فصل اول: سلوک و مراحل و مراتب سالکان
عالَم بدن و نفس
بدان که انسان اعجوبه ای است دارای دو نشئة و دو عالَم: نشئۀ ظاهرۀ ملکیۀ دنیویه که آن بدن او است؛ و نشئۀ باطنۀ غیبیۀ ملکوتیه که از عالَم دیگر است. و نفس او، که از عالم غیب و ملکوت است، دارای مقامات و درجاتی است که به طریق کلّی گاهی تقسیم کرده اند آن را به هفت قسمت؛ و گاهی به چهار قسمت؛ و گاهی به سه قسمت؛ و گاهی به دو قسمت. و از برای هر یک از مقامات و درجات آن جنودی است رحمانی و عقلانی، که آن را جذب به ملکوت اعلی و دعوت به سعادت می کنند؛ و جنودی است شیطانی و جهلانی که آن را جذب به ملکوت سفلی و دعوت به شقاوت می کنند. و همیشه بین این دو لشکر جدال و نزاع است؛ و انسان میدان جنگ این دو طایفه است: اگر جنود رحمانی غالب شد، انسان از اهل سعادت و رحمت است و در سلک ملائکه منخرط، و در زمرۀ انبیا و اولیا و صالحین محشور است؛ و اگر جنود شیطانی و لشکر جهل غالب آمد، انسان از اهل شقاوت و غضب است، و در زمرۀ شیاطین و کفار و محرومین محشور است.(272)
* * *
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 197
عوالم سه گانۀ انسان
انسان به طور اجمال و کلی دارای سه نشئه و صاحب سه مقام و عالم است: اوّل، نشئه آخرت و عالم غیب و مقام روحانیت و عقل. دوم، نشئه برزخ و عالم متوسط بین العالمین و مقام خیال. سوم، نشئه دنیا و مقام مُلک و عالم شهادت. و از برای هر یک از این [ها] کمال خاصی و تربیت مخصوصی است و عملی است مناسب با نشئه و مقام خود؛ و انبیا، علیهم السلام، متکفل دستور آن اعمال هستند.(273)
* * *
جهاد نفس در مقام ملک ظاهر
این ممالک سبعه در تحت تصرف نفس است به مقام «وهم»، زیرا که وهم سلطانِ قوای ظاهره و باطنۀ نفس است. پس اگر وهم حکومت نمود در آنها به تصرف خود یا شیطان، این قوا جنودِ شیطان گردند و مملکت در تحت سلطنت شیطان واقع شود، و لشکر رحمان و جُنود عقل مضمحل گردند و شکست خورده رخت از نشئۀ ملک و دنیای انسان درکشند و هجرت نمایند، و مملکتْ خاص به شیطان گردد. و اگر وهم در تحت تصرف عقل و شرع در آنها تصرّف نماید و حرکات و سکنات آنها در تحت نظام عقل و شرع باشد، مملکتْ رحمانی و عقلانی شود و شیطان و جنودش از آن رخت بربندند و دامن درکشند. پس جهاد نفس که جهاد بزرگ است، و از کشته شدن در راه حق تعالی بالاتر است، در این مقام عبارت است از غلبه کردن انسان بر قوای ظاهرۀ خود، و آنها را در تحت فرمان خالق قرار دادن، و مملکت را از لوث وجود قوای شیطان و جنود آن خالی نمودن است.(274)
* * *
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 198
جهاد نفس در مقام ملکوت و باطن
بدان که از برای نفس انسانی یک مملکت و مقام دیگر است که آن مملکت باطن و نشئۀ «ملکوت» اوست که جنود نفس در آنجا بیشتر و مهمتر از مملکت ظاهر است. و نزاع و جدال بین جنود رحمانی و شیطانی در آنجا عظیمتر و مغالبه در آن نشئه بیشتر و با اهمیتتر است. بلکه هر چه در مملکت ظاهر است از آنجا تنزل کرده و ظهور در «مُلک» نموده؛ و اگر هر یک از جنود رحمانی و شیطانی در آن مملکت غالب آیند، در این مملکت نیز غالب شوند. و جهاد نفس در این مقام پیش مشایخ عظام از اهل سلوک و اخلاق خیلی اهمیت دارد؛ بلکه می توان سرچشمۀ تمام سعادات و شقاوات و درجات و درکات را آن مقام دانست. انسان باید خیلی ملتفت خود در این جهاد باشد.
ممکن است خدای نخواسته به واسطۀ مغلوبیت جنود رحمانی در آن مملکت و خالی گذاشتن آن را برای غاصبین و نااهلها از جنود شیطان، هلاکت همیشگی از برای انسان پیدا شود که قابل جبران نباشد، و شفاعت شافعین شامل حال او نگردد؛ و ارحم الراحمین، نعوذ بالله ، نیز به نظر سخط و غضب به او نگاه کند؛ بلکه شفعاء او خصماء او شوند. وای بر کسی که شفیع او خصمش شود. خدا می داند چه عذابهایی و ظلمتهایی و سختیهایی و بدبختیهایی دنبال این غضب الهی و دشمنی اولیای حق است که تمام آتشهای جهنم و تمام زقّومها و مارها و عقربها پیش آن هیچ است. خدا نکند آنچه حکما و عرفا و اهل ریاضت و سلوک خبر می دهند راجع به این عذابها به سر ما ضعفا و بیچارگان بیاید، که تمام عذابها که تصور می کنید پیش آن سهل و آسان است، و تمام جهنمها که شنیدید پیش آن رحمت و بهشت است.(275)
* * *
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 199
قوای سه گانۀ نفس
بدان که خداوند تبارک و تعالی به ید قدرت و حکمتش در عالَم غیب و باطن نفس قوایی خلق فرموده دارای منافع بیشمار و آنچه مورد بحث ما است در این مورد سه قوّه است و آن «واهمه» و «غضبیه» و «شهویه» است. و هر یک از این قوا منافع کثیره دارند از برای حفظ نوع و شخص و تعمیر دنیا و آخرت، که علما ذکر کرده اند و اکنون ما را به آن احتیاجی نیست. و آنچه لازم است در این مقام تنبه دهم آن است که این سه قوّه سرچشمۀ تمام ملکات حسنه و سیّئه و منشأ تمام صور غیبیۀ ملکوتیه است.
و تفصیل این اجمال آنکه انسان همین طور که در این دنیا یک صورت مُلکی دنیاوی دارد، که خداوند تبارک و تعالی آن را در کمال حسن و نیکویی و ترکیب بدیع خلق فرموده که عقول تمام فلاسفه و بزرگان در آن متحیر است و علم معرفة الاعضاء و تشریح تاکنون نتوانسته است معرفت درستی به حال آن پیدا کند و خداوند انسان را از بین مخلوقات امتیاز داده به حسن ترکیب و جمال نیکو منظر، کذلک از برای او یک صورت و شکل ملکوتی غیبی است، که آن صورت تابع ملکات نفس و خُلق باطن است در عالم بعد از موت، چه برزخ باشد یا قیامت. انسان اگر خُلق باطن و ملکه و سریره اش انسانی باشد، صورت ملکوتی او نیز صورت انسانی است. ولی اگر ملکاتش غیر ملکات انسانی باشد، صورتش انسانی نیست و تابع آن سریره و ملکه است. مثلاً اگر ملکۀ شهوت و بهیمیت بر باطن او غلبه کند و حُکم مملکت باطنْ حکم بهیمه شود، انسان صورتِ ملکوتیش صورت یکی از بهائم است مناسب با آن خُلق. و اگر ملکۀ غضب و سبعیّت بر باطن و سریره اش غلبه کند و حکم مملکت باطن و سریره حُکم سبع شود، صورت غیبیۀ ملکوتیه صورت یکی از سباع است. و اگر وهم و شیطنت ملکه
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 200
شد و باطن و سریره اش دارای ملکات شیطانیه شد، از قبیل خدعه، تقلب، نمیمه، غیبت، صورت غیب و ملکوتش صورت یکی از شیاطین است به مناسبت آن. و گاهی ممکن است به طریق ترکیبْ دو ملکه یا چند ملکه منشأ صورت ملکوتی شود. آن وقت به شکل هیچیک از حیوانات نمی شود، بلکه صورت غریبی پیدا می کند که هیچ آن صورت مدهش و موحش بدترکیب در این عالم سابقه ندارد. از پیغمبر خدا، صلّی الله علیه و آله، نقل شده که بعضی مردم در قیامت محشور می شوند به صورتهایی که نیکوست پیش آنها میمون[ها] و انترها. بلکه ممکن است از برای یک نفر در آن عالَم چند صورت باشد؛ زیرا که آن عالَم مثل این عالم نیست که یک چیز بیش از یک صورت قبول نکند. و این مطلب مطابق با برهان نیز هست و در محل خود مقرر است.
میزان انسانیت هنگام خروج نفس از بدن
و بدان که میزان در این صور مختلفه، که یکی از آنها انسان است، و باقی چیزهای دیگر، وقت خروج نفس است از این بدن و پیدا شدن مملکت برزخ و غلبۀ سلطان آخرت که اوّلش در برزخ است. در وقت خروج از بدن با هر ملکه ای از دنیا رفت با آن ملکه صورت آخرتی می گیرد، و چشم ملکوتی برزخی او را می بیند؛ و خود او هم وقت گشودن چشم برزخی خود را به هر صورتی هست می بیند، اگر چشم داشته باشد. لازم نیست کسی که در این دنیا به صورتی هست آنجا هم به همان صورت باشد. خدای تعالی می فرماید [به] نقل از بعضی که در وقت حشر می گویند: "خدایا چرا مرا کور محشور کردی با آنکه در دنیا چشم داشتم؟" جواب می فرماید: "چون تو آیات ما را فراموش کردی امروز فراموش
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 201 شدی". ای بیچاره تو چشم مُلکی ظاهربین داشتی، ولی باطن و ملکوتت کور بود. کوری خودت را حالا ادراک کردی، والا از اوّل کور بودی؛ چشم بصیرت باطنی که آیات خدا را به آن می بینند نداشتی. ای بیچاره، تو قامت مستقیم و صورت خوش ترکیب مُلکی داری، میزان ملکوت و باطن، غیر از این است؛ باید استقامت باطنی پیدا کنی تا مستقیم القامة در قیامت باشی. باید روحت روح انسانی باشد تا صورت عالم برزخ و آخرتت صورت انسان باشد. تو گمان می کنی که عالم غیب و باطن، که عالَم کشف سرایر و ظهور ملکات است، مثل عالم ظاهر و دنیا است که اختلاط و اشتباه در کار باشد: چشم و گوش و دست و پا و سایر اعضایت ـ همه با زبانهای ملکوتی، بلکه به قول بعضی با صورتهای ملکوتی ـ شهادت به هر چه کردی می دهند.
هان ای عزیز گوش دل باز کن و دامن همت به کمر زن و به حال بدبختی خود رحم کن، شاید بتوانی خود را به صورت انسان گردانی و از این عالم به صورت آدمی بیرون روی که آن وقت از اهل نجات و سعادتی. مبادا گمان کنی اینها موعظه و خطابه است؛ اینها همه نتیجۀ برهان حِکمی حکمای عظام و کشف اصحاب ریاضت و اخبار صادقین و معصومین است؛ در این اوراق بنای اقامۀ برهان و نقل اخبار و آثار زیاد نیست.(276)
* * *
هجرت صوری و معنوی
قَالَ تَعالی: وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً اِلَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 202
وَقَعَ أَجْرُهُ عَلی الله . هجرت صوری و صورت هجرت عبارت است از هجرت به تن از منزل صوری به سوی کعبه یا مشاهد اولیاء(ع)؛ و هجرت معنوی خروج از بیت نفس و منزل دنیا است الی الله و رسوله؛ و هجرت به سوی رسول و ولیّ نیز هجرت الی الله است. و مادام که نفس را تعلّقی به خویش و توجّهی به انّیّت است مسافر نشده؛ و تا بقایای انانیّت در نظر سالک است و جدران شهر خودی و اذان اعلام خودخواهی مختفی نشده، در حکم حاضر است نه مسافر و مهاجر.(277)
* * *
هجرت از خویش و پیوستن به حق
از خود فانی شدن و در مقصد باقی ماندن؛ همین معناست. همین بود که در ایران شد، شما از خود هجرت کردید، و به خدا پیوستید. خود را فراموش کردید، واین فراموشی از خود مقدمه برای کمال انسان است. باید همه بدانند، ودولتمردان بیشتر بدانند که تا در خود فرو می روند، انسان نیستند، وقتی که خود را فراموش کردند و در مقصد عالی انسانی فرو رفتند، انسان بزرگ اند. همۀ موجودات این طور هستند؛ و همۀ انسانها این طور هستند. و این غایت خلقت است؛ و غایت مقصد انبیاهست.(278)
7 / 12 / 59
* * *
هجرت از بیت نفس
آنهایی که در مرتبۀ سیر و در مرتبۀ حرکت از نقص به کمال
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 203
رسیده اند به آنجایی که وارسته شده اند از همه طبیعتها، از همه چیز؛ مثل ما نیستند که در چاه هستیم. ما هنوز حتّی راه نیفتاده ایم. اشخاصی هستند که از این چاه به راه افتاده اند، هجرت کرده اند: مَن یَخْرُجْ مِن بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَی الله ِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی الله . یک احتمال این است که این هجرت، هجرت از خود به خدا باشد. «بیت» نفس خود انسان باشد، طایفه ای هستند که خارج شدند، هجرت کردند از «بیت»شان، از این بیت ظلمانی، از این نفسانیت: مُهَاجِراً إِلَی الله ِ وَ رَسُولِهِ؛ تا رسیدند به آنجایی که «أدْرَکَهُ الْمَوْتُ»؛ به مرتبه ای رسیدند که دیگر از خود چیزی نیستند، «موت مطلق»، و اجرشان هم عَلَی الله است؛ اجر دیگری [در کار نیست]، دیگر بهشت مطرح نیست، دیگر تنعمات مطرح نیست، فقط الله است. آنکه از «بیت نفسانیتش» خارج شد، حرکت کرد و مهاجرت کرد الی الله و الی رسول الله ـ که آن هم الی الله است ـ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ و پس از این هجرت، به مرتبه ای رسید که «أدْرَکَهُ الْمَوْتُ» دیگر از خودش هیچ نیست، هرچه هست از اوست؛ [اگر] این را مشاهده کرد در این هجرت، اجرش هم عَلَی الله است.
یک طایفه ای هستند که اینطورند که هجرت کرده اند و به منتها هم رسیده اند، اجرشان هم عَلَی الله است؛ همیشه هم در هجرتند آنها. یک طایفه ای هستند که هجرتی کرده اند؛ اما نرسیده اند به غایت هجرت که «أدْرَکَهُ الْمَوْتُ» باشد.
یک طایفه هم مثل ما هستند؛ اصلاً هجرتی نیست در کار، ما در همین ظلمتها هستیم، ماها [به سبب تعلق] به دنیا و به طبیعت، و بالاتر از آن به انانیت خودمان در این چاه محبوسیم. ما در «بیت» هستیم؛ یعنی در بیت نفسانیت. روی این احتمال، نمی بینیم الاّ
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 204
خودمان [را]؛ هرچه می خواهیم برای خودمان می خواهیم. خودیم، خود است، غیر از خود هیچ نیست. ما تا حالا به فکر این نیفتاده ایم که هجرتی بکنیم، ما هرچه فکر داریم صرف همین جا می شود.(279)
* * *
مقصد مهاجر الی الله
اوّل قدم سفر الی الله ترک حبّ نفس است و قدم بر انانیت و فرق خود گذاشتن است. و میزان در سفر همین است. و بعضی گویند یکی از معانی آیۀ شریفۀ وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی الله. این است که کسی که خارج شد از بیت نفس و هجرت به سوی حق کرد به سفر معنوی، پس از آن او را فنای تامّ ادراک کرد، اجر او بر خدای تعالی است. و معلوم است برای چنین مسافری جز مشاهد ذات مقدس و وصول به فنای حضرتش اجری لایق نیست؛ چنانچه از زبان آنها گفته شده:
«در ضمیر ما نمی گنجد به غیر دوست کس
هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس»(280)
* * *
سلوک علمی
بدان که اهل سلوک را در این مقام و سایر مقامات مراتب و مدارجی است بی شمار، و ما به ذکر بعض از آن مراتب به طور کلّی می پردازیم. و امّا احاطه به جمیع جوانب و احصاء همۀ مراتب آن از عهدۀ این ناچیز بیرون است: الطُّرُقُ اِلَی الله بِعَدَدِ اَنْفاسِ الْخَلائِق.
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 205 یکی از آن مراتب مرتبۀ «علم» است. و آن، چنان است که به سلوک علمی و برهان فلسفی ثابت نماید ذلّت عبودیّت و عزّت ربوبیّت را. و این یکی از لباب معارف است که در علوم عالیه و حکمت متعالیه به وضوح پیوسته که جمیع دار تحقّق و تمام دایرۀ وجودْ صرف ربط و تعلّق و محض فقر و فاقه است. و عزّت و ملک و سلطنت مختصّ به ذات مقدّس کبریا است و احدی را از حظوظ عزّت و کبریا نصیبی نیست، و ذل عبودیّت و فقر در ناصیۀ هر یک ثبت و در حاقّ حقیقت آنها ثابت است. و حقیقت عرفان و شهود و نتیجۀ ریاضت و سلوک، رفع حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیّت و اصل فقر و تدلّی است در خود و در همۀ موجودات. و دعای منسوب به سیّد کائنات صلّی الله علیه و آله: اَللهمَّ اَرِنِی الاَشیاءَ کَما هِی. شاید اشاره به همین مقام باشد؛ یعنی، خواهش مشاهدۀ ذلّ عبودیّت که مستلزم شهود عزّ ربوبیّت است نموده.
پس، اگر سالک راه حقیقت و مسافر طریق عبودیّت با قدم سلوک علمی و مرکب سیر فکری این منزل را طی کرد، در حجاب علم واقع شود و به مقام اوّل انسانیّت نائل شود، و لکن این حجاب از حجب غلیظه است که گفته اند: العِلْمُ هُوَ الْحِجابُ الْاکْبَر. و باید سالک در این حجاب باقی نماند و آن را خرق کند. و شاید به این مقام اگر قناعت کند و قلب را در این قید محبوس نماید، در استدراج واقع شود. و استدراج در این مقام آن است که به تفریعات کثیرۀ علمیّه پرداخته و به جولان فکر برای این مقصد براهین کثیره اقامه کند و از منازل دیگر محروم ماند، و قلبش به این مقام علاقه مند شود و از نتیجۀ مطلوبه که وصول الی فناءالله است
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 206
غافل شود، و صرف عمر خود را در حجاب برهان و شعب آن نماید؛ و هرچه کثرت فروع بیشتر شود، حجاب بزرگتر و احتجاب از حقیقت افزون گردد. پس، سالک نباید گول شیطان را در این مقام خورده از حق و حقیقت به واسطۀ کثرت علم و غزارت آن و قوّت برهان محجوب شود و از سیر در طلب باز ماند؛ و دامن همّت به کمر زند و از جدّیّت در طلب مطلوب حقیقی غفلت نورزد و خود را به مقام دیگر که مقام دوم است برساند.
سلوک ایمانی
و آن، چنان است که آنچه را عقل با قوّت برهان و سلوک علمی ادراک کرده با قلم عقل به صفحۀ قلب بنگارد و حقیقت ذلّ عبودیّت و عزّ ربوبیّت را به قلب برساند و از قیود و حجب علمیّه فارغ گردد. و ما اشاره به این مقام در آتیۀ نزدیکی می نماییم ان شاءالله . پس نتیجۀ مقام دوم حصول ایمان به حقایق است.
مقام طمأنینه نفس
مقام سوّم، مقام «اطمینان و طمأنینۀ نفس» است که در حقیقتْ مرتبۀ کاملۀ ایمان است. قالَ تَعالی مُخاطِباً لِخَلیلِه: اَوَلَم تُؤمِنْ؟ قالَ بَلی وَلکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبی. و شاید اشاره به این مرتبه نیز پس از این بیاید.
مقام مشاهده
مقام چهارم، مقام «مشاهده» است که آن نوری است الهی و تجلّی ای است رحمانی که تَبَع تجلّیات اسمائیّه و صفاتیّه در سرّ سالک ظهور کند و سر تا پای قلب او را به نور شهودی متنوّر نماید. و در این مقام درجاتی است کثیره که ذکر آنها از حوصلۀ این اوراق خارج است. و در این مقام نمونه ای از قرب نوافل کُنْتُ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ یَدَه بروز کند و سالک خود را مستغرق بحر لایتناهی بیند؛ و پس از آن
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 207
بحری است بسیار عمیق که از اسرار «قدر» در آن شمّه ای کشف شود.
و هر یک از این مقامات را استدراجی است خاصّ به خود که سالک را در آن هلاکت عظیم است، و سالک باید در تمام مقامات خود را تخلیص از انانیّت و انّیّت کند و خودبین و خودخواه نباشد که سرچشمۀ اکثر مفاسد است خصوصاً برای سالک.(281)
* * *
تحقق اسمای جمال و جلال در مملکت خویش
سالک الی الله را لازم است که اوصاف خبیثه و اخلاق سیّئۀ خود را تبدیل به اوصاف کامله و فانی در بحر متلاطم بی پایان اوصاف کمالیّۀ حق، و ارض مظلمۀ طبیعیۀ شیطانیّه را تبدیل به ارض بیضاء مشرقه نماید، و اَشْرَقَتِ اْلاَرْضُ بِنُورِ رَبِهّا را در خود دریابد، و مقام اسماء جمال و جلال ذات مقدّس را در مملکت وجود خود متحقّق نماید؛ و در این مقام در ستر جمال و جلال واقع شود و تخلّق به اخلاق الله پیدا کند و مقابح تعیّنات نفسیّه و ظلمات وهمیّه بکلی مستور گردد. و اگر بدین مقام متحقّق شد، مورد عنایات خاصّه حق جلّ جلاله واقع گردد و بالطف خفّی خاص خود از او دستگیری فرماید و در تحت پردۀ کبریای خود او را به طوری مستور گرداند که جز خودش او را کسی نشناسد و او نیز جز حق کسی را نشناسد: اِنَّ اَوْلیائی تَحْتَ قِبابی لا یَعرِفُهُمْ غَیْری. و در کتاب مقدّس الهی برای اهلش اشارات بسیار در این خصوص دارد؛ چنانچه فرماید: الله وَلِیُّ الَّذینَ آمَنوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلیَ النُّور. اهل
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 208
معرفت و اصحاب سابقۀ حسنی می دانند که جمیع تعیّنات خلقیّه و کثرات عینیّه ظلمات و نور مطلق حاصل نشود مگر به اسقاط اضافات و شکستن تعیّنها که بتهای طریق سالک است.(282)
* * *
تعینات آفاقی و انفسی و ملکی و ملکوتی
بدان که از برای سالک الی الله و مهاجر از بیت مُظلمۀ نفس به سوی کعبۀ حقیقی یک سفر روحانی و سلوک عرفانی است که مبدأ آن مسافتْ بیت نفس و أَنانیّت است، و منازل آن، مراتب تعینات آفاقی و انفسی و مُلکی و ملکوتی است که از آنها به حجب نورانیه و ظلمانیه تعبیر شده: إنّ لله سَبْعینَ أَلْفَ حِجابٍ مِنْ نُورٍ وَ ظُلْمَةٍ. یعنی انوار وجود و ظلمات تعین؛ یا انوار ملکوت و ظلمات مُلک؛ یا ادناس ظلمانیۀ تعلقات نفسانیه و انوار طاهرۀ تعلقات قلبیه. و از این هفتاد هزار حجب نوریه و ظلمانیه گاهی به طریق جمع تعبیر به هفت حجاب شده؛ چنانچه در خصوص تکبیرات افتتاحیه از ائمه اطهار وارد است که در خرق هر حجابی تکبیری فرموده. و در موضوع سجده به تربت حسینیه، روحی له الفداء، است که سجدۀ بر آن خرق حجب سَبع کند. و عارف مشهور گوید:
هفت شهر عشق را عطّار گشت
ما هنور اندر خم یک کوچه ایم
تعداد منازل و مراتب
و در انسان صغیر به «لطایف سبعه» تعبیر شده. و گاهی به سه حجاب کلی عدد آن را رساندند: در آفاق به «عوالم ثلاثه»، و در
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 209
انفس به «مراتب ثلاثه» تعبیر کرده اند. و گاهی به طریق توسط به هزار منزل معروف پیش سایرین، و به اعتباری به صد منزل، و به اعتباری به ده منزل تقسیم نموده اند. و شیخ عارف کامل شاه آبادی، دام ظلّه، برای هر منزلی از منازل سایرین ده بیت مقرر می داشت، با اسلوب بدیعی که مجموع هزار بیت می شد به آن ترتیب. و حضرت ابراهیم خلیل الرحمن، علیه السلام، در آن سیر روحانی، که حق تعالی از آن حکایت می فرماید، منازل را به سه مقام تعبیر فرموده؛ و از یکی به «کوکب»، و دیگری به «قمر»، و سومی به «شمس» تعبیر فرموده.
بیان سیر انسان تا مقام قرب نوافل
و بالجمله، مبدأ سفر روحانی بیت مُظلمۀ نفس است؛ و منازل آن مراحل و مراتب آفاق و انفس است؛ و غایت آن ذات مقدس حق است به جمیع اسما و صفات در ابتدای امر برای انسان کامل، و مضمحلاً فیه الاسماء و الصفات در آخر امر، و اسمی و صفتی و تعینی از اسما و صفات و تعینات است برای غیر آن.
و پس از آنکه انسان سالک قدم بر فرق اِنیّت و اَنانیّت خود گذاشت و از این بیت خارج شد و در طلب مقصد اصلی و خداجویی منازل و مراحل تعینات را سیر کرد و قدم بر فرق هر یک گذاشت و حجب ظلمانیه و نورانیه را خرق نمود و دل از همۀ موجودات و کائنات برکَند و بتها را از کعبۀ دل به ید ولایت مآبی فرو ریخت و کواکب و اقمار و شموس از افق قلبش افول کردند و وجهۀ دلش یک رو و یک جهت بی کدورتِ تعلقِ به غیر، الهی شد
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 210 و حال قلبش وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ شد و فانی در اسما و ذات و افعال گردید، پس در این حال از خود بی خود شود و محو کلی برایش حاصل شود و صَعْق مطلق رخ دهد؛ پس حق در وجود او کارگر شود و به سمع حق بشنود و به بصر حق ببیند و به ید قدرت حق بَطْش کند و به لسان حق نطق کند، و به حق ببیند و جز حق نبیند، و به حق نطق کند و جز حق نطق نکند؛ از غیر حق کور و کر و لال شود و چشمش و گوشش جز به حق باز نشود. و این مقام حاصل نشود مگر با جذبۀ الهیه و جذوۀ نار عشق که بدین جذوۀ عشقیه لازال متقرّب به حق شود، و به آن جذبۀ ربوبیه، که عقیب حبّ ذاتی است، از او دستگیری شود که در این وادی حیرت نلغزد و به «شَطح» و جز آن، که از بقایای اَنانیّت است، گرفتار نیاید. و در این حدیث اشاره به این دو شده است بقوله: وَ إِنَّهُ یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّی أُحِبَّهُ. تقرب عبد از جذوۀ عشق است؛ و جذبۀ الهیۀ حق از حبّ است.
تا که از جانب معشوق نباشد کششی
کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد.
پس، منتهای قرب نوافل فنای کلی و اضمحلال مطلق و تلاشی تامّ است؛ و نتیجۀ آن: کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ... است. و پس از این فنای تام و محو کلی و مَحق مطلق و صعق تمام، گاه شود که عنایت ازلیه شامل حالش شود و او را به خود آورد و ارجاع به مملکت خودش فرماید، و حالت «صَحو» از برای او دست دهد، و حالت انس و طمأنینه پیدا کند و کشف سُبُحات جمال و جلال بر او گردد؛ و در این حالت صَحو، در مرآت ذاتْ صفات، و در آنها
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 211
اعیان ثابتات را و لوازم آنها را، کشف نماید. و حال اهل سلوک در این مقام نیز مثل مقام اوّل است در اینکه عین ثابتش تابع هر اسمی است، در همان اسم فانی شود و به همان اسم باقی ماند؛ و در حال صَحو نیز کشف همان اسم بر او گردد، و کشفِ عین ثابتِ تابع همان اسم بر او گردد.
پس انسان کامل در تحت اسم جامع اعظم کشف مطلق اعیان ثابته و لوازم آن ازلاً و ابداً بر او گردد، و کشف حالات و استعداد موجودات و کیفیت سلوک و نقشۀ وصول آنها بر او گردد، و خلعت خاتمیت و نبوت ختمی، که نتیجۀ کشف مطلق است، بر قامت زیبای مستقیمش راست آید. و دیگر پیغمبران هر یک به مناسبت اسمی که از آن مظهریت دارند و به مقدار حیطه و سعۀ دایرۀ آن، کشف اعیان تابعۀ آن اسم کنند؛ و باب کمال و نقص و اشرفیت و غیر آن و سعه و ضیق دایرۀ دعوت از آنجا شروع شود و به تبعیت اسمای الهیه رجوع کند؛ چنانچه تفصیل آن را در رسالۀ مصباح الهدایة ذکر کردیم.
صحو پس از محو و قرب فرایض
بالجمله، پس از این حالت که صَحو بعد المحو دست داد، وجود او وجود حقّانی گردد و حق تعالی در مرآت جمال او موجودات دیگر را مشاهده فرماید؛ بلکه هم افق با مشیت گردد. و اگر انسان کامل باشد با مشیت مطلقه هم افق گردد و روحانیت او عین مقام ظهور فعلی حق گردد؛ و در این حال حق تعالی به او می بیند و می شنود و بطش می کند، و خود او ارادۀ نافذۀ حق و مشیت کامله و علم فعلی است: فَالْحَقُّ یَسْمَعُ بِهِ وَ یُبْصِرُ بِهِ... الحدیث. عَلِیٌّ عَیْنُ الله و سَمْعُ الله وَ جَنْبُ الله الی غیر ذلک. پس قرب
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 212
فرایض صَحو بعد المحو است و نتیجۀ آن آنهاست که شنیدی.
و باید دانست که این صحو و رجوع به کثرت را «قرب» گوییم، زیرا که این صحو بعد المحو غیر از این حالت غفلتی است که از برای ماست؛ و این وقوع در کثرت پس از فنای محض غیر از این کثرتی است که ما در آن واقع هستیم؛ زیرا که کثرت برای ما حجاب است از وجه حق، و برای آنها مرآت مشاهده است: ما رَأَیْتُ شَیْئاً إلاّ وَ رَأَیْتُ الله مَعَهُ وَ فیهِ وَ قَبْلَهُ وَ بَعْدَهُ و توان قرب نوافل را فنای اسمائی دانست، و قرب فرایض را فنای ذاتی؛ و بنابر این، نتیجۀ قرب فرایض محو مطلق شود.(283)
* * *
تجلیات بر پایه مقامات و مراتب سلوک
و باید دانست که این اعتبارات که در لسان اهل معرفت و اصحاب قلوب[ است ]اِخبار از نقشۀ تجلیات حق است بر قلوب صافیۀ آنها. و آن تجلیات به حسب مقامات و مراتب سلوک اولیا و منازل و مراحل سیر سائرین الی الله از مقام ظهور اسماء و صفاتی، که مقام «الوهیت» می باشد و آن را «الله » نیز گویند و الله نُورُ السَّموات وَ الْأَرْضِ...الآیه را اشاره به آن دانند، شروع شود و به مقام غیب احدی و به مرتبۀ اسمای ذاتیه و اسم «مستأثر» ختم شود، که غایت سیر و منتهای مقصد است. و توان بود که مقام مشارالیه بقوله تعالی: أَو أَدْنی اشاره به این مقام باشد.
اکنون که این مقدمه گفته شد، گوییم انسان تا به قدم فکر و
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 213
استدلال طالب حق و سائر الی الله است، سیرش عقلی علمی است، و اهل معرفت و اصحاب عرفان نیست؛ بلکه در حجاب اعظم و اکبر واقع است؛ چه از ماهیات اشیاء نظر کند و حق را از آنها طلب کند، که حجب ظلمانیه است؛ و چه از وجودات آنها طلب کند، که حجب نورانیه است؛ که کلام مرحوم فیض ناظر به آن است.
سیر عرفانی نفس
اوّل شرط تحقق سیر الی الله خروج از بیت مظلم نفس و خودی و خودخواهی است؛ چنانچه در سفر حسّی عینی تا انسان به منزل و جایگاه خویش است، هر چه گمان مسافرت کند بگوید من مسافرم، مسافرت تحقق پیدا نکند. مسافرت شرعی [تحقق پیدا نکند] مگر به خروج از منزل و اختفای آثار بلد، همین طور این سفر عرفانی الی الله و مهاجرت شهودی تحقق پیدا نکند مگر به خروج از بیت مظلم نفس و اختفای آثار آن. تا جدران تعینات و دعوت اذان کثرت در کار است، انسان مسافر نیست؛ گمان مسافرت است و دعوی سیر و سلوک است. قال تعالی: وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَی الله وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی الله.
تجلی الوهیت بر قلب سالک
پس از آنکه سالک الی الله به قدم ریاضت و تقوای کامل از بیت خارج شده و علاقه و تعیناتی همراه برنداشت و سفر الی الله محقق شد، اوّل تجلی که حق تعالی بر قلب مقدسش کند تجلی به الوهیت و مقام ظهور اسما و صفات است. و این تجلی نیز به یک ترتیب منظمی است از اسمای مُحاطه تا به اسمای محیطه رسد، حسب قوّت و ضعف سیر و قلب سایر، به تفصیلی که در این مختصر نگنجد؛ تا آنکه منتهی شود به رفض کل تعیّنات عالم وجود، چه از خود و چه از غیر، که در منازل و مراحل بعد آن نیز از خود است. و پس از رفض مطلق، تجلی به الوهیّت و مقام الله ، که
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 214
مقام احدیت جمع اسمای ظهوری است، واقع شود،[ و] اعْرِفُوا الله بِالله به مرتبۀ نازلۀ اولیّه ظهور پیدا کند.
و در اوّلِ وصول عارف به این مقام و منزل، فانی شود در آن تجلّی. و اگر عنایت ازلی شامل شود، عارف انسی حاصل کند و وحشت و تعب سیر مرتفع گردد و به خود آید و به این مقام قناعت نکند و با قدم عشق شروع به سیر کند. و در این سفر عشقی حق مبدأ سفر و اصلِ سفر و منتهای آن است. و در انوار تجلیات قدم زند و تَقَدَّمْ شنود، تا آنکه اسما و صفات در مقام واحدیت بر قلب او به ترتیب منظمی تجلی کند، تا آنکه به مقام احدیت جمعی و مقام اسم اعظم ظهور نماید که اسم «الله » است. و در این مقام اعْرِفُوا الله بِالله به مقام عالی تحقق یابد. و پس از این نیز مقام دیگری است که اکنون از مورد نظر ما خارج است.(284)
* * *
مشاهدات اولیا در سلوک
فما لم یخرج السالک من حب الشهوات الدنیویة وسجن الطبیعة الموحشة الهیولانیة، ولم یطهّر قلبه بماء الحیاة من العلوم الروحانیة، وکان لنفسه بقیة من الانانیة لم یمکنه شهود جمال المحبوب بلا حجاب وعلی حد الاطلاق.
فالقاطنون فی هذا المنزل الأدنی والدرک الاسفل والارض السفلی، والساکنون فی هذه القریة الظالم اهلها والبلد المیت سکّانها لا یتجلی لهم الحق الا من وراء الف حجاب من الظلمة والنور، متراکمة بعضها فوق بعض. فإن الله تعالی خلق الف الف
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 215
عالم والف الف آدم وانتم فی آخر العوالم وأسفلها. وإن له سبعین الف حجاب من نور، وسبعین الف حجاب من ظلمة.
والمستخلصون من هذه السجون وقیودها والطبیعة وحدودها، والمنزّهون عن قذارة الهیولی الجسمانیة وهیأتها، وظلمة عالم المادة وطبقاتها، [و] الواصلون الی عالم الملکوت یشاهدون من وجهه و جماله و بهائه اکثر من هؤلاء الف الف مرة؛ ولکنهم ایضاً فی حجب نورانیة و ظلمانیة.
والمتجردون عن هیئات عالم الملکوت وتعلقاته وضیق عوالم المثال والخیال، والقاطنون فی البلد الطیب ومقام القدس والطهارة یشاهدون من البهاء والجمال والوجه الباقی لذی الجلال ما لا عین رأت ولا أُذُن سمعت، ولا وهم أحاط به ولا فکر حام حوله ولا عقل بلغ الیه، من الاسرار والانوار والتجلیات والکرامات، ولکنهم ایضاً فی حجب التعینات والمهیات.
مقام ولایت مطلقه
والواصلون الی باب الابواب والمشاهدون لجمال المحبوب بلا حجاب، والمتحققون بمقام الولایة المطلقة هم الذین خرجوا من الدنیا والآخرة وتجردوا عن الغیب والشهادة، ولم یخلطوا العمل الصالح بالسّی ء.
چون دم وحدت زنی «حافظ» شوریده حال
خامۀ توحید کش بر ورق انس و جان
بینی وبینک إنی ینازعنی
فارفع بلطفک إنّی من البین
وهو مقام استهلاک جهة الخلق فی وجه الرب، وخلع نعلی
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 216 الامکان والتعین. ولا مقام فوق هذا الا مقام الاستقرار والتمکین والرجوع الی الکثرة مع حفظ الوحدة؛ فإنه أخیرة منازل الانسانیة. و«لیس وراء عبادان قریة.» وللاشارة الی هذا المقام ورد : «ان لنا مع الله حالات هو نحن ونحن هو وهو هو ونحن نحن.» فالوحدة فی عین الکثرة والکثرة فی عین الوحدة. ونسب الی النبی، صلّی الله علیه وآله، انه قال : «کان اخی موسی عینه الیمنی عمیاء؛ وکان اخی عیسی عینه الیسری عمیاء؛ وانا ذو العینین.»(285)
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 217
تجلیات اسمایی و صفاتی بر قلب سالک
پس از تقوای تام تمام و اعراض کلی قلب از جمیع عوالم و رفض نشأَتین و قدم بر فرق اِنّیّت و اَنانیت گذاشتن و توجه تام و اقبال کلی به حق و اسما و صفات آن ذات مقدس کردن و مستغرق عشق و حبّ ذات مقدس شدن و ارتیاضات قلبیه کشیدن، یک صفای قلبی از برای سالک پیدا شود که مورد تجلیات اسمائیه و صفاتیه گردد، و حجابهای غلیظی که بین عبد و اسما و صفات بود خرق شود، و فانی در اسما و صفات گردد، و متعلق به عز قدس و جلال شود و تدلیّ تامّ ذاتی پیدا کند؛ و در این حال، بین روح مقدس سالک و حق حجابی جز اسما و صفات نیست.
و از برای بعضی از ارباب سلوک ممکن است حجاب نوری اسمائی و صفاتی نیز خرق گردد، و به تجلیات ذاتی غیبی نایل شود و خود را متعلق و متدلیّ به ذات مقدس ببیند؛ و در این مشاهده، احاطۀ قیّومی حق و فنای ذاتی خود را شهود کند، و بالعیان وجود خود و جمیع موجودات را ظل حق ببیند؛ و چنانچه برهاناً بین حق و مخلوق اوّل، که مجرد از جمیع مواد و علایق است، حجابی نیست، بلکه [برای] مجردات مطلقاً حجاب نیست برهاناً، همین طور این قلبی که در سعه و احاطه هم افق با موجودات مجرده شده، بلکه قدم بر فرق آنها گذاشته، حجابی نخواهد داشت. چنانچه در حدیث شریف کافی و توحید است: إِنَّ
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 218
رُوحَ الْمُؤْمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصَالاً بِرُوحِ الله مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا.
تجلیات ذاتی برای برخی سالکان
و در مناجات «شعبانیه»، که مقبول پیش علما و خود شهادت دهد که از کلمات آن بزرگواران است، عرض می کند: إلهی، هَبْ لی کَمالَ الإنْقِطاعِ إلَیْکَ؛ وَ أَنِرْ أَبْصارَ قُلوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها إلَیْکَ حَتّی تَخْرِقَ أَبْصارُ الْقُلوبِ حُجُبَ النُّورِ، فَتَصِلَ إلی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ، وَ تَصیرَ أَرْواحُنا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِکَ. إلهی، وَاجْعَلْنی مِمَّنْ نادَیْتَهُ فَأَجابَکَ وَ لا حَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلالِکَ فَناجَیْتَهُ سِرّاً وَ عَمِلَ لَکَ جَهْراً.
و در کتاب شریف الهی، در حکایات معراج رسول اکرم، صلّی الله علیه و آله، چنین می فرماید: ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی، فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ أَوْأَدْنی. و این مشاهدۀ حضوریۀ فنائیه منافات با برهان بر عدم اکتناه و احاطه و اخبار و آیات منزِّهه ندارد، بلکه مؤید و مؤکد آنهاست.(286)
* * *
فرق بین ملاقات حق در حجاب و ماورای حجاب
فرق بسیار است بین ملاقات جمال جمیل در مرائی خلقیّه، و بین شکستن مرائی و رؤیت جمال مطلق از ماورای حجب ظلمانی و نورانی؛ چنانچه ولی الله مطلق، حضرت امیرالمؤمنین ـ علیه الصلاة و السلام ـ در مناجات شعبانیّه در محضر مقدّس عرض
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 219
می کند: وَ أنِرْ أبْصارَ قُلُوبِنا بِضِیاءِ نَظَرِها إلَیْک؛ حَتّی تَخْرِقَ أبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ، فَتَصِلَ إلی مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ برای آن حضرت جمیع حجب نورانی است؛ زیرا که حجب ظلمانی، برگشت به طبیعت و لوازم آن کند و آن بزرگوار و اولاد معصومینش، از کدورت عالم طبع و حجابهای آن، مبرّی بودند، بلکه خود طبیعت و تعیّنات آن برای آنها حجب نورانی بوده؛ زیرا که توجهات قلبیّۀ آنها دائماً به وجهه غیبیّۀ الهیّه موجودات بوده و عالم، بِما أنَّهُ جِهَةٌ سِوائِیَّة، منسیّ آنها است، پس آنها را دوام حضور است، ولی چون به حسب نشئۀ صوریّه در عالم ملک واقعند، مرائی تفصیلیّه حجب نورانیه است تا آن گاه که به سلوک ولایتی، خرق این حجب فرموده، به عالم قدس و طهارت برگردند و حق، به حقیقت تقدیس و توحید و تفرید و تجرید، به باطن آنها جلوه کند.(287)
* * *
فرق حجب نوری و وصول به معدن عظمت
و تا انسان در حجاب خود است و به خود سرگرم است و خَرْق حُجُب حتّی حُجُب نوری را نکرده، فطرتش محجوب است و خروج از این منزل علاوه بر مجاهدات، محتاج به هدایت حق تعالی. در مناجات مبارک شعبانیّه می خوانی: اِلهی هَبْ لی کَمالَ الْاِنْقِطاعِ اِلَیْکَ وَ اَنِرْ اَبْصارَ قُلُوبِنا بِضِیاء نَظَرها اِلَیْکَ حَتّی تَخْرِقَ اَبْصارُ الْقُلُوبِ حُجُبَ النُّورِ فَتَصِلَ اِلی مَعْدِنِ الْعَظَمَة وَ تَصیرَ اَرْواحُنا مَعلَّقة بِعزِّ قُدْسِکَ. اِلهی وَ اجْعَلْنی مِمَّنْ نادَیتَهُ فَاَجابَکَ وَ لا حَظْتهُ فَصَعِقَ لِجَلالِکَ فَناجَیْتَه سِرّاً.
این کمال انقطاع، خروج از منزل خود و خودی و هرچه و هر کس، و پیوستن به او است و گسستن از غیر، و هِبه ای الهی است به
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 220 اولیای خُلَّص پس از صَعْق حاصل از جلال که دنبال گوشۀ چشم نشان دادن او است وَ لا حَظْتَهُ الخ. و ابصار قلوب تا به ضیاءِ نَظْرۀ او نور نیابد، حُجُب نور خرق نشود و تا این حُجب باقی است، راهی به معدن عظمت نیست و ارواح تعلُّق به عزّ قدس را درنیابند و مرتبت تَدَلّی حاصل نیاید.(288)
22 / 3 / 63
* * *
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 221
کتابتهذیب نفس وسیروسلوک ازدیدگاه امام خمینی(س)صفحه 222