مجله نوجوان 07 صفحه 19

تنها نمایش بومی جهان اسلام در میان سنتهای نمایشی ایرانی از «تعزیه» یا «شبیه خوانی» می­توان به عنوان کمال یافته ترین نمونه یاد کرد و از نظر فکر و مضمون و شکل و شیوۀ اجرا به آن جایی ویژه داد. این نمایش ایرانی گاه از آن به عنوان تنها نمایش بومی جهان اسلام یاد شده است،در واقع به تمدنی گذشته تعلق دارد. به عبارت دیگر ریشه­های اوّلیّۀ شکل­گیری را همانطور که در صفحات قبل خواندید، از نظر تاریخی می­باید در آیینهای پیش از اسلام و از آن جمله آیینهای «سوگواری» و به ویژه مراسم «سوگ سیاوش» جستجو کرد. دوران شکوفایی تعزیه بعضی از مورخان می­گویند که شاه اسماعیل صفوی مبتکر تعزیه خوانی بوده است. ولی آنچه مسلم است تا پیش از دوران قاجار ما کوچکترین گواهی، از هر دست که باشد،از ناحیۀ مردم بومی یعنی ایرانیان در باب این هنر نمایشی در اختیار نداریم ولی همانگونه که قبلاً اشاره شد بیشتر آیینهای عزاداری ریشه در تمدن گذشته دارند. با اینهمه باید یادآور شویم که فاصلۀ زمانی تکوین این آیین­ها به شکل «نمایش» تا به روزگار ما چندان نیست و دورۀ اوج و شکوه آن از سلسلۀ قاجار، به ویژه سالهای سلطنت ناصرالدین شاه،فراتر نمی­رود. یعنی اینکه تعزیه به عنوان نمایش پدیده­ای است جدید، درحالی که به عنوان آیین، بیانگر رسمی است قدیمی. بازیگری در تعزیه اصولاً تعزیه نمایشی است که در آن باورهای مذهبی با دشواریهای اجتماعی ترکیب شده و از نظر زیباشناسی شکلی خاص وکم مانند پدید آورده است. به عبارت دیگر این زیباشناسی خاص نوع ویژه­ای از ارتباط بازیگری- تماشاچی را موجب می­شود. بازیگر نمایش تعزیه(تعزیه­خوان) در شکلی آوازی- حرکتی و به مدد متنی بر پایۀ رویدادهای تمثیلی- مذهبی به زبان شعر به بازگویی و یادآوری خاطرۀ شهادت قهرمانان کربلا می­پردازد و گاه چنان جذبه و هیجانی در تماشاچی تعزیه می­آفریند که می­توان از این دو به عنوان یک کُل و یا یک مجموعۀ برانگیختۀ احاساسات مذهبی- اجتماعی سخن گفت. در این میان بازیگر - تماشاچی گاه فرض نمایشی بودن ماجرا را فراموش می­کند و یکباره قرنها فاصله را از یاد می­برد و همه چیز و همه کس را اکنونی می­بیند: پس همه جا را کربلا و همۀ خونهای به ناحق ریخته را گواه ظلم اشقیا و یاد آور خون به ناحق ریخته سیّدالشّهدا قلمداد می­کند.