نقد حضور زن در
ادبیات نمایشی دفاع مقدس
بر اساس دیدگاه امام خمینی *
● سید میثم مطهری
چکیده
در این پژوهش، پس از مطالعه سری کامل صحیفه امام، به گردآوری کلیه نظرات و دیدگاههای ایشان در مورد جایگاه زن در جامعه پرداخته شده و بر مبنای آن به عنوان پایه استدلالی پژوهش حاضر، با روش تحلیلی توصیفی، تصویر ترسیم شده از زن در آثار ادبیات نمایشی دفاع مقدس مورد ارزیابی قرارگرفته است. نمایشنامه های «میهمان سرزمین خواب» اثر چیستا یثربی، «ترکش» اثر عاطفه حسینی، «انتظار با بوی نرگس» اثر زینت صالح پور (آثار نویسندگان زن) و «اسماعیل اسماعیل» اثر جمشید خانیان، «به خورشید بگو» اثر سعید تشکری، «طلعت» اثر مسعود سمیعی (آثار نویسندگان مرد) آثاری هستند که به عنوان شاخص در این پژوهش به چالش کشیده می شوند. همچنین از آنجا که در بررسی 6 اثر فوق، آثار نویسندگان زن و مرد به طور مجزا تحلیل شده، می توان به مقایسه موفقیت نویسندگان، بر حسب جنسیت با ترسیم جدول و اعطای درجه به میزان هرگونه هماهنگی با آرای امام در آثار پرداخت. با توجه به آنکه از ابتدای انقلاب تاکنون، این پژوهش، اولین پژوهش در زمینه تطبیق آرای امام با نویسندگان تئاتر دفاع مقدس است، جنبه نوآوری آن هم روشن می گردد. نتیجه این بررسی نشانگر میزان اندک تطابق آرای نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس با آرای امام خمینی(ره) می باشد، یعنی نویسنــدگان زن در آثـــار خود % 27.78 و نویسندگان مرد تنها %4.1 تصویرقابل قبول از زن را ارائه داده اند.
واژگان کلیدی: ادبیات نمایشی دفاع مقدس، بیانات امام خمینی(س)، ترسیم تصویر زن، جایگاه زنان.
1- مقدمه
امام، تبلیغات همواره بیگانگان را نسبت به جایگاه زن در جامعه اسلامی ایرانی، تهمتی بی اساس می داند: "اسلام با زن مخالف است؟! اینها تبلیغات است" (صحیفه امام، ج4، ص 428)
ایشان رسالت سنگین مقابله با تبلیغات فوق الذکر و تصویر بی ارزش از زن را، بر عهده نویسندگان اکنون ایران می داند و در صحبتهای بعدی خود به روشنی داشتن دغدغۀ چنین پژوهشی را در رابطه با نحوه تصویرکردن زن در آثار نویسندگان، با تمایز قائل شدن میان نویسندگان مزدورگذشته و نویسندگان امروز ایران اسلامی، ابراز می نمایند؛
"پس اولیَْ آنکه [...] به فضایل زن رو آوریم که قلم های مسموم خطاکار و گفتار گویندگان بی فرهنگ در این نیم قرن سیاه اسارت بار عصر ننگین پهلوی، زن را به منزلۀ کالایی خواستند در آورند"(همان، ج12، ص 374).
جهت نیل به این مقصود برآنیم تا تصویر ترسیم شده از زن در آثار ادبیات نمایشی دفاع مقدس را طبق آرای امام خمینی ارزیابی نماییم و با توجه به میزان تطابق یا عدم تطابق آن، به میزان توجه، مطالعه و پژوهشگری نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس در آرای امام خمینی دست یابیم.
در این پژوهش با مراجعه به «صحیفه امام»، و قرار دادن آن به عنوان مرجع اصلی مطالعه، به استخراج کلیه بیانات و نظرات امام در مورد جایگاه زن پرداخته شده است. امام در جای جای بیست و دو جلد این کتاب، به طرح مسأله زن و تبیین نقش او در شکل گیری، ادامه یافتن حرکتها و سرانجام پیروزی نهضت توجه دارند. از نظر ایشان زنان با ویژگیهای خاص خود، دارای بلندترین مرتبه از نظر تأثیرگذاری و جانفشانی و بذل مال و حتی شرکت در جنگ می باشد. ادبیات نمایشی دفاع مقدس، به عنوان جریانی ادبی که بیش از سایر گونه ها، خود را قائل به دفاع مقدس و رهبری آن یعنی امام خمینی به عنوان محور اصلی تاثیرگذاری در جنگ تحمیلی می داند، می بایست به انعکاس تصویر درست و پذیرفته شده از زن در تولید آثار نمایشی بپردازد. آثاری که نامشان برده شد، همگی از متون برگزیده جشنواره های دفاع مقدس می باشند و به قلم نویسندگان شناخته شده و مطرح تئاتر کشور به نگارش درآمده اند اما ملاک اصلی انتخاب، وجود تصویر زن در آنها بوده است.
2- مبانی نظری: دیدگاههای امام در باب جایگاه زن
اگر از دید امام خمینی تأثیرگذاری اجتماعی را به معنی حضور اساسی و ایفای نقش مفید در جامعه
بدانیم؛ زن از این نظر یا «تأثیر مفید ندارد» که در این صورت به تعبیر امام به شکل "ملعبه" درآمده است یا «در جامعه تأثیرگذار است» که در این صورت محور اساسی جامعه و تأثیرگذارترین عنصر آن به حساب می آید.
1-2- حالت اول: عدم تأثیرگذاری مفید زن در جامعه: تعبیرهایی که امام در خصوص زن غیرفعال و بی تأثیر در جامعه به کار برده اند از این قرارند: لعبه – ملعبه – عروسک. امام این شکل را باقیمانده و مستقیماً تحت برنامه و سیاست شاهان خصوصاً شاهان پهلوی می داند. "به قول شاه، "زن خوب است فریبا باشد" ! (همان،ج5، ص217).
یا می فرماید: "این شاه است که زنها را به فساد می کشاند و آنها را عروسک می خواهد بار بیاورد"(همان، ج3، ص 472). یا "حالا ایشان می فرماید زن باید لعبه باشد! زن باید - نمی دانم - چه باشد"(همان، ج4، ص 428).
امام خمینی به ابراز امیدواری به آنکه روزی نارواییهایی که در حق اینگونه زنان شده است، جبران شود پرداخته است: "زنانی هستند که شرایط بد محیط و اجتماع سابق آنان را از محیط سالم دور نموده است. امیدوارم که با تغییر محیط اجتماعی ایران تمام ناروایی هایی که معلول آن محیط بود از بین برود"(همان، ج6، ص 381). علاوه بر این ایشان با دید بلند خود سه ویژگی اساسی این جریان غلط ظاهراً عروسکساز را بر ملا می کند:
1-1-2- زن در خدمت مردان: این هوسرانی مردهاست که می خواهد زن «ملعبه» باشد. در واقع زن در خدمت یک سیستم مردسالار به ملعبه بدل می شود: "ما می خواهیم زن به مقام والای انسانیت خودش باشد نه ملعبه باشد؛ نه ملعبه در دست مردها باشد، در دست اراذل باشد"(همان،ج6، ص300).
2-1-2- قربانی کردن زن: ملعبه کردن زن مساوی با قربانی کردن زن و جنایت در حق اوست.
"مع الأسف زن را به صورت یک لعبه درآوردند این پدر و پسر؛ و خصوصاً این پسر. آنقدر جنایات که به زن کردند به مردان نکردند"(همان، ج7، ص 339).
3-1-2- عدم دخالت زنان در کارهای اساسی: هدف اصلی سیستم عروسکسازی از زنان و ملعبه کننده آنها، آنست که جلو تأثیرگذاری اساسی زنان در جامعه گرفته شود." اینها می خواستند زن را وسیله قرار بدهند از برای اینکه سرگرمی حاصل شود برای جوانها و در کارهای اساسی اصلا وارد نشود"(همان، ج13، ص 191).
2-2- حالت دوم: تأثیرگذاری مفید زن در جامعه: امام اولین گام بعد از خروج از یا داخل نشدن به دایره ملعبگی را، حضور در جامعه و ایفای نقش مفید و تأثیرگذار می داند. از نظر ایشان زنان و مردان به طور مساوی امکان تأثیرگذاری و ایفای نقش در جامعه را دارند بلکه گستره و ارزش تأثیرات
توسط زنان، فزون تر از مردان است. امام به روشنی از گستره فعالیت زنان در جامعه در 12 مورد نام برده است:
1-2-2- مشارکت در حکومت: از نظر امام، مشارکت زنان در ساختمان حکومت گام بعد از خروج از شیئ بودن است. "اسلام زن را تا حدی ارتقا می دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه بازیابد و از حد شیئ بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی، می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی را بر عهده بگیرد"(همان، ج4،ص436).
2-2-2- شخصیت آزاد جامعه: زن به عنوان شخصیت آزاد جامعه، حق اظهار نظر و فعالیت راجع به مسائل اساسی مملکت را دارد؛ امام در پاسخ سؤال «نقش زن در دولت آینده شما چگونه خواهد بود؟» می فرماید "موقعیت یک انسان صحیح و یک شخصیت آزاد..."(همان، ج5، ص 485). همچنین ایشان در جای دیگری به معنای آزادی واقعی اجتماعی برای زنان اشاره می کند: "در این پنجاه سال که من شاهد قضایا بودم، آزادی واقعی مفید برای جامعه مسلوب بود. هیچ نداشتیم. یعنی زنها آزاد نبودند راجع به مسائل جامعه فعالیت بکنند. یا حرف بزنند راجع به گرفتاریهای ملت."(همان، ج10، ص 185).
3-2-2- فعالیت در کارهای اساسی: زن مساوی با مردان در کارهای اساسی فعالیت می کند."اسلام می خواهد زن مثل همان طوری که مرد همه کارهای اساسی را می کند زن هم بکند"(همان، ج4، ص 428).
4-2-2- قشر تحصیل کرده و نماینده: زنان قشر تحصیل کرده جامعه و نماینده مردم در حکومت."زنان در جامعه اسلامی آزادند و از رفتن آنها به دانشگاه و ادارات و مجلسین به هیچ وجه جلوگیری نمی شود"(همان، ج5، ص 183).
5-2-2- مشارکت در سازندگی: زنان در سازندگی مملکت مشارکت می کنند. "شما باید بسازید مملکت را. همه ملت ایران، همه ملت ایران - چه بانوان و چه مردان- باید این خرابهای که برای ما گذاشته اند بسازند. با دست مرد تنها درست نمی شود؛ مرد و زن باید با هم این خرابه را بسازند."(همان، ج6، ص 301).
6-2-2- مربی جامعه: "زن مربی جامعه است، از دامن زن انسانها پیدا می شوند. مرحله اولِ مرد و زن صحیح، از دامن زن است"(همان، ج7، ص 339).
7-2-2- بیمه کننده جامعه: حضور زنان در جامعه، جامعه را بیمه می کند: "مبدأ همه سعادتها از دامن زن بلند می شود"(همان، ج7، ص 339). یا "ملتی که بانوانش در صف مقدم برای پیشبرد مقاصد اسلامی هست آسیب نخواهد دید"( صحیفه امام، ج13، 1379 : 128).
8-2-2- قشر در حال رشد و تحول جامعه: زنان نشان داده اند که زمینه رشد و تحول یافتنشان بیش از مردان است. "من در جامعه زنها یک جور تحول عجیبی می بینم که بیشتر از تحولی است که در مردها پیداشده، و آن قدری که این جامعه محترم به اسلام خدمت کردند در این زمان، بیشتر از آن مقداری است که مردها خدمت کردند"(همان، ج11، ص 509). یا "از این تحول بهتر چه؟ اگر در در رژیم سابق بود، نه این اجتماعات بانوان بود و نه این فعالیت همه جانبه آنها"(همان، ج14، ص 197).
9-2-2- فعال تر و ارزشمندتر از مردان جامعه: زنان نقش بیشتر و ارزشمندتری از مردها، در انقلاب اسلامی دارند."خواهرهای ما که در عصر نهضت شرکت داشتند ارزش اعمال آنها بیشتر بود از ارزش اعمال مردها"(همان، ج7، ص 342). یا "زنها پیشقدم بودند، بلکه فعالیت زنها در این باب ارزشش بیشتر از فعالیت مردها بود"(همان، ج10، ص 184). یا "مردها به تَبَع زنها در خیابانها می ریختند"(همان، ج7، ص 339). یا "ما بسیاری از موفقیت ها را مرهون خدمت های شما بانوان می دانیم. شما هستید که علاوه بر آنکه خودتان فعالیت می کنید، فعالیت را در مردها مضاعف می کنید"(همان، ج19، ص 183).
10-2-2- زنان در جنگ تحمیلی هم نقش اساسی و محوری داشتند. از آنجا که بیانات امام در این بخش، تمام ابعاد حضور زن در جنگ را شامل می شود در 3 دسته قابل تقسیم اند:
10-2-2-الف- توان مبارزه مسلحانه: زنان توان مبارزه مسلحانه و قدرت فراگیری اصول نظامی را مانند مردان دارند." بانوان از صدر اسلام- در صدر اسلام- با مردان در جنگها هم شرکت داشته اند"(همان،ج6،ص 300). یا "زنها در صدر اول اسلام جنگ می رفتند؛ در لشکرها در طول جنگ بودند برای مداوای زخم ها"(همان، ج4، ص 397). یا "ما می بینیم و دیدیم که زنها، بانوان محترمات همدوش مردان بلکه جلو مردان در صفِ قتال ایستاده اند"(همان، ج6، ص 300). یا "فلان زن یا فلان دختر. آنها می گویند ما می خواهیم به جبهه برویم، ما می گوییم نمی شود شماها جبهه بروید، لکن جدّیت دارند جبهه بروند"(همان، ج16، ص 13). یا "شما خانمها شما زنها به این معنا توجه داشته باشید که همان طوری که بر مردها در جبهه لازم است که جلو بروند و پیشقدم باشند، شما هم در خارج، در پشت جبهه ها باید کمک کنید و مهیا بشوید که چنانچه - خدای نخواسته- یک وقت دفاع عمومی واجب شد بر همه؛ یعنی همه ما بی استثنا، هر کس قدرت دارد بی استثنا، دفاع
بر او واجب شد، مهیا باشید از برای دفاع"(همان، ج20، ص 9). یا "اگر دفاع بر همه واجب شد، مقدمات دفاع هم باید عمل بشود. از آن جمله قضیه اینکه ترتیب نظامی بودن، یادگرفتن انواع نظامی بودن را برای آنهایی که ممکن است ... در آن محیطی که شما تعلیم نظامی میبینید باید محیط آزاد باشد، محیط صحیح باشد، محیط اسلامی باشد، همه جهات عفاف محفوظ باشد"(همان، ج20، ص 7). یا "و ما مکرر دیدیم که زنان بزرگواری زینب گونه- علیها سلام الله- فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر؛ و می دانند آنچه بدست آورده اند بالاتر از جنات نعیم است"(همان، ج21، ص 398). یا "کوشش کنید که در مقابل آن جنایاتی که بر شما وارد شد عکس العمل نشان بدهید، در حفظ همه حیثیاتی که حیثیت بزرگ زن است"(همان، ج19، ص 184).
10-2-2-ب- مبارزه پیشاپیش مردان: زنان در میدان مبارزه مقدم و پیشاپیش مردان ظاهر شدند و مردها در مبارزه از زنها تبعیت کردند: "من به همه اقشار ملت خصوصا بانوان که سهمی بسزا در این نهضت مقدس دارند و داشتند، علاقه متواضعانه دارم و بانوان را در این نهضت پیشقدم می دانم"(همان، ج7، ص 96). یا "زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهده همدوش مردان بلکه مقدّم بر آناناند"(همان، ج7، ص 341). یا "زنهای ما حالا مکتبی شده اند. سرتاسر کشور ما جوری هستند که همان طور که آن جوانها در جبهه دارند خدمت می کنند، اینها پشت جبهه شان محکم است و دارند خدمت می کنند"(همان، ج19، ص 352).
10-2-2-ج- حمایت مادی از جنگ: زنان درحمایت مادی و مالی از جنگ، پیشقدم بودند، در نهضت پیشقدم بودند و در ایثار مال هم پیشقدم. هم مجاهدات انسانی عظیم کردند و هم مجاهدات مالی. "ما هر روز شاهد زنانی هستیم که ما حصل عمرشان یک تکه طلا را می آورند و در راه خدا و جنگ انفاق می کنند"(همان، ج16، ص 261).
3-روش کار
در این مقاله با استفاده از روش توصیفی، هر اثر به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. سپس پارامترهای موجود در مبانی نظری، به صورت فاکتورهای عددی در جدول درآمده است. یعنی پس از توصیف و تحلیل آثار و ارزیابی آنها با دیدگاههای امام، به ازای هر کدام از 12 نمود تأثیرگذاری زن، یک درجه به آثاری که آن نمود را در خود داشته اند، تعلق گرفته است که با عدد 1 در جدول نشان داده می شود. بعضاً یک پارامتر در اثری به طور کامل نمود نیافته و اثر، بخشی از آن درجه را کسب کرده است.
در این گونه موارد نیمی از رتبه مذکور به اثر تعلق گرفته، که با عدد 5 / 0 در جدول ظاهر شده است. درصدهای ارائه شده در بخش نتیجه، حاصل ضرب مجموع رتبه های حاصل شده در هر جدول ـ آثار نویسندگان زن و مرد ـ در عدد صد، بخش بر عدد 36 که حاصل جمع کل رتبه های مورد نظر برای 3 اثر بررسی شده در هر جدول است، می باشد.
4-بررسی کیفیت تصویر زنان در دنیای نمایشنامه های دفاع مقدس
در این بخش به ارزیابی کیفیت کار نویسندگان زن نسبت به کار نویسندگان مرد، با ملاک قراردادن چگونگی انعکاس تصویر زن در آثار هرکدام می پردازیم و سپس در بخش جمع بندی، از مصادیق فاکتورهای تأثیرگذاری زنان طبق دیدگاه امام که در بخش مبانی نظری ـ حالت دومـ بیان شده اند، آمارگیری ارائه خواهدشد. نتیجه این ارزیابی به حد کافی گویای تصویر نابسامان زنان در آثارنمایشی دفاع مقدس می باشد و فاکتورهای عدم تأثیرگذاری زنان که در قسمت اول مبانی نظری بیان شد، در صورت وجود، مستقیماً خود را نشان خواهند داد.
شش اثر شاخص برگزیده که داشتن جایگاه مهم زن در اثر ـ نسبت به دیگر آثارـ ملاک انتخاب آنها، بوده است، عبارتند از: «میهمان سرزمین خواب» اثر چیستا یثربی، «ترکش» اثر عاطفه حسینی، نمایشنامه «انتظار با بوی نرگس» اثر زینت صالح پور (آثار نویسندگان زن) و «اسماعیل اسماعیل» اثر جمشید خانیان، «به خورشید بگو» اثر سعید تشکری، «طلعت» اثر مسعود سمیعی (آثار نویسندگان مرد). توجه مجدد به این نکته ضروری است که در این عرصه تنها متون قابل بررسی در مورد نویسندگان زن، همین 3 اثر هستند و از این جهت ناگزیر به بررسی این سه هستیم.
1-4-ارزیابی تصویر زن در آثار نویسندگان زن بر اساس دیدگاه امام
1-1-4- نمایشنامه میهمان سرزمین خواب اثر چیستا یثربی: «یونس» سالها پیش برای عکاسی به جبهه رفته و بر اثر انفجار، حافظه خود را از دست داده است. خانواده اش امروز او را از بیمارستان به
خانه می آورند تا شاید حافظه اش بازگردد و آنها را به عنوان اعضای خانواده خود بپذیرد؛ اما در این میان به «سارا» ـ همسر یونس ـ که بازیگر تئأتر است و می خواهد او را ببیند اجازه دیدار یونس داده نمی شود. سرانجام با بی نتیجگی تلاش خانواده یونس، از سارا می خواهند که بیاید. سارا نقشی را که در اولین روز ملاقاتش با یونس بازی می کرده، فضاسازی و بازآفرینی می کند. بدین ترتیب یونس خاطرات مربوط به بعضی از عکسهایی را که زمانی گرفته بوده و سارا نشانش می دهد را به یاد می آورد.
بررسی اثر از دید امام: آیا می توان «سارا» را زن تأثیرگذار اثر مطابق با آرای امام دانست؟ هرچند اینکه او توانسته است نقش محوری را در مداوای یونس ایفا کند، «سارا» را نسبت به بقیه عوامل داستان در رتبه بالاتری قرار می دهد اما از دو جهت جایگاه «سارا» در اثر مورد انتقاد آرای امام است. اول اینکه او حتی قادر به اثبات نقش خود و تأثیرگذاری پررنگ در خانواده شوهرش نیست، چه رسد به تأثیرگذاری در اجتماع خود. اصلاً در او دغدغه اثبات اجتماعی خویش وجود ندارد. حتی از موفقیتهای اجتماعی او در همان زمینه محدودی که به او سپرده شده است ـ شغل بازیگری ـ هم سخنی به میان نمی آید. دغدغه های او به حدی کوچک و کم ارزش انتخاب شده است که او را تا آخر اثر آنقدر در سکوت مطلق نگه می دارد، که ناگهان پیدایش شود و عکسی نشان شوهرش بدهد و بعد همه چیز به خوبی و خوشی تمام شود.
دلیل دوم بی اهمیت کردن نقش او، معطوف به انتخاب ترفند بی ارزش یادآوری خاطره آشنایی است. موفقیت سارا جز این نیست که تنها کمی هم از شغل خود را صرف شوهرش می کند؛ آنهم با محتوایی کاملاً خصوصی و نه اجتماعی. این زن اگر طبق نظرات امام تصویر می شد، می بایست در این لحظه به یادآوری مشکلات موجود در جامعه و گره های جدیدی که می بایست با مشارکت زنان و مردان باز شوند بپردازد. مثلاً عکسهایی از محیط های مستعد و منتظر سازندگی را در کنار عکسهای یونس از جبهه می گذاشت. نه اینکه با تکرار عکسهای زمان آشنایی، نقش یونس را همواره مؤکد و خودبسنده نماید و به ماندن در چنین وضعیتی امیدوار و راضی باشد. یونس: شما مگه چند بار مُردین؟ سارا: کاش مُرده بودم، اونوقت می دونستم مسافری که از سرزمین خواب میاد چه احساسی داره. (یثربی، 1379 :48 )
بنابراین سارا هر چند نسبت به دیگر عوامل داستان، از جایگاه بهتری برخوردار است لیکن تصویر او هم با آنچه امام فرموده اند از لحاظ متحول شدن زنان و دغدغه اجتماعی، فاصله بسیار دارد.
"...خصوصاً خانمها، اینها - همین امروز در یک مصاحبه ای بود که من گوش کردم- دیدم که می گوید که ما از اول آفتاب می رویم سر کار تا غروب. این یک مسأله ای است که یک تحولی است پیدا شده است، یعنی همه با اشتیاق و احساس اینکه باید برای مردم کار بکنیم مشغولند"(صحیفه امام،ج9،ص550). در مجموع می توان فاکتورهای: فعالیت در کارهای اساسی (3-2-2)، مربیگری جامعه(6-2-2) که در رجوع نهایی خانواده یونس به سارا نمایان است، و رشد و تحول(8-2-2) از آنجا که سرانجام موفق می شود به دیدار یونس برود، را به طور کامل و فاکتورهای: تحصیل کردگی(4-2-2) اما بدون نقش آفرینی در مجلس، مشارکت در سازندگی(5-2-2) اما فقط به صورت معنوی، فعال تر و ارزشمندتربودن از مردان جامعه (9-2-2) را اما بدون اقبال از طرف جامعه، را به صورت نیمه داراست.
2-1-4- نمایشنامه ترکش اثر عاطفه حسینی: «پیمان»، جانبازی است که پاهای خود را در جنگ از دست داده و اکنون به کمک ویلچر قادر به حرکت است. او از طرفی به همسرش «نازی»، خانواده و فامیل او بی توجهی نموده، آشنایان و فامیل را مزاحم می داند و ترجیح می دهد با آنها قطع رابطه کند و در مقابل خود را تماماً وقف دیگران بخصوص دوستان جانبازش نموده است. این موضوع نازی را ناراحت کرده؛ پس به سراغ ترکشی می رود که موجب جانبازی پیمان شده است و آنرا در سطل آشغال می اندازد. حسادت نازی از آن جهت است که پیمان آن ترکش را به خانواده خود ترجیح می دهد. مشاجره ازسرگرفته می شود. تا جایی که نازی قصد می کند پیمان را برای همیشه ترک کند. در این لحظه اعتراف پیمان مبنی براینکه هیچگاه دوری نازی را نمی تواند تحمل کند و نازی برای او ارزش خاصی دارد؛ نازی را از تصمیم خود منصرف می کند.
بررسی اثر از دید امام: عدم ابراز محبت و توجه نسبت به «نازی» از طرف مرد اثر ـ پیمان ـ او را تاحدی بیارزش و کم مقدار گردانیده که تفاوت چندانی با ویژگیهای ذکر شده «ملعبه»ها ندارد. «نازی» از هرگونه تأثیرگذاری در محیط خانه خود محروم است و اندک فعالیتی که از او سرمی زند بر طبق آن چیزی است که پیمان از او می خواهد. بنابراین هرگونه تمایلات اجتماعی، سازندگی کشور و مشارکت در حکومت در تاریک ترین زوایای ذهن «نازی» مدفون شده است. مصرف داروهای عصبی توسط «نازی» علتی ندارد جز بی علاقگی پیمان به او؛ توجه و علاقه ای که به جای آنکه صرف
نازی شود، همواره معطوف به یک ترکش دوران جنگ می شود. نازی: همین!پس این مدت که باهام حرف نمی زدی و بحث نمی کردی واسه این بود که تو واسه خودت باشی و من واسه خودم؟ من چقدر بیچاره و احمقم، راست میگی که خیالاتی ام!... واسه همین تلفن هم دستکاری کردی که من نتونم با کسی حرف بزنم؟ پیمان: کس وکاری که تو باهاشون حرف بزنی زلزله میندازن تو این خونه، اعصابتو خراب می کنن (حسینی،1383 :11).
اگر بخواهیم بر طبق جایگاه متصور امام از زنان، شخصیت «نازی» را بررسی کنیم، چنین وضعیتی قبل از آنکه پیمان را به سبب کوته فکری زیر سؤال ببرد، رفتار نازی را مبنی بر حسادت ورزیدن به ترکش، به ورطه پرسش می کشاند. به فرض محال هم اگر قرار به شمردن و به نمایش گذاشتن زخمها و ترکشها باشد، زنان از دید امام در این میدان هم پیشگام هستند؛ "شما ملت شریف دیدید که زنهای محترم متعهد ایران، پیشاپیش مردان به میدان رفته و سد عظیم شاهنشاهی را درهم شکستند و ما همه مرهون قیام و اقدام آنان هستیم"(صحیفه امام، ج12 ص 275).
بنابراین گذشته از آنکه نباید گوشزد کردن این نکته را از «پیمان» در اثر دریغ کرد، توجه به این نکته هم اهمیت دارد که زن فعال در جامعه از دید امام، به عنوان پیشگام در تمام زمینه ها، قدرت تحلیل مسائل این چنینی برآمده از بطن جنگ را دارد و هرگز مستقیماً به سمت مصرف دارو کشیده نمی شود. در مجموع نازی فاکتور: رشد و تحول(8-2-2) از آنجا که مصرف داروها را کنارمی گذارد، را به طور کامل و فاکتورهای: فعالیت در کارهای اساسی (3-2-2)، تحصیلکردگی(4-2-2)، مشارکت در سازندگی(5-2-2) مربیگری جامعه(6-2-2)، و فعالتر و ارزشمندتربودن از مردان جامعه(9-2-2) را به صورت کژدارمریض و ضعیف و البته بدون اقبال از طرف جامعه و به صورت نیمه، داراست.
3-1-4- نمایشنامه انتظار با بوی نرگس اثر زینت صالح پور: آغاز نمایشنامه اندکی پس از بمباران حلبچه است. «زن»؛ پرستار ـ تازه عروس و تنها شخصیت اثر ـ سلامت عقل خود را از دست داده و بیمارستان محل کار او کاملاً به حالت مخروبه درآمده است. در همین حین در میان اجسادی که به بیمارستان آورده اند، ناگهان جسد پُرتاول شوهر خود را تشخیص می دهد که دستش نیز از بدن جداشده است، بنابراین به یادآوری و تداعی لحظه بمباران می پردازد و همچنان منتظر بازگشت شوهر خود، مدام در اطرافش آدم هایی را می بیند که او را مورد سؤال قرارمی دهند و از او می خواهند بیهوده منتظر نماند. اما او در عین آگاهی از مرگ شوهرش نمی خواهد این واقعیت را بپذیرد و بیشتر از دنیای واقعیت فاصله می گیرد.
بررسی اثر از دید امام: اثر این نویسنده زن از این جهت که همچون امام قائل به حضور زنان در دفاع مقدس می باشد، ستودنی است. اما این دلیل عدم منافات رأی او با نظر امام نیست. درست است که زن در نمایشنامه او تا میدان مبارزه و قلب جنگ تحمیلی جلو آمده است، لیکن آنچنان که از شواهد و قراین موجود در اثر برمی آید حضور او به تبع شوهرش است و به محض آنکه سایه مرد از سرش سلب می شود، ترس و وحشت وجودش را تسخیر می کند. و این دقیقأ عکس چیزی است که امام می فرماید؛ "در مملکت ما این طور شد که بانوان همدوش بلکه جلوتر از مردها از خانه ها بیرون آمدند و در این راه اسلامی زحمت کشیدند[ ...] و مردها هم بسیاری به تبع زنها اینکار را کردند"(همان، ج11، ص 510).
شاید بتوان بروز حالت شکنندگی او را در لحظات اول که نشئه خونباری حادثه و تحت تأثیر عدم توانایی درک یکباره موقعیت است، قابل قبول دانست، لیکن اینکه او از پس حفظ و تشدید این حالت در خود، به درخواست کمک از مردها بپردازد و در عین حال از مرد زندگی خود بابت این مسأله بهراسد، و در ضمن هیچ اقدامی برای خروج، نجات خود و ایجاد تحول در این وضعیت نکند، به هیچوجه از دیدگاه امام پذیرفته نیست؛ زن: آقا سید، آقا سید اینا رو از بخش بیرون کن... نه نه من با شما اصلاً حرفی ندارم. بی خودی سر صحبت رو باز نکنید. ممکنه شوهرم خوشش نیاد من با غریبه ها حرف بزنم. شایدم یه گوشهای قایم شده داره منو نگاه می کنه و مواظب رفتارمه. هیچ دلم نمی خواد راجع به من فکر بدی بکنه! (صالح پور، 1375 : 191).
چرا که برای چنین زن تابع و شکننده ای دیگر جایگاه مربیگری زن در جامعه، هدایت مردان و ایفای نقش محوری در اجتماع بطورکامل متصورنیست. پرستار در این اثر فاکتورهای: فعالیت در کارهای اساسی (3-2-2)، تحصیل کردگی(4-2-2)، مشارکت در سازندگی(5-2-2) و حضور در جنگ تحمیلی (ب-10-2-2) را به صورت ضعیف و نیمه، داراست.
4-1-4- جمع بندی تصویر زن در آثار نویسندگان زن: جدول حاصل از موازنه برابری و یا عدول «جایگاه تصویر شده از زن در آثار زنان» و «نظرات امام راجع به زن» به شدت در نوسان است. در جایی او کاملاً خارج از دفاع مقدس و جامعه تصویر می شود (نازی در ترکش) و در جایی دیگر در
اندرون محیط جنگ (زن در انتظار با بوی نرگس). اما نکته مشترک در تمام این آثار؛ عدم انعکاس جایگاه رفیع «پیش برندگی سیاسی اجتماعی جامعه توسط زنان» بر اساس آرای امام می باشد.
جدول سنجش همسویی شخصیتهای آثار نویسندگان زن با فاکتورهای تأثیرگذاری زنان در جامعه از دیدگاه امام
|
زن اثر
|
1-2-2
|
2-2-2
|
3-2-2
|
4-2-2
|
5-2-2
|
6-2-2
|
7-2-2
|
8-2-2
|
9-2-2
|
10-2-2-الف
|
10-2-2-ب
|
10-2-2-ج
|
جمع
|
|
سارا
|
0
|
0
|
1
|
5 / 0
|
5 / 0
|
1
|
0
|
1
|
5 / 0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 4
|
|
نازی
|
0
|
0
|
5 / 0
|
5 / 0
|
5 / 0
|
5 / 0
|
0
|
1
|
5 / 0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 3
|
|
پرستار
|
0
|
0
|
5 / 0
|
5 / 0
|
5 / 0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 0
|
0
|
2
|
توجه به این نکته ضروری است که سارا و پرستار در جدول فوق، فاکتورهای تأثیرگذاری 2ـ4: «تحصیلکرده و نماینده جامعه» و 2ـ10ـ ب :«در مبارزه پیشاپیش مردان بودن» را به طور کامل دارا نبوده اند. آنها هر دو تحصیل کرده هستند ولی به هیچ وجه نماینده مردم جامعه در مجلس نیستند، همچنین زن پرستاری که در انتظار با بوی نرگس در میدان مبارزه تصویرشده، هرگز ادعای پیشگامی مردان در مبارزه را ندارد. در مجموع سارا نقش قابل قبول تری را ایفاکرده است. هر چندکه هیچکدام از آنها، حتی نیمی از شرایط مورد نظر امام (یعنی عدد 6 از حاصل جمع 12 در ستون آخر جدول) را کسب نمی کنند.
اگر مجموع رتبه های حاصل شده در جدول (ستون مجموع جدول: 5 / 4 + 5 / 3 + 2) یعنی عدد 10 را کسر برعدد 36 (مجموع کل درجات موجود در جدول 36 خانهای با احتساب یک درجه برای هر خانه) نماییم؛ ارائه درصد هماهنگی با آرای امام، از ضرب این کسر در عدد 100 حاصل می شود. تصویر زن در آثار نویسندگان زن % 27.78 موافق و هماهنگ با دیدگاه امام ترسیم شده است.
2-4- نقد تصویر زن در آثار نویسندگان مرد بر اساس دیدگاه امام
1-2-4- نمایشنامه اسماعیل اسماعیل اثر جمشید خانیان: عوارض جنگ موجب شده است که
«اسماعیل» ـ مرد جوان ـ آمادگی تشکیل زندگی با «آسیه»، نامزد عقد کرده اش را نداشته باشد. آسیه که در طول حضور اسماعیل در جبهه منتظر او بوده، در مقابل خانوادۀ خود که دیگر چندان موافق ازدواج این دو نیستند ایستاده است. اسماعیل در حین عملیات از ترس کشته شدن، از فرمان مافوق سر باز زده و حجت دوست دوران کودکی، به جای او فرمان را انجام می دهد و همین موجب شهادت حجت می شود. اسماعیل که شاهد لحظه ی مرگ حجت بوده است، نتوانسته به او کمک کند و اکنون این بیماری و پرهیز از ازدواج با آسیه، راهی خودیافته برای مجازات خود است.
بررسی اثر از دید امام: بحث اصلی این نمایشنامه مربوط به اتفاقی است که در زمان جنگ تحمیلی روی داده است. اتفاقی که به زعم اسماعیل، دیگران به خصوص آسیه را یارای درک و اندیشه نسبت به آن نیست. بنابراین اسماعیل تمام تلاش خود را صرف می کند تا به اندازه ممکن از آسیه دور شود. اسماعیل : قسم می خورم تا حالا ندیده بودی یه نارنجک از کنار پات رد بشه بره اون ورتر، سیخ وایسه تو چشمات و تو نتونی چشم از روش برداری یا پلک بزنی که خدای نکرده زودتر از موعد الفاتحه... دیده بودی جون من؟... دِ ندیدی(خانیان،1384 : 115).
طبق استدلال امام، آسیه قدرت فهم و درک اصول نظامی و موقعیت جنگ مسلحانه را دارد پس دلیلی برای جدایی اسماعیل و عدم برقراری رابطه با آسیه نمی ماند، بلکه او می تواند درد خود را تنها در برابر آسیه و با اطمینان خاطر کامل نسبت به حل شدن مسأله اش، مطرح نماید. تصویر منعکس شده از زن در اثر دقیقاً برعکس نظر امام است و اسماعیل هرگز چنان جایگاهی را برای او قائل نیست که آسیه را مشرف تر از خود بر مسائل جنگی بداند چه رسد به آنکه او را پیشقدم و مربی خویش به شمارآورد. آسیه هم خیلی خوب می داند که اسماعیل چنین تصویری از او را قبول ندارد. آسیه: به خیالت من کیم؟! یه دم دمی مزاج دهن بین سست عنصر که خودش رو داده دَمِ باد تا بشه همون بیدی که میگی... (خانیان، 1384 : 113).
اینها همه تأییدکننده عدم توجه و پژوهشگری نویسنده در آرای امام خمینی و در ضمن نگاه جانبدارانه نویسنده، از مردان اثر نمایشی اش می باشد. یکی از دلایل اصلی این نتیجه گیری آن است که حتی آگاهی از جانفشانی های زنان انقلاب ایران در ذهن آسیه وجود ندارد که در برابر اسماعیل اقامه کند: "در «جمعه سیاه» آنچه مشهور است ششصد نفر از زنان آزادۀ ما به دست عمال شاه کشته شدند "(صحیفه امام، ج3، ص472). در مجموع برای او تنها فاکتور تحصیلات(4-2-2) قابل لحاظ است آنهم بطور نیمه، چرا که نشانی از نیم دیگر این فاکتور که استفاده از تحصیلات در راه کمک سیاسی به کشور و فعالیت در مجلس باشد، در اثر وجود ندارد.
2-2-4- نمایشنامه به خورشید بگو اثر سعیدتشکری: «یونس» پسر یعقوب پس از اشغال خرمشهر برای دفاع از روستای فیاضیه رفته و از او خبری بازنیامده است. یعقوب که مسئولیت نگهداری عروسش را برعهده دارد، نمی خواهد واقعیت ازدست رفتن پسرش را بپذیرد. او، که هرروز به ساحل کارون می آید زمانی را به یادمی آورد که حلیمه خواب یونس را دیده بود. همان گونه که خود یونس نیز خواب دیده بود که ؛ به جای خوبی طلبیده شده است و رفته بود بیآن که جز در رویاها بازگردد. عاقبت او نیز فراخوانده می شود و دل به دریا می زند و با ایوب می رود، زیرا ایوب به او وعده می دهد که او هم به جای خوب طلبیده شده است. «خورشید»، عروس یعقوب با فرزند نوزاد یونس تنها بر کناره شط می ماند و روح یونس را برای حفاظت از نوزادش عباس به یاری می طلبد.
بررسی اثر از دید امام: خورشید را در این اثر، یارای درک حقیقت جنگ و اصول حاکم بر آن نیست؛ بنابراین نمی تواند آن نقش اساسی که امام از زن در جامعه ارائه می دهد را ایفا کند. یونس: خورشید! خورشید: ئی کپر از تو خالی می مونه یونس! یونس: بس کن خورشید، حرف تیر و تفنگه میگم! نقل و نبات آهن مخ می ترکونه، دست می پرونه ... حالیت نیست؟!(تشکری، 1384 : 61).
خورشید در این اثر تناسبی با بیانات امام ندارد. او غیر از آنکه می خواهد یونس را از رفتن باز دارد، به شدت نیازمند اوست. اما طبق نظر امام، زن در چنین موقعیتی اگر می خواهد جلوی رفتن شوهرش را بگیرد؛ میتواند اصرار بر رفتن خود به جنگ داشته باشد.
از طرف دیگر برخورد یونس هم با او در مقام یک زن، متوجه جایگاه او در بیانات امام نیست. او در اثر تنها دوبار به برقراری ارتباط و مکالمه با خورشید می پردازد اما محتوای این گفتگوها نسبتی با حضور تأثیرگذار زن در جامعه ندارند. علت اصلی چنین رویکردی در یونس، چیدمان عناصر نمایشنامه توسط نویسنده به نفع یونس است. یونس: خورشید! خورشید: چه خوب گفتی خورشید. یونس: فردا خوبتر هم می شنوی. خورشید: حالاهم خوب می شنوم (تشکری،1384 :61).
یونس روی نقطه قوت خود یعنی شهادت تأکید می کند که با آن می تواند خورشید همیشه جاوید اثر باشد. این گونه تاکید و تکرار خورشیدگفتنِ یونس ـ و موارد مشابه دیگر ـ نشان می دهد که مسئله زنان قهرمان شهید، همسران شهدا و یا مادران شهیدپرور، در تابش شهادت «خورشید-مرد»های همیشه جاوید ادبیات نمایشی دفاع مقدس، چندان به چشم نیامده است.
این در حالی است که امام چنین نمایشنامه ای را به سبب تصویر غیرقابل قبول از زن در خور دفاع مقدس نمی داند زیرا ایشان تکلیف خورشید آثار را برای همیشه روشن کرده اند: "زنها این بچه های کوچکشان را بغل کردند آمدند در صف مردم. این یک امر الهی است. خدا همچو کاری کرده. این آتش را
خدا روشن کرده و این روشنی اش هست؛ مثل خورشید می ماند این"(صحیفه امام، ج5، ص200). اگر با اغماض بخواهیم فاکتورهای فعالیت خورشید در این اثر را ذکر کنیم تنها، به حضور زنان در منطقه و شهرهای جنگ زده یعنی فاکتور (ب-10-2-2) آنهم نه به طور می توان اشاره کرد.
3-2-4- نمایشنامه طلعت اثر مسعود سمیعی : «خبوک»، مجروح جنگی اکنون که عوارض بمباران شیمیایی روی پوست صورتش بعد از دوازده سال دوباره نمایان گردیده، با صورتی باندپیچی شده در بیمارستان بستری است. «طلعت» همسرش در بیمارستان با زنی به نام «گلاله» آشنا می شود که سالهاست در جست وجوی نامزد گمشده اش سرگردان است و اکنون از خدمه همان بیمارستان است. از سوی دیگر اصغر، سرخدمه بیمارستان که زن دومش در خانه بر اثر تومور ناتوان شده، خواستگار گلاله است. هنگامی که اصغر از خبوک می خواهد که گلاله را برای او خواستگاری کند، درمی یابد که خبوک گلاله را می شناسد و مخفی می کند. در پایان آشکارمی شود که خبوک همان نامزد گلاله است که به خاطر از شکل افتادگی صورتش تصمیم گرفته نزد گلاله برنگردد. در پایان طلعت و خبوک از بیمارستان می روند و گلاله پس از دوازده سال تنهایی، همچنان به زندگی تیرهاش ادامه می دهد.
بررسی اثر از دید امام: تحت تأثیرمستقیم مرد (خبوک)، به طرزی باورنکردنی در بدیهی ترین حقوق زناشویی، جایی برای آگاهی و تأثیرگذاری طلعت گذاشته نشده است. طلعت علاوه برآنکه نمی داند علت بچه دارنشدنشان کدامیک ـ او یا خبوک ـ است؛ اصلاً او را نمی شناسد. گلاله: قوم و خویشتون بود؟ طلعت: نه. غریبه بود، وقتی اومد بندر هیچکس را نداشت. گلاله: اهل کجاست؟ طلعت: یه دفه ازش پرسیدم رو خوش نشان نداد. اما وقتی که خیلی دلش تنگ میشه آواز می خونه، ... چه فرقی می کنه بچه کجا باشه؟ (سمیعی، 1384 : 215).
عدم شناخت طلعت از خبوک، علاوه بر آنکه دلیل بی ارتباطی بین او و خبوک است، نشانگر قرابت وضعیت طلعت با ویژگی عدم دخالت در کارهای اساسی است. کاملاً واضح است که امام خمینی به رد چنین تصویر منفعلی از زن پرداخته است. ایشان دغدغه ارائه تصویر ناب از زن در آثار را برای صدور انقلاب دارد."می دانید که همه، انقلاب ما را در خارج برخلاف آنچه که هست منعکس کرده اند. بتدریج ما باید انقلاب خود را به نحوی که هست صادرکنیم"(صحیفه امام، ج13، ص 190).
زندگی زن دیگر اثر؛ «گلاله»، نیز در عین جدا افتادگی از خبوک، تحت تاثیر او قرار دارد. گلاله به عکس طلعت، سرمایه زندگی، یعنی جوانیش را در راه تأثیرگذاری در محیط جامعه خود و یافتن خبوک گذاشته است. اما گذشته از اینکه سودی عایدش نمی شود و سرانجام تنهایی و انزوا نصیبش
می گردد؛ ادامه یافتن سلطه بی انصافانه مردان نالایق بر سرنوشت او غیرقابل قبول است. اگر به ترس او از آمدن سرخدمه توجه کنیم و سپس آنرا با شناختی که از رفتار و گفتار این سرخدمه (اصغر)، بسنجیم؛ ناهم سازگی رأی نویسنده اثر را با آرای امام خمینی به روشنی در عدم تلاش به سمت تحول وضعیت زنان از جانب آنها درمی یابیم. ـ قبل از ورود سرخدمه ـ گلاله به خبوک: اگر سرخدمه آمد بهش نگین من اینجا بودم به رئیس بیمارستان میگه. ـ خروج گلاله و سپس ورود سرخدمه ـ سرخدمه به خبوک: میشه یه سیگار بکشم؟ اذیت نمیشین. (سمیعی، 1384 : 223).
عوض نشدن چنین موقعیتی کار را به جایی می رساند که سرخدمه، بی مبالاتی و زیاده خواهی خود را موازی با سرکوب زنان به حد اعلا برساند. از دید او گلاله یک دیوانه و روانی بیش نیست و او به خود اجازه می دهد هر جایی عقیده نادرست خود را نسبت به او ابراز کند و در عین حال به ابراز ترحم نسبت به او بپردازد تا از این طریق بتواند گلاله را تصاحب نماید؛ سرخدمه: این سومی البته اگه خدا بخواد و عروسی سربگیره، هنوز هیچ نشده روانیه... خدا میدونه، دکتر می گفت ازدواج کنه خوب میشه ... خبوک: حالا زن دومت کجاست؟ اصغر: خونه اس ... بی آزاره بدبخت، فقط یکی می خواد جمع و جورش کنه ... ساکتِ ساکت شده، نه فارسی حرف می زنه نه عربی! (سمیعی، 1384 : 225).
عدم تأثیرگذاری زنان، عدم مشارکت آنان در کارهای اساسی، عدم توجه به آنها به عنوان پیشگام و مربی جامعه و... همه مبانی نظری و دیدگاه های امام در مورد زن است که در این اثر نقض شده اند. به هر حال اگر به اغماض، پذیرش و ازدواج با خبوک را به عنوان یک مجروح جنگی از جانب طلعت و همچنین مبارزه گلاله و فعالیت او درجهت یافتن خبوک را روی هم رفته با فاکتور سهم زنان در مبارزه و جنگ تحمیلی (ب-10-2-2) مقارن بدانیم، باید گفت باتوجه به عدم نمود فیزیکی مبارزه و همچنین عدم ترسیم موفقیت، زنان اثر تنها نیمی از این درجه را کسب کرده اند.
4-2-4- جمع بندی تصویر زن در آثار نویسندگان مرد: در جدول زیر تنها آسیه فاکتور 2-4: «قشر تحصیل کرده و نماینده جامعه» را آنهم تا نیمه داراست(او تنها تحصیلکرده است ولی نماینده مردم جامعه در حکومت نیست). بنابراین زنان در این آثار حتی هیچکدام از فاکتورها را به طور کامل دارا نیستند. قدرت اندک، آنها را تا نیمه راه کسب فاکتورهای تاثیرگذاری در جامعه هم یاری نمی کند. ویژگیهای زنان در ادبیات نمایشی دفاع مقدس، قبل از آنکه قرابتی با فاکتورهای تاثیرگذاری و پیشگامی در جامعه داشته باشد، شباهتهای بسیاری با عدم تاثیرگذاری زنان در جامعه دارد.
امام به زنان می فرمایند: "توجه داشته باشند که با شرکت فعالانه خود، پیروزی ملت ایران را هر چه بیشتر تضمین کنند"(صحیفه امام ج6، ص408).
تأکیدات امام بر این وجوه زنان منجر به ترسیم جایگاه اساسی آنها در جامعه شده است. جایگاهی که نویسندگان ادبیات نمایشی دفاع مقدس وقع چندانی بدان نگذاشته اند بلکه به عکس، مردان را پیشبرندگان اصلی داستانها و خاطرات و خطرات دانسته و اثر خود را جولانگه عرض اندام آنها نموده اند.
جدول سنجش میزان همسویی شخصیتهای آثار نویسندگان مرد با فاکتورهای تاثیرگذاری زنان در جامعه از دید امام
|
زن اثر
|
1-2-2
|
2-2-2
|
3-2-2
|
4-2-2
|
5-2-2
|
6-2-2
|
7-2-2
|
8-2-2
|
9-2-2
|
10-2-2-الف
|
10-2-2-ب
|
10-2-2-ج
|
جمع
|
|
آسیه
|
0
|
0
|
0
|
5 / 0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 0
|
|
خورشید
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 0
|
0
|
5 / 0
|
|
گلاله و طلعت
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
5 / 0
|
0
|
5 / 0
|
امام بارها اشاره می کنند که از طرف عمال پهلوی؛ "ظلمی که به بانوان محترم ایران شد، به مردها آن ظلم نشد"(همان، ج18، ص401). یا "زندانهای شاه از زنان شیردل و شجاع مملو است. در تظاهرات خیابانی زنان ما، بچه های خردسال خود را به سینه فشرده، بدون ترس از تانک و توپ و مسلسل، به میدان مبارزه آمده اند. جلسات سیاسیای که زنان در شهرهای مختلف ایران، برپا می کنند کم نیست. آنان نقش بسیار ارزنده ای را در مبارزات ما ایفاکرده اند. مادران شجاع فرزندان اسلام، خاطره جانبازی و رشادت زنان قهرمان را در طول تاریخ زنده کرده اند"(همان، ج4،ص440).
توجه به این معانی است که تصویر زنان را در آثار عوض خواهدکرد و می تواند راه حل خروج از این وضعیت باشد. اگر مجموع رتبه های حاصل شده در جدول (ستون مجموع جدول: 5 / 0+ 5 / 0 + 5 / 0) یعنی عدد 5 / 1 را کسر برعدد 36 (مجموع کل درجات موجود در جدول 36 خانه ای با احتساب یک درجه برای هر خانه) نماییم؛ ارائه درصد هماهنگی با آرای امام، از ضرب این کسر در عدد 100 حاصل می شود. تصویر زن در آثار نویسندگان مرد تنها در %4.1 موارد، هماهنگ با دیدگاه امام ارزیابی شده است.
5- نتیجه
میزان هماهنگی تصویر زنان با بیانات امام خمینی در آثار نویسندگان مرد تنها تنها %4.1 و در آثار نویسندگان زن % 27.78 گزارش شده است. این نشان دهنده موفقیت رویکرد زنان نویسنده در ارائه تصاویر از زن در آثار هنری - نمایشی دارد. هر چند میزان این هماهنگی در آثار نویسندگان زن بیش از مردان است ولی بدیهی است که در هیچ کدام از موارد، رقم به دست آمده قابل قبول نمی باشد. این زن در هیچکدام از آثار مطلقاً فاکتورهای مشارکت سیاسی در حکومت(1-2-2) و اظهار نظر تأثیرگذار سیاسی اجتماعی(2-2-2) را بدست نیاورده است. و این در حالیست که این فاکتورها بسترهای مناسب و جذابی برای تولید ادبیات نمایشی هستند.
البته از نظر امام این رسالتی است سترگ و مهم که هرکس را یارای انجام آن نیست: "مقاومت و فداکاری این زنان بزرگ در جنگ تحمیلی آنقدر اعجاب آمیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز بلکه شرمسار است"(همان، ج16، ص 194). یا "زنان و مردان و کودکان نمونه ای که در زیر بمبارانها و از بستر بیمارستانها سرود شهادت سرمی دهند و با دست و پای قطع شده بازگشت به جبهه های انسان ساز را آرزو می کنند فوق آنچه ما تصور می کنیم و فلاسفه و عرفا به رشته تحریر درمی آورند و هنرمندان و نقاشان عرضه می کنند، می باشند"(همان، ج18، ص 74).
به هر حال از شروط اصلی تولید ادبیات نمایشی دفاع مقدس، پژوهش و مداقه در آرای امام به عنوان فاکتور رهبری کننده ایران در جنگ تحمیلی می باشد و عدم تحقق این شرط بیانگر بی اعتباری و کم ارزشی تولیدات هنری نویسندگان تئاتر دفاع مقدس خواهدبود.
برای برون رفت از چنین وضعیتی، پژوهش در بیانات امام خمینی به نویسندگان این جریان ادبی پیشنهاد می شود. باید به ارائه تصویری از زن که مایه مباهات امام است، توجه شود. "اینجانب به زنان پرافتخار ایران، مباهات می کنم که تحولی آنچنان در آنها پیدا شد که نقش شیطانی بیش از پنجاه سال کوشش نقاشان خارجی و وابستگان بیشرافت آنان، از شعرای هرزه گرفته تا نویسندگان و دستگاههای تبلیغاتی مزدور را نقش بر آب نمودند"(همان، ج14، ص 316).
برگزاری «همایش پژوهشی جایگاه زنان در دفاع مقدس»، برگزاری «جشنواره نمایشنامه نویسی راجع به همسران شهدا، اسرا و جانبازان»، برگزاری «مسابقه کتابخوانی در حیطه خاطرات زنان ایثارگر» و برنامه هایی از این دست هم می تواند در تغییر و بهبود شرایط، مؤثر باشد.
* این مقاله مستخرج از پایان نامه کارشناسی ارشد سید میثم مطهری با عنوان «جایگاه پژوهش و میزان تأثیر گذاری آن بر جریان تئاتر دفاع مقدس» می باشد.
منابع
1-تشکری، سعید، به خورشید بگو؛ (مجموعه ادبیات نمایشی5)، چاپ اول، پالیزان و صریر، تهران: 1384.
2-حسینی، عاطفه، ترکش، چاپ اول، عابد، تهران: 1383.
3-خانیان، جمشید. اسماعیل اسماعیل(از مجموعه ادبیات نمایشی4: اهل اقاقیا)، چاپ اول، پالیزان صریر، تهران: 1384.
4-خمینی، روح الله. صحیفه امام ، چاپ پنجم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران: 1379.
5-سمیعی، مسعود، طلعت(از مجموعه ادبیات نمایشی2: انتظار با بوی نرگس)، چاپ اول، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس، تهران: 1384.
6-صالح پور، زینت، انتظار با بوی نرگس؛(مجموعه تئاترمقاومت ج2)، چاپ اول، بنیاد حفظ آثار دفاع مقدس، تهران: 1375.
7-یثربی، چیستا، میهمان سرزمین خواب، دبیرخانه جشنواره تئاتر دانشجویان کشور وابسته به جهاد دانشگاهی، تهران: 1379.