مجله نوجوان 22 صفحه 28

آناهیتا خطیبی سازۀ هوشمندی که می­جُنبد؟! «منارجنبان» را حتی اگر ندیده باشید حتماً تا به حال نام آن به گوشتان خورده، یا حداقل بعضی مثل­ها و تشبیهات مرتبط با آن را شنیده­اید که می­گویند فلانی از ترس مثل منارجنبان می­لرزید. شهرت این بنای تاریخی دقیقاً به خاطر همین لرزش و حرکت آن است. منارجنبان اصفهان در حقیقت بنایی است که بر مزار شیخی زاهد به نام «عمو عبدالله» ساخته شده. عمو عبدالله چنانچه از تاریخ سنگ قبرش پیداست به سال 716 هجری درگذشته است؛ یعنی همزمان با اواخر سلطنت یکی از سلاطین مشهور مغولی به نام «اولجایتو» و این بنا باید در سدۀ هشتم هجری همزمان یا کمی پس از درگذشت وی بنا شده باشد. دو مناره­ای که در دو سمت پشت­بام قرار گرفته­اند. چندین سال بعد یعنی اواخر دورۀ صفویه به بنا اضافه می­شوند هریک از این دو مناره هفده متر بلندی دارد. شهرت منارجنبان از زمان­های گذشته به این خاطر بوده که هرگاه یکی از مناره­ها را می­جنبانید منارۀ دیگر در آن سو به حرکت درمی­آید. نکتۀ جالب در این بنای تاریخی آن است که با حرکت دادن یک مناره نه­تنها منارۀ دیگر بلکه تمام این ساختمان مرتعش می­شود. دربارۀ اینکه ساخت مناره­هایی از این نوع تنها در ایران متداول بوده یا نه گفت: در کشورهای اسلامی دیگر هم ساخت مناره­هایی از این قبیل که کم و بیش متحرکند معمول بوده. این جنبیدن در بعضی نمونه­ها بیشتر و در بعضی کمتر است. مثلاً در شهر بصره در عراق و یا شهر صبران در نزدیکی رود جیحون هم مشابه این مناره­های جنبنده وجود دارد اما آنچه منارجنبان اصفهان را از نمونه­های دیگر متمایز می­کند و در درجۀاول زمان بنای آن است که قدیمی­تر از نمونه­های مشابه است و دیگر آنکه مناره­های اصفهان از نظر معماری هم از روش­های فنی برتری برخوردارند. مثلاً در منارجنبان صبران، دو مناره از طریق یک زنجیره به هم متصل شده و این اتصال خارجی دو مناره توسط زنجیر است که سبب می­شود با حرکت دادن یکی از مناره­ها و کشیده شدن زنجیره نیرو به منارۀ دیگر نیز منتقل شود و اسباب حرکت آن را فراهم کند. در حالیکه در منارجنبان اصفهان بنابر نظرات متخصصان و کارشناسان، یک پیوستگی و اتصال داخلی و درونی در بنا وجود دارد که باعث می­شود با حرکت یکی، دیگری هم به حرکت درآید و این ویژگی فقط در منارجنبان اصفهان وجوددارد. اگر حرف U انگلیسی را الگوی مشابهی برای اتصال داخلی دو مناره در بنای منارجنبان فرض کنیم. شاید بهتر متوجه شویم که چطور با جنباندن یکی از سرها یا مناره­ها حرکت به سر دیگر آن منتقل می­شود و در نتیجه منارۀ دیگر هم می­جنبد. حالا که دلایل درجا جنبیدن مناره را فهمیدیم شاید از خودمان بپرسیم فایدۀ این جنباندن و جنبیدن چیست؟ و اما جواب این سئوال را باید در نکته­سنجی و آینده­نگری معماران چیره­دست گذشته جستجو کنیم که نکات بسیاری را در نظر داشته­اند و برای مقاوم­سازی بنا در برابر خطرات طبیعی احتمالی نظیر زلزله چاره­ای بس دقیق و مناسب اندیشیده­اند در واقع قابلیت به ارتعاش درآمدن این بنا سبب می­شود که آسیب­پذیری آن در برابر لرزش­های مخرب زلزله کاهش یابد و به جای آنکه مانند مانعی ثابت در زمین در مقابل ارتعاشات مقاومت کند، همزمان با آن به لرزه درآید و نیرو را انتقال دهد شاید اگر «ارگ بم» هم یک ارگ جنبان بود امروز از آن چیزی بیش از تصویر و خاطره باقی می­ماند. در حال حاضر از بنای «منارجنبان» اصفهان به دقت محافظت و مراقبت می­شود هرچند بازدید از بنا برای عموم آزاد است اما مدتی است که امکان و اجازۀ جنباندن مناره­ها توسط همه وجود ندارد. برای این کار در ساعاتی خاص، یکی از محافظان بنا به پشت­بام رفته و در برابر چشم حضار، یکی از مناره­ها را تکان می­دهد. هرچند جنباندن ماره­ها با دستهای خودمان لذت­بخش­تر است اما دیدن مناره­هایی که می­جنبند از داخل حیاط هم خالی از لطف نیست.