گفتار در اقسام کلام

‏‏و اعلم، أن الکلام علی ثلاثة أقسام: ‏

‏‏فأعلی الأقسام، مایکون عین الکلام مقصوداً أوّلیاً بالذات، و لا یکون بعده‏‎ ‎‏مقصوداً أشرف منه. ‏

‏‏و أوسطها ما یکون لعین الکلام مقصود آخر غیره؛ إلا أنه یترتب علیه علی وجه‏‎ ‎‏اللزوم، من غیر جواز الإنفکاک بحسب الواقع. و ذلک کأمره عز و جلّ‏‎ ‎‏لملائکة السماوات و المدبِّرات العلویة و التحریکات و الأشواق من ‏‏جهة العبادات‏‎ ‎‏و النسک الإلهیة لغایات أخرویة؛ فلاجرم لا یعصون الله ما أمرهم، و هم بأمره‏‎ ‎‏یفعلون. ‏‏و معلوم و واضح است که کلام و امر الهی در دایرۀ تکوین قرار دارد. و این‏‎ ‎‏امر و طلب ـ ‏‏و إن شئت قلت إرادة إلهیة‏‏ ـ بعد از مرور به عوالم جبروتی و مثالی و‏‎ ‎‏سماوات العُلی، که  امر تکوینی نیز به آن اطلاق می شود، قابل تخلف از مراد‏‎ ‎‏نیست. و بعد از نزول به عالم تکوین و دار تکالیف، تقسیم به امر و طلب تکوینی و‏‎ ‎‏تشریعی می شود؛ و در امر تشریعی تخلف ظهور پیدا می کند. و قوۀ عاصم از خطا، و‏‎ ‎‏نفوس غیر متخلق به اخلاق الأنبیاء و الأولیاء، علیهم السلام، مکلفان را به مطیع و‏‎ ‎‏عاصی متعین نماید. و فرق است بین امر و طلب تکوین و تشریع و هر یک از دیگری‏‎ ‎‏جداست و هر کدام حکم خاصی دارد‏‏. ‏

‏‏ ‏

‏‏و أدناها مایکون لعین الکلام مقصود آخر؛ و لکن قد یتخلف عنه، و قد لا‏‎ ‎‏یتخلف. و فیما لا یتخلف أیضاً إمکان التخلف و تعصی، إن لم یکن هناک عاصم‏‎ ‎‏من الخطأ و العصیان؛ و هذا کأوامر الله و خطاباته للمکلفین‏‏. و مراد از این کلام‏‎ ‎‏اوامر تشریعیه است. ‏