وقتی تئاتر، تیاتر شد
میرزا فتحعلی آخوند زاده نخستین نمایشنامهنویس ایرانی و بانی نمایشنامه نویسی ایران به شیوه اروپایی است. وی در آذربایجان ایران به دنیا آمد و در قفقاز بزرگ شد. از همان دوران کودکی با معارف و فرهنگ ایران آشنا شد. در ایام جوانی در ماورای قفقاز (تفلیس) مقیم گشت و تا آخر عمر در آنجا به سر برد. در دستگاه تزاران روس به خدمت پرداخت و تا منصب سرهنگی ارتقا یافت. در تفلیس بود که با تفکر متفکرین اروپایی آشنا شد و به مطالعه و بررسی افکار و اندیشههای آنان پرداخت و شیفته تئاتر و نمایش گشت. او از نمایشنامهنویسی به عنوان وسیلهای برای نقد سیاسی- اجتماعی سود جسته است. اکثر نمایشنامههای او در کتاب تمثیلات گرد آمده که «میرزاجعفر قراچه داغی» آن را از زبان ترکی به زبان فارسی برگردانده است. این مجموعه حاوی شش نمایشنامه و یک داستان است. داستان «یوسف شاه یا ستارگان گول خورده» و نمایشنامه های 1- وزیر خال لنگران 2-خرس قولدور باسان 3-مرد خسیس 4-وکلا مرافعه 5-موسیو ژوردان و 6-ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر که این آخری در سال 1288 هجری قمری در دارالطباعه دولتی به چاپ رسید.
تئاتر برای همه
اولین تئاتر عمومی و مردمی ایران تیاتر ملی است که در خیابان لالهزار و در بالای چاپخانه فاروس بود. تماشاخانهای که گنجایش بیش از بیست و پنج نفر تماشاگر را نداشت. بدین ترتیب اندیشه نمایش یا بازی زنده که در پارک و در خانهها به شکل خصوصی به انجام رسیده بود با اندیشه داشتن تئاتری بسته و برای تمام فصلها در تماشاخانه تیاتر ملی سرانجام گرفت. ریاست این تئاتر با «عبدالکریم محققالدوله» بود که با یاری گروهی آن را بنیان گذاشت. او فردی تحصیلکرده بود. تیاتر ملی هر پانزده روز یک بار برنامه داشت و اولین نمایش آن «بازرس» بود که نمایشنامه کمدی آن مربوط به «گوگول» بود و توسط نادر میرزا، عضو جوان وزارت خارجه ترجمه شده بود.
این اجرا که موفقیت فراوانی به دست آورد، رشوهخواری، کلاهبرداری و بی سروسامانی زمان «نیکلای اول روسیه» را مجسم ساخت. دوران فعالیت تیاتر ملی به درازا نکشید چرا که فقط تا سال 1335 (هـ - ق) به پا بود، محققالدوله از دنیا رفت و تئاتر از پا افتاد.
تولدی دیگر
میرزاآقا تبریزی نخستین کسی است که با تکنیک و قالب نمایشنامهنویسی جدید، به زبان فارسی نمایشنامه نوشته است.
در آغاز به علت گمنامی وی، نمایشنامههایش به نام «میرزا ملکم خان» چاپ و منتشر شده بود، ولی با تحقیقات و بررسیهای جدید هویت اصلی او کشف شد. از او دو نامه خطاب به «آخوندزاده» موجود است و رسالهای خطی به نام «رساله اخلاقیه».
از میرزاآقا تبریزی پنج نمایشنامه در دست است که همگی منتشر شدهاند:
1-سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان در ایام توقف او در تهران
2-طریقه حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت ایام او
3-حکایت کربلا رفتن شاه قلی میرزا و...
4-حکایت عاشق شدن آقاهاشم خلخالی و دختر حاجی پیرقلی
5-حکایت حاجی احمد مشهور به حاجی مرشد کیمیاگر
مجلات دوست نوجوانانمجله نوجوان 21صفحه 29