هنر حبیب بابایی
شهرسازی در ایران
بنا به نوشتۀ هردوت دربارۀ همدان ، نقشه شهر های اوّلیه ایران دایره وار بوده است . این شیوه به اشکانیان هم منتقل شده و با معماری بین النهرین و یونان که شهرها در آن مستطیل شکل بوده ، تفاوت داشته است .
در دورۀ ساسانی نقشۀ چهارگوش برای شهرها رواج پیدا کرد . در نظام شهرسازی ساسانی ، سکونتگاه های شهری عبارت بود از باغ های مستطیل شکل که شبکه ای از نهر های متقاطع در آن جریان داشتند . بخش های جانبی خانه از دو سو پیش می آمده و معمولاً خانه با باغ به واسطۀ سایبانی ارتباط داشته است . سیمای شهر های ایرانی در طی تاریخ تغییراتی به خود دیده ، توصیفی که هرودت از هگمتانه (همدان) پایتخت دولت ماد می دهد با فیروزآباد در فارس شباهت دارد . (دیوار های هفت گانه دور شهر)
در سنت قدیمی شهرسازی ، نقطه اصلی شهر به نام « کُهندژ » بود که بر بلندی بنا شده و باروی استواری ، دور آن را گرفته بود که قدرت حکومت و حاکم را پاسداری می کرد . پیرامون کُهندژ ، « شهرستان » قرار داشت که در واقع اقامتگاه دهقانان و طبقات مُرفه بود . بر گرداگرد شهرستان ، حصار و در پای حصار خندقی بوده است . در این قسمت از شهر کانون های تجاری توسعه نداشتند . خارج از حصار ، محل اقامت طبقات فقیرتر مثل : پیشه وران ، پینه دوزان ، اقلیت های مذهبی و مرکز استقرار بازار بوده است . این مراکز بازار ، بر حسب تخصص حرفه ها ، به راسته هایی تقسیم می شده است .
در دوره اسلامی کُهندژ ، نام « ارگ » گرفت و دارالحکومه شد . در شهرستان علاوه بر دهقانان ، اعیان عرب ساکن شدند و در معماری شهری مساجد جامع نیز جای گرفت .
قسمت بیرون شهر را « رَبَض » نامیدند . با توسعه گرفتن نقش بازرگانی شهرها ، بر اهمیت رَبَض افزوده شد . مرکز قدرت در شهرها به تدریج از شهرستان به ربض انتقال یافت . مرکز بازار ، راسته جواهر فروشان و پارچه فروشان بود . سپس راستۀ نجاران و مسگران و آهنگران قرار داشت . در حاشیۀ خارجی ربض ، باغها ، کشتارگاهها و گورستان شهر جای داشت .
در سبک معماری اسلامی ، خانه ها از دو بخش مجزّا تشکیل می شده به نام های « بیرونی » و « اندرونی » این دو بخش را غالباً باغ یا محوطه ای از هم جدا نگه می داشته است . بخش بیرونی برای پذیرایی از مهمان و بخش درونی ، محل زندگی خانوادگی بوده است . ساختمان ، در حیاط مستطیل شکل به طور عرضی ساخته می شده که اتاقها در تابستان هواگیر باشند . عموماً از بادگیرها در شهر های حاشیۀ کویر استفاده می شده؛ که رسمی بسیار قدیمی بوده و به عصر تمدن بابل می رسد .
استفاده از زیرزمین و سرداب قدمت زیادی در ایران دارد . در برخی مکانها ، خانه های روستایی را تا نیمه در داخل خاک می ساختند تا از سرمای زمستان در امان باشند .
در دورۀ معاصر با افزایش جمعیت و استفاده زیاد از اتومبیل ، تحول عظیمی در ساخت شهرها ایجاد شده است . یک شبکۀ شطرنجی در نقشۀ شهرها به وجود آمده و شبکۀ درهم قدیمی را از بین برده است . ساختمان های پست و یک طبقه به آپارتمان های بزرگ تبدیل شدند و چیزی به نام اندرونی و بیرونی وجود ندارد .
مجلات دوست نوجوانانمجله نوجوان 67صفحه 14