀ درس آقا مصطفی، توجه به باطن و سلامت نفس و‏‎ ‎‏تقدم تزکیه بر آموزش و تعلیم، برتری داشت و خودسازی را از شرایط طلبه بودن،‏‎ ‎

‏
‏‎

‎‏می دانست. بر این اساس در آغاز درسهای خود از باب اندرز حدیثی را از پیشوایان دین‏‎ ‎‏قرائت می کرد.‏‎[11]‎

‏‏    در پایان این گفتار، عده ای از شاگردان آیت الله سید مصطفی خمینی را در قم و نجف‏‎ ‎‏اشرف، معرفی می کنیم. ‏

‏‏     آیت الله محمد مؤمن در درس منظومه حکمت سبزواری در قم؛‏‎[12]‎‏ حجج اسلام سید‏‎ ‎‏محمد سجادی، ابراهیم فاضل فردوسی، شریعتی، حلیمی کاشانی، علی اصغر طاهری‏‎ ‎‏(کنی)، سیدرضا برقعی، حمید روحانی، محمد حکمت گنابادی، علی اکبر محتشمی پور،‏‎ ‎‏محمدعلی رازی زاده (علیپور)، امامی، سید احمد خمینی‏‎[13]‎‏ و محمدرضا رحمت‏‎[14]‎‏ در‏‎ ‎‏نجف و در درس اصول و تفسیر؛ حجج اسلام محی الدین فاضل هرندی، آیت الله ‏‎ ‎‏[محمدمهدی] ربانی املشی و حجت الاسلام تربتی در قم شاگردان خصوصی ایشان‏‎ ‎‏بودند؛‏‎[15]‎‏ حجت الاسلام علی حسن شریفی اهل پاکستان در نجف در درس تفسیر؛‏‎[16]‎‎ ‎‏حجت الاسلام اسماعیل فردوسی پور در نجف؛‏‎[17]‎‏ و غیره.‏

‏‏ ‏

‏‎ ‎

‏‎

‎