حدوث و قدم ذاتی و زمانی
تقسیم دیگر حدوث و قدم تقسیم آن به حدوث و قدم ذاتی و زمانی است: حدوث ذاتی عبارت است از مسبوقیت وجود شی ء به لیسیت ذاتیه یا تقدم عدم مجامع بر وجود. به عبارت دیگر: مسبوق بودن لیسیت ذاتی یا عدم مجامع همان امکان ذاتی است که لازمۀ ماهیت است، در این صورت حادث ذاتی یعنی آنکه ذاتش نسبت به وجود و عدم لا اقتضاست؛ چنانکه شیخ الرئیس گفته است: ذات ممکن الوجود از ناحیه خودش لَیْس و عدم است و از ناحیه علت هستی و اَیْس است.
پس حادث ذاتی یعنی چیزی که وجودش از ناحیۀ غیر است، اما قدیم ذاتی عبارت است از موجودی که در مرتبۀ ذاتش لا اقتضا نیست، بلکه ذاتش همیشه مقتضی وجود است.
در تعریفی دیگر از حدوث ذاتی گفته شده است: حادث موجودی است که با عدم ذاتی خود مجامع است؛ زیرا لا اقتضائیت ذاتی آن همیشه با وی همراه بوده است و تحقق آن به تحقق علت تامه است، مانند حدوث عقل اول که حدوث ذاتی است و با عدم خود مجامع است و به تحقق علت تامه یعنی واجب تعالی متحقق است.
اینکه در تعریف حدوث و قدم، مسبوقیت به عدم و عدم مسبوقیت به آن آمده است، باید توجه داشت که عدم بر دو نوع است: عدم مقابل وعدم مجامع:
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. ۱)صفحه 67 عدم مقابل یعنی عدمی که با وجود شی ء قابل جمع نیست و عدم مجامع یعنی عدمی که با وجود شی ء قابل جمع است. مقصود از عدم مقابل که با وجود شی ء قابل جمع نیست همان عدم زمانی است. وقتی می گوییم زید حادث است، یعنی وجود زید مسبوق به عدم اوست، یعنی مثلاً بیست سال پیش نبوده و معدوم بوده و بعد از آن موجود شده است. پس وجود زید مسبوق به عدم خود همین زید است. به این عدم، عدم مقابل یا عدم زمانی گویند. همین زید عدم دیگری هم دارد و مقصود از آن همان امکان اوست؛ زیرا واقعیت امکان، عدم است و امکان به معنای لا اقتضائیت است که ممکن ـ مانند زید ـ وجود را از ناحیۀ علت دریافت می کند. و چون واقعیت امکان عدم است، پس وجود هر ممکن الوجودی مسبوق به این عدم است و این عدم، عدم مجامع است یعنی با وجود شی ء منافات ندارد. شی ء در حالی که موجود است ممکن الوجود است، یعنی در حالی که موجودیت دارد لا اقتضائیت هم دارد و این دو با هم قابل جمع است.
حادث زمانی موجودی است که مسبوق به عدم واقعی زمانی است و به واسطۀ وجودش، عدم سابق منقطع گردیده است، مانند حادثات طبیعیۀ متغیره که در هر زمانی حالتی دارند. البته هر حادث زمانی حادث ذاتی هم هست، ولی ضرورت ندارد که یک حادث ذاتی حادث زمانی هم باشد.
حادث طبیعی موجودی است که بنا بر حرکت جوهری، هر لحظه و آنی تجدد و تغیر یافته و دگرگون می شود، چنانچه هیولای عالم طبیعت از بدو پیدایش تا آخرین مرحلۀ کمال، در هر آنی یک صورت نوعیه ای که مقوم ذات اوست به وی افاضه می گردد به طوری که هر صورت بعدی از صورت قبلی کامل تر و دارای کمالات صورت سابق نیز می باشد.
با بیان حدوث زمانی موجودات طبیعیه در واقع حدوث زمانی عالم طبیعت اثبات می شود.
تقریرات فلسفه امام خمینی (س)(ج. ۱)صفحه 68