تفکر اصولی و عقلانی از اسلام
22 / 1 / 91- حجت الاسلام و المسلمین محمد مقدم معاون بین الملل مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی در گفت و گو با شفقنا به ویژگی های یک رسانه دینی و چگونگی طرح مسایل دینی پرداخته و با بیان اینکه شغل خبرنگاری با اندیشه جامعه در ارتباط است می گوید: خبرنگاری و روزنامه نگاری در یک جامعه دموکراتیک، ستون پنجم دموکراسی است و نقشی بسیار مهم را داراست اما در بسیاری از کشورها، این شغل در مظلومیت قرار دارد.
مقدم معتقد است، برای انجام کار رسانه ای متناسب با نیاز جامعه در حوزه دین، باید ببینیم دیگران درباره یک مسلمان چه می گویند؟ و با پاسخ به سؤالات و ابهامات مطرح در سطح جامعه و جهان، می توان پایه ریزی تحقیقات بسیاری را گذاشت و نیازهای موجود در این حوزه را رفع کرد.
وی که مدت ها در حوزه های پژوهشی و بین المللی در آلمان به فعالیت پرداخته است، به اهمیت فراوان نگاه بین المللی در انجام کارهای رسانه ای دینی تاکید می کند و می گوید: یک رسانه در حوزه مذهب شیعه باید نشان دهد که منظور از شیعه یک تفکر اصولی و عقلانی از اسلام است که احساس آن نیز با ایمان و عقلانیت گره خورده است نه برخی رسوم و روش های سطحی و عاطفی که ریشه در دین ندارد و به دلیل فعالیت تبلیغی نادرست به نام شیعه گره خورده است. این بر عهده رسانه است که نشان دهد منظور از شیعه یک تفکر اصولی و عقلانی از اسلام است.
مقدم، تشیع را یک نگاه توام با عقلانیت می داند و توصیه می کند: رسانه ها اگر می خواهند در حوزه دینی فعالیت کنند بهتر است به جای اینکه صرفاً با مسایل تاریخی دین مشغول شوند، این تاریخی بودن را در معبر عقل قرار دهند و عقلانیتی به آن دهند که مسلماً چنین دیدگاهی بسیار گیرا خواهد بود.
او یادآوری کرد که بسیاری از سؤالات مطرح در جامعه و مسایل مستحدثه وقتی با رویکرد انسانی و اخلاقی مطرح و توضیح داده می شوند، به موضوعاتی قابل درک و قابل اجرا تبدیل می شوند.
او بر اخلاقی، عقلانی و کارآمد بودن دین تاکید دارد و معتقد است: رسانه های فعال در حوزه دین، در صورتی که بتوانند دین را طبق روح و جوهر اصلی آن بر اساس اخلاق و عقلانیت و کارآمدی تفسیر کنند، مخاطب و جاذبه خواهند داشت.
اگر حامیان یک رسانه دینی به این آگاهی و رشد دست یافته باشند که دین قرآنی را معرفی کنند و درصدد پاسخگویی به نیازهای نسل جدید باشند، قطعاً می توانند موفق باشند و در این صورت باید به آنها تبریک گفت.
او یادآوری می کند که برای دست یافتن به چنین موفقیتی ابتدا باید موضوع شناسی شود و برای موضوع شناسی بهترین راه، بررسی تبلیغات منفی است که علیه دین صورت می گیرد. باید ببینیم به عنوان یک مسلمان در مظان چه اتهامات و ناسزاهایی قرار می گیریم و از بررسی همین اتهامات و ناسزاها به موضوع اصلی پی می بریم؛ مثلا در مسایل اجتماعی می گویند حقوق زن در اسلام نادیده گرفته می شود و یک رسانه دینی باید به تک تک پرسش های موجود در این زمینه پاسخ گوید.
این روحانی شیعه با اشاره به قرائت های مختلف و گوناگون درباره موضوعات دینی به شفقنا بیان می کند: یک سایت دینی باید ابتدا خاستگاه، جهت و طبقه خود را مشخص کند زیرا دیدگاه های موجود درباره مسایل، کاملاً متفاوت است؛ یک تفکر کاملاً سنتی است و آنچه هم اکنون غالب است این دیدگاه است و در برابر آن تفکری وجود دارد که دیدگاه جدید و متفاوتی را نسبت به مسایل مطرح می کند. رسانه ابتدا باید مشخص کند که می خواهد با چه کسی دیالوگ و گفت و گو داشته باشد زیرا در اینجا مخاطب اهمیت زیادی دارد و بر اساس نیاز مخاطب به موضوعات پرداخته می شود.
مقدم با بیان اینکه مخاطب قدیمی دین با نگاه سنتی مشکلی ندارد و آن را پذیرفته، به واقعیت امروز جوامع اسلامی اشاره می کند و می گوید: امروز باید برای نسل جدیدی سخن بگوییم که با حقوق خود در جهان آشناست و با جهان بیرون ارتباط دارد و با سؤالات و ابهامات بسیاری رو به رو است و نگاه سنتی به مسایل، پاسخگوی نیازهای این نسل نیست.
وی که به شدت منتقد برخوردهای قهرآمیز با مسایل جوانان است، نگران از دست رفتن جوانان و سرمایه هایی در کشورهای اسلامی است که به دلیل برخوردهای سخت گیرانه، کینه توزی را جای مهرورزی آموخته اندو این پرسش را مطرح می کند که قرار است با معضلات امروز جوانان مسلمان چگونه برخورد شود؟ آیا قرار است با رفتار قهرآمیز و خشن، مسایل را پیچیده تر کنیم؟
این روحانی تأکید می کند: اسلام دینی است که آمده تا در خدمت انسان باشد نه انسان در خدمت آن. دین آمده به انسان راه حل بدهد نه انسان به آن راه حل بدهد.
مقدم با اشاره به تاریخی بودن برخی آیات قرآن کریم و ناظر بودن آن به جامعه زمان نزول بر لزوم اجتهاد و بحث کردن راجع به این مسایل تأکید و یادآوری می کند که قرار نیست ما یک دین جدا درست کنیم اما باید به این نکته توجه داشت که مخاطب امروز قرآن، انسان امروزی است و قرآن مخاطب خود را در گستره زمان یکی نمی بیند و اجتهاد برای به روز کردن احکام است. طبیعی است اگر رسانه دینی به این مباحث بپردازد، مخاطب و جاذبه خواهد داشت و می تواند موفق باشد.
وی که به اهمیت استراتژیکی رسانه و نقش رسانه ها در فرهنگ سازی بها می دهد، درباره میزان تأثیرگذاری و نقش یک رسانه دینی در ترویج اخلاق در جوامع اسلامی نظر دیگری دارد و معتقد است در حال حاضر رسانه فقط می تواند در حوزه اخلاق فردی تأثیرگذار باشد و اخلاق اجتماعی -که از آن به عنوان هنجار یاد می کند- نیازمند سیستم قانون پذیر است نه تبلیغ و فعالیت رسانه ای.
مقدم درباره برخی رفتارهای جوامع اسلامی که در وقایع انقلابهای اخیر کشورهای عربی مشاهده
می شد و فاصله گرفتن دوسویه مردم و حکومت ها از رعایت اخلاق دینی در برابر یکدیگر و اعمال خشونت به شفقنا توضیح می دهد: برخی تصور می کنند در غرب، اخلاق گرایی رواج دارد اما سؤال این است که چه چیزی در جامعه غربی، مردم را به پذیرش یک سری هنجارهای اجتماعی (نه اخلاق) کشانده است؟ یعنی چرا در غرب کسی به دیگری کار ندارد، ظلم نمی کند، مال کسی را جا بجا نمی کند؟ چرا اینطور است؟ پاسخ فقط «قانون» است. برخی می گویند آنها اخلاق گرا هستند اما اصلا این طور نیست. فقط قانون موجب می شود جامعه به هنجارها پایبند باشند. اگر همان جامعه شلوغ شود و اعتراضی شکل بگیرد، از همه جا بدتر است. اینکه اخلاق گرا به نظر می رسد برای این است که سیستمی در کشورشان پیاده کرده اند که اگر قانون رعایت نشود، چنان برخورد سفت و سختی صورت می گیرد که افراد ناچار به حفظ هنجار و قانون باشند.
وی در ادامه می گوید: قانون در چه سیستمی پاسخ می دهد؟ در سیستم قانون پذیر. نمی توان انتظار داشت، حکومتی چارچوب قانونی و انضباط نداشته باشد اما مردم به آن پایبند باشند. قانون یعنی انضباط.
مقدم یادآوری می کند: دنیای مدرن و پیشرفته امروز می گوید برای اینکه شهروندان منضبط و هنجارگرا داشته باشیم، باید یک حکومت هنجارآفرین داشته باشیم. حکومتی هنجارآفرین و قانونگراست که بتواند در مسیر دموکراسی حرکت کند و بعد از مطالعه، مشخص شد که حکومت های دموکراتیک بهترین حکومت هاست که بالای سر آن نیز ناظری به نام مطبوعات گذاشته اند که اگر اشتباهی مرتکب شود، آن را نمایان می کند و جامعه حرکت می کند. برخی از این مسایل که در جوامع مسلمان منطقه دیده می شود، به خاطر بی قانونی است. ما هم هیچ راهی نداریم الا اینکه به جامعه بگوییم اگر می خواهی خوب زندگی کنی قانون را رعایت کن. فایده رعایت قانون اول به همان کسی می رسد که قانون را رعایت می کند بعد به دیگر افراد جامعه.
وی با این توضیحات می افزاید: رسانه ها در حال حاضر می توانند در حوزه رفتارهای فردی نقش داشته و تأثیرگذار باشند و با نوع نگاه دینی که بیان می کنند مثل اینکه دین نباید ابزار شود و نباید در کنار قدرت قرار گیرد و دین نباید شخصیت زده باشد، به تدریج در تبیین مسایل مربوط به دین و اخلاق ورود کنند.
مقدم که هنجارهای اجتماعی را فراتر از اخلاق یعنی قانون می داند، راه حل بنیادی برقراری آن را زمانی می داند که ساختار اصلی جامعه جای خود قرار گیرد و هر نهاد و سازمانی بتواند به وظیفه خود درست عمل کند.
وی با بیان اینکه دین معنویت است و معنویت گمشده انسان است و هیچ انسانی نیست که از معنویت لذت نبرد، تاکید می کند که دین باید نشان دهد که اخلاقی، انسانی و کارآمد است و اگر این ها نشان داده شود، آن وقت گرایش ایجاد می شود و طبع انسان طوری است که وقتی می بیند فردی متدین است و دروغ نمی گوید، ظلم نمی کند و اخلاق گراست به سوی آن رفتار گرایش پیدا می کند اما اگر یکسری بدی ها و بداخلاقی ها به نام دین انجام گیرد، معلوم است که جاذبه های خود را از دست می دهد.
این روحانی معتقد است، احکام اسلامی و دینی آنقدر که برخی متولیان دینی می گویند، سختگیرانه نیستند و به رسانه های دینی توصیه می کند که از پرداختن به مسایل بسیار جزئی و سخت گیرانه پرهیز شود و به جای آن، جاذبه و حلاوت معنویت به انسان ها نشان داده شود تا دریابند که می توانند با این دین زندگی کنند.
وی در ادامه افزود : دین اسلام باید به معنای واقعی دین محبت باشد و یک رسانه دینی باید اخلاق، محبت، انسانیت و دوستی را از دین بیان کند.
مقدم که بین اخلاق دینی و اخلاق فقهی تفاوت قایل است، با تأکید بر اینکه یک رسانه دینی باید بر روی اصول بایستد نه فروع، این نکته را یادآوری کرد که وقتی ما می توانیم در قرآن که کلام خداست اجتهاد کنیم بنابراین نباید خود را به ایستادن بر روی اندیشه و نظرات یک فقیه مقید کنیم و متوقف شویم، آنجا هم باید استدلال کرد.
این روحانی با اشاره به برخی سخت گیری های بی مورد در جوامع اسلامی، به شفقنا می گوید: ما چرا اینقدر خودخواه شده ایم؟ جوان ها می خواهند زندگی کنند. ما نباید اینقدر روی فروع تکیه کنیم که اصول رها شوند و در حالی که دروغ ام الخبائث است، راحت بهم دروغ بگوییم اما روی فروع گیر کنیم.
وی در پایان بر لزوم ترویج همنوع دوستی و کمک به اطرافیان تأکید می کند و می گوید: اگر اصول درست و اجرایی شوند، فروع خود به خود درست می شود.