فصل سوّم در بیان آنکه علم، از لوازم فطرت مخموره و از جنود عقل است و جهل، از لوازم فطرت محجوبه و از جنود ابلیس است

‏‏و این به مراجعه به فطرت بنی الانسان واضح شود که تمام سلسلۀ بشر،‏‎ ‎‏عاشق کمال مطلق هستند، چنانچه سابقاً مذکور شد‏‎[1]‎‏ و همه متنفر از نقص‏‎ ‎
‏‎

‎‏هستند، و چون علم با کمال مطلق مساوق است، پس عشق به کمال عشق به علم‏‎ ‎‏است، و همین طور جهل نیز با نقصان توام و مساوق است. علاوه، خود علم نیز‏‎ ‎‏به عنوان خود، مورد علاقه فطرت و جهل مورد تنفر آن است، چنانچه از مراجعه‏‎ ‎‏به فطرت بشر ظاهر شود.‏

‏‏غایت امر آن که در تشخیص علوم، خلاف بین آنها هست، و این خلاف نیز‏‎ ‎‏از احتجاب فطرت است، و الاّ علم مطلق مورد عشق و علاقه فطرت است. و باید‏‎ ‎‏دانست که علم به این معنی مشهور پیش عامّه که عبارت از علم به مفاهیم و‏‎ ‎‏عناوین و علم ارتسامی است، مورد عشق فطرت نیست؛ زیرا که اینها گرچه یک‏‎ ‎‏وجهه‏‏[‏‏ای‏‏]‏‏ در آن نیز باشد، ولی از جهاتی ناقص هستند، و هر چه در او نقص‏‎ ‎‏باشد از حدود عشق فطرت خارج است. پس جمیع علوم جزئیه و کلیۀ مفهومیّه،‏‎ ‎‏مورد عشق فطرت نخواهد بود، حتی علم باللّه و شوون ذاتیّه و صفاتیّه و افعالیّه.‏

‏‏بلکه مورد علاقه و عشق فطرت، معرفت به طور مشاهدۀ حضوریه است که‏‎ ‎‏به رفع حجب حاصل شود، و حجب همه به نقص و عدم برگردد و آنگاه فطرت‏‎ ‎‏به معشوق و مطلوب خود رسد که جمیع حجب ظلمانیّه و نورانیّه از میان‏‎ ‎‏برخیزد. پس شهود جمال جمیل مطلق، بی حجاب تعیّنات رخ دهد، و در این‏‎ ‎‏مشاهده شهودِ ‏‏«کُلّ الکمال» ‏‏حاصل شود، و فطرت به محبوب خود برسد؛ ‏‏«‏‏الاَ‏‎ ‎‏بِذِکرِ الله تَطمَئِنُّ القُلُوبُ‏‏»‏‎[2]‎‏ ‏‏«‏‏وَ الَی الله المَصِیرُ‏‏»‏‎[3]‎‏ ـ وَ الَیهِ المَرجِعُ وَ‏‎ ‎‏المَآبُ.‏

‏‏و از این بیانات و مطالب سابق بر این، معلوم شود که علم از لوازم فطرت‏
‏‎

‎‏است؛ به این معنی که اگر فطرت محتجب نشود، و در غلاف طبیعت نرود،‏‎ ‎‏متوجه به معرفت مطلقه شود، و اگر محتجب شود، به اندازه احتجاب از معرفت‏‎ ‎‏بازماند، تا برسد به آنجا که جهول مطلق شود.‏

‏‎ ‎

‏‎

‎